ارزیابی مورفولوژیکی اکوتیپ‌های مختلف بومی سیر (Allium sativum L.) ایرانی در شرایط کشت بدون آبیاری منطقه اسدآباد (استان همدان)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار اصلاح‌نباتات، گروه علوم کشاورزی، دانشکده فنی مهندسی، دانشگاه پیام‌نور، تهران، ایران

چکیده

گیاه سیر (Allium sativum L.) خواص دارویی و صنعتی بسیاری دارد. به‌دلیل اهمیت فراوان سیر، جنبه‌های مختلفی از آن پژوهش شده‌اند. طرح آزمایشی با آرایش طرح بلوک‌های کامل تصادفی با سه تکرار در سال زراعی 402-1401 با هدف ارزیابی تنوع زیستی اکوتیپ‌های سیر بررسی شد. تجزیه واریانس صفات ریخت‌شناسی مختلف مطالعه‌شده، تنوع بالا و پذیرفتنی را برای مطالعه مقدماتی در برنامه‌های به‌نژادی نشان داد. براساس تجزیه‌و‌تحلیل مقایسه میانگین‌ها، در این مطالعه اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد دارای شاخص‌های عملکردی مطلوبی بودند. با توجه به روابط همبستگی که بین صفات وجود داشت، به نظر می‌رسد اکثر صفات مطالعه‌شده، صفات انتخابی مناسبی در جهت به‌نژادی گیاه سیر برای حصول به عملکرد بالا باشند و می‌توان از این روابط در جهت اصلاح صفت پیچیده عملکرد در جهت افزایش آن بهره‌برداری کرد. براساس تجزیه کلاستر اکوتیپ‌های مختلف سیر با استفاده از روش واردز، اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد در گروه اول، اکوتیپ‌های مریانج و بهار 1 در گروه دوم و اکوتیپ امام‌زاده کوه (توئیجین) در گروه سوم قرار گرفتند و تجزیه تابع تشخیص نیز این گروه‌بندی را تأیید کرد. بر مبنای نتایج کلی، صفات وزن یک پیاز سیر، وزن یک پیاز سیرچه و طول یک پیاز سیر مناسب‌ترین صفات برای انتخاب غیرمستقیم در جهت افزایش عملکرد اقتصادی هستند. اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد مناسب‌ترین اکوتیپ‌ها ازنظر داشتن بیشترین مقدار صفات وزن یک پیاز سیر، وزن یک پیاز سیرچه و وزن پنج پیاز سیرچه است؛ درحالی‌که اکوتیپ امام‌زاده کوه در شرایط رشدی اسدآباد یک اکوتیپ نامطلوب شناسایی شد. از نتایج حاصل از این مطالعه می‌توان به‌منظور گزینش صفات مطلوب با بیشترین تأثیر بر عملکرد بهره گرفت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Morphological evaluation of different local ecotypes of Iranian garlic (Allium sativum L.) under non-irrigated conditions in Asadabad region (Hamadan province)

نویسنده [English]

  • Mehdi Kakaei
Associate Professor of Plant Breeding, Department of Agricultural Sciences, Faculty of Engineering, Payame Noor University, Tehran, Iran
چکیده [English]

The garlic plant (Allium sativum L.) has many medicinal and industrial properties. Due to the great importance of garlic, various aspects of it have been researched. An experimental design with the arrangement of a randomized complete block design with three replications in the crop year 2023-2024 was investigated with the aim of evaluating the biodiversity of garlic ecotypes. Variance analysis of different morphological traits studied showed high and acceptable diversity for preliminary study in multi-racial programs. Based on the analysis and comparison of means, in this study, the ecotypes of Bahar 2, Soolan, and Asadabad had favorable yield indicators. According to the correlation relations that existed between the traits, it seems that most of the studied traits are suitable selection traits for garlic plant breeding to achieve high yield and these relationships can be used to modify the complex yield trait and increase it. Based on the cluster analysis of different garlic ecotypes using Ward's method, Bahar 2, Soolan, and Asadabad ecotypes were in the first group, Maryanj and Bahar 1 ecotypes were in the second group, and Imamzadeh Kuh ecotype (Toeejin) was in the third group, and the detection function analysis also confirmed this grouping. Based on the general results, the weight of a garlic bulb, the weight of a garlic clove, and the length of a garlic bulb are the most suitable traits for indirect selection to increase economic yield. Ecotypes of Bahar 2, Soolan, and Asadabad are the most suitable ecotypes in terms of having the highest amount of traits: weight of one garlic bulb, weight of one garlic clove, and weight of five garlic cloves, while the ecotype of emam zadeh Kuh is an unfavorable ecotype in the growth conditions of Asadabad. The results of this study can be used to select desirable traits with the greatest effect on yield.

کلیدواژه‌ها [English]

  • a garlic bulb
  • biological evaluation
  • diversity
  • drought
  • Allium

مقدمه

گیاه سیر با نام علمی (Allium sativum L.) و نام انگلیسی (Garlic) از زیرخانواده پیازیان (Alliaceae) و متعلق به راسته مارچوبه‌سانان (Asparagale) و گیاهی تک لپه‌ای از خانواده (Amaryllidaceae) و جنس سیرها (Allium) است (https://www.netplant.ir/ebotany/plant_view.php?editid1=776-2024.). گیاه سیر، دیپلوئید و دارای 16 کروموزوم است. از دیدگاه گیاه‌شناسی، گیاه سیر گیاهی علفی چندساله است و ارتفاع ساقه آن به 20 تا 40 سانتی‌متر می‌رسد. عوامل روز و درجه حرارت در تشکیل سیرچه بسیار تأثیر‌گذار هستند (Yaghoobi & Malekzadeh- Shafaroudi, 2013). سیر بومی آسیای مرکزی است و در آب‌و‌هوای معتدل در سراسر جهان با تولید سالانه 28 میلیون تن در حدود 6/1 میلیون هکتار کشت می‌شود (http://fao.org/faostat/, accessed on 31 January 2023). چین و هند بزرگ‌ترین تولیدکنندگان سیر هستند که 80 درصد از تولید جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. استفاده از سیر به 5000 سال قبل به مصر و هند باستان بازمی‌گردد. سیر یکی از قدیمی‌ترین محصولات شناخته شده است (Parreno et al., 2023). سیر در سراسر جهان به‌دلیل ارزش پیازهای آن کشت می‌شود؛ اما کشت آن به‌دلیل ناباروری ارقام تجاری و تجمع عوامل بیماری‌زا در طول زمان به چالش کشیده شده است (Parreno et al., 2023). سیر بعد از پیاز دومین و پر مصرف‌ترین گیاه از جنس (Allium) است که به‌علت داشتن مواد معدنی از اهمیت تغذیه‌ای بسیار بالا و مطلوبی برخوردار است (Baghalian et al., 2004). در گزارشی استاولیکووا خصوصیات ریخت‌شناسی و مجموعه منابع ژنتیکی گیاه سیر را ارزیابی کرد (Stavelikova, 2008). در پژوهشی صلاح­الدین و همکاران، اعلام کردند در مجموع 25 ژرم‌پلاسم سیر از نقاط مختلف بنگلادش و کشورهای مختلف جهان جمع‌آوری شد؛ همه 25 ژرم‌پلاسم جمع‌آوری‌شده از نقاط مختلف براساس تعداد برگ، ارتفاع بوته، طول برگ، وزن تر برگ، وزن خشک برگ، طول و قطر یک پیاز سیر، وزن تر یک پیاز سیر، وزن خشک یک پیاز سیر، عملکرد در هر پیاز سیر مطالعه و ارزیابی شدند. نتایج تجزیه واریانس‌ مطالعه آنها نشان داد ژرم‌پلاسم سیر با منشأهای مختلف برای همه صفات تفاوت معنی‌داری دارد که این امر می‌تواند به محققان آینده در برنامه انتخاب سیر و بهبود عملکرد کمک کند (Salahuddin et al., 2019). در کشور ایران، مطالعات متعددی درخصوص تنوعات مختلف گیاه سیر انجام شده‌اند. مطالعه سیر ایرانی توسط نشان داد ارتباط معنی‌داری بین تنوع ژنتیکی و منشأ جغرافیایی حاصل نشد و نیز بیان کردند عوامل ژنتیکی بیش از عوامل محیطی در خصوصیات بیوشیمیایی نقش دارند (Baghalian et al., 2004). در تحقیقی علم خمرم، بیان کردند براساس تجزیه خوشه‌ای (با استفاده از صفات وزن سوخ، شاخص سطح برگ، شاخص برداشت، وزن خشک برگ بوته، قطر سوخ و میزان آلیسین تولیدی)، توده‌های سیر استان همدان به دو دسته مطلوب و نامطلوب کشت در استان همدان گروه‌بندی شدند (Alam Khomram et al., 2018). در پژوهشی کاکایی در مطالعه‌ای با عنوان «ارزیابی مقاومت به خشکی در اکوتیپ‌های سیر جمع‌آوری‌شده در استان همدان در دو شرایط رطوبتی مختلف» اعلام کرد که استفاده از شاخص‌ها و فرمول‌های آماری مرتبط با تحمل خشکی، اکوتیپ‌های بهار 2 و سولان بیشترین مقدار عملکرد زیست‌توده را به خود اختصاص داده‌اند (Kakaei, 2004). ایران ازلحاظ کشت‌و‌کار و مصرف سیر سابقه طولانی دارد و در این میان استان همدان ازجمله مناطق مطلوب و مناسب تولید سیر در کشور محسوب می‌شود که سطح زیرکشت آن در کشور 9580 هکتار و عملکرد آن حدود 10 تن در هکتار است (FAO, 2012 Abdollahi et al., 2016). توده‌های سیر ایران ازنظر کیفیت، طعم و بوی مطبوعی دارند؛ با وجود اینکه توده سیر مربوط به منطقه همدان دارای خصوصیات ذکرشده است و تا به حال به‌جز رقم مازندران (مازند)، توده دیگری اصلاح و شناسایی نشده است (Alam Khomram et al., 2018).

یکی از روش‌های ارزیابی عملکرد زیستی در گونه‌های مختلف گیاهی، انجام مطالعات صفات مورفولوژیکی (ریخت‌شناسی) است. باوجود مطالعات مشابه در شرایط آب‌و‌هوایی سال‌های پیشین، لزوم انجام پژوهش‌ها در سال‌های متمادی و در مناطقی که محققان به این چنین پژوهش‌ها (شهر اسدآباد) اندک توجه کرده‌اند، می‌تواند اهداف آتی محققان اصلاح‌نباتات و متعاقب آن بهره‌بردارن را هموار کند؛ بنابراین، مطالعه و ارزیابی سیرهای منطقه همدان نیز در اولویت بررسی و پژوهش این تحقیق در موقعیت جغرافیایی شهر اسدآباد قرار گرفتند. با توجه به تعدد رویشگاه‌های محل رویش سیر در استان همدان و نیاز به معرفی و ارزیابی توان تولیدی توده‌های محلی سیر در این منطقه، آزمایش حاضر بررسی شد.

 

مواد و روش‌ها

مواد گیاهی استفاده‌شده در این پژوهش، به‌ترتیب شامل اکوتیپ‌های سیر بومی 1) مریانج، 2) بهار 2، 3) بهار 1، 4) سولان، 5) اسدآباد و 6) امام‌زاده کوه (توئیجین) جمع‌آوری‌شده از استان همدان بودند که در محل آزمایشگاه مرکزی گروه کشاورزی دانشگاه پیام‌نور اسدآباد نگهداری می‌شوند (جدول 1). اکوتیپ‌های این پژوهش در سال زراعی 1402-1401 در تاریخ 30 آبان ماه 1401 در مزرعه آموزشی-پژوهشی دانشگاه پیام‌نور اسدآباد کشت شدند. عملیات تهیه زمین به‌وسیلة گاوآهن برگرداندار انجام شد و پس از آماده‌سازی زمین مورد کاشت، کشت سیرچه‌ها با دست انجام گرفت. در هر واحد آزمایشی (کرت) فاصله بین بوته‌ها در هر ردیف 15 سانتی‌متر و فاصله بین ردیف‌ها نیز 20 سانتی‌متر در نظر گرفته شد. عملیات داشت شامل مبارزه دستی با علف‌های هرز با دست صورت گرفت. با توجه به پراکنش مناسب بارندگی در فواصل زمانی کاشت تا زمان برداشت هیچ‌گونه آبیاری صورت نگرفت. در عملیات داشت از هیچ‌گونه کود شیمیایی، علف‌کش و آفت‌کش شیمیایی استفاده نشد؛ اما از کود دامی پوسیده به میزان مناسب در زمین هنگام کاشت استفاده شد. سیرچه‌های توده‌های سیر بررسی‌شده در این پژوهش، از زارعین و بازارهای محلی استان همدان تهیه شدند و به نام شهر و محل جمع‌آوری نامگذاری شدند. شکل 1، تصویر توده‌های سیر مطالعه‌شده در مراحل مختلف رشدی را نشان می‌دهد. برداشت بوته‌ها بعد از 190 روز از کشت سیرچه‌ها به‌صورت دستی انجام گرفت. با رعایت اثر حاشیه و در پایان مرحلة رشدی، یعنی بعد از رسیدگی کامل گیاه، به‌طور تصادفی تعداد پنج بوته از هر واحد آزمایشی انتخاب شد و صفات مختلف مطالعه‌شده شامل شاخص کلروفیل اسپد (Soil and Plant Analyzer Development (SPAD)) در مراحل مختلف رشدی، ارتفاع گیاه، وزن یک پیاز سیر، وزن یک پیاز سیرچه، طول یک پیاز سیرچه، عرض یک پیاز سیرچه، تعداد یک پیاز سیرچه، وزن تک بوته با اندام هوایی، قطر سوخ، قطر یقه، طول سوخ، عرض سوخ، عرض برگ، طول برگ و تعداد برگ در هر بوته اندازه‌گیری شدند (جدول 2). اندازه‌گیری‌های مربوط به وزن با ترازوی دیجیتال حساس از نوع Jadever (Sky)، اندازه‌گیری‌های مربوط به ارتفاع با خط‌کش و قطرهای ساقه، یک پیاز سیر و یک پیاز سیرچه با کولیس انجام شدند. تجزیه‌و‌تحلیل‌های آماری داده‌ها شامل تجزیه واریانس (آزمون F)، مقایسه میانگین صفات، همبستگی بین صفات (روش پیرسون)، تجزیه کلاستر (به روش واردز) و تجزیه تابع تشخیص با نرم‌افزار SPSS نسخه 26 صورت گرفتند.

الف- مرحله سبزشدن اکوتیپ‌های سیر

A- Greening stage of garlic ecotypes

ب- مرحله رشد رویشی (ساقه‌دهی)

B- Vegetative growth stage (shooting)

ج- مرحله رسیدگی اکوتیپ‌های سیر

C- Ripening stage of garlic ecotypes

شکل 1- مراحل مختلف رشدی گیاه سیر، الف- مرحله سبزشدن اکوتیپ‌های سیر، ب- مرحله رشد رویشی (ساقه‌دهی)، ج- مرحله رسیدگی اکوتیپ‌های سیر.

Figure 1- Different growth stages of garlic plant A- Greening stage of garlic ecotypes, B- Vegetative growth stage (stemming), C- Ripening stage of garlic ecotypes.

 

 جدول 1- اسامی اکوتیپ‌های مختلف مطالعه‌شده سیر

Table 1. Names of different ecotypes of garlic studied

ردیف  (Row)

نام اکوتیپ

)Ecotype name(

موقعیت جغرافیایی

(Geographical location)

شماره هرباریومی

(Herbarium number)

ردیف (Row)

نام اکوتیپ

(Ecotype name)

موقعیت جغرافیایی

(Geographical Location)

شماره هرباریومی

(Herbarium number)

1

مریانج

Maryanaj

استان همدان (شهر مریانج)

(Hamadan-Maryanaj)

268

4

سولان

Soolan

همدان (روستای سولان)

(Hamadan-Soolan Village)

271

2

بهار 2

Bahar 2

استان همدان (شهر بهار)

(Hamadan-Bahar)

269

5

اسدآباد

Asadabad

همدان (شهر اسدآباد)

(Hamadan-Asadabad)

272

3

بهار 1

Bahar 1

استان همدان (شهر بهار)

(Hamadan-Bahar)

270

6

امام‌زاده کوه (توئیجین)

Emam zadeh kuh (Toeejin)

همدان (بخش توئیجین)

(Hamadan-Toeejin)

273

 

جدول 2- صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر ارزیابی‌شده

Table 2. Traits studied in different ecotypes of evaluated garlic

ردیف

(Row)

نام صفت

(Character)

ردیف

(Row)

نام صفت

(Character)

ردیف

)Row(

نام صفت

(Character)

X1

وزن یک پیاز سیر (گرم)

The weight of an onion of garlic (gr)

X7

قطر یقه (میلی‌متر)

Collar diameter (mm)

X13

عرض برگ (میلی‌متر)

Leaf width (mm)

X2

وزن تک بوته با اندام هوایی (گرم)

Weight of a single plant with aerial parts (gr)

X8

طول یک پیاز سیر (میلی‌متر)

The length of an onion of garlic (mm)

X14

تعداد برگ

Number of leaves

X3

وزن یک پیاز سیرچه (گرم)

The weight of an onion of garlic (gr)

X9

عرض یک پیاز سیر (میلی‌متر)

corm width (mm)

X15

شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اواسط دوره رویشی

SPAD chlorophyll index in the middle stage of the vegetative period

X4

شاخص کلروفیل اسپد در زمان رسیدگی فیزیولوژیکی

Chlorophyll index of SPAD during physiological processing

X10

عرض یک پیاز سیرچه (میلی‌متر)

The width of an onion of garlic (mm)

X16

شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اوایل دوره رویشی

SPAD chlorophyll index in the early stage of the vegetative period

X5

وزن پنج پیاز سیرچه تولیدشده (گرم)

The weight of five produced onion of garlic (gr)

X11

طول یک پیاز سیرچه (میلی‌متر)

Garlic clove length (mm)

X17

شاخص کلروفیل اسپد در مرحله انتهایی دوره رویشی

SPAD chlorophyll index in the final stage of the vegetative period

X6

قطر یک پیاز سیر (میلی‌متر)

The diameter of an onion of garlic (mm)

X12

ارتفاع گیاه در زمان برداشت

Plant height at harvest time

 

 

نتایج و بحث

تجزیه واریانس و مقایسه میانگین صفات ارزیابی‌شده

جدول تجزیه واریانس (جدول 3) نشان داد به‌طور‌ کلی تنوع پذیرفتنی در صفات مورفولوژیکی مطالعه‌شده درخصوص شش اکوتیپ ارزیابی‌شده وجود دارد. براساس جدول تجزیه واریانس صفات وزن یک پیاز سیر، وزن تک بوته با اندام هوایی، وزن پنج سیرچه تولیدشده، قطر یک پیاز سیر، قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیرچه، طول یک پیاز سیرچه، ارتفاع گیاه در زمان برداشت، عرض برگ، شاخص کلروفیل اسپد در اواسط و انتهای دوره رویشی در سطح احتمال یک درصد (P≤%1) معنی‌دار بودند. این سطح از معنی‌داربودن صفات نشان‌دهندة تنوع بسیاری مطلوبی برای انجام تجزیه میانگین است و این معنی‌داربودن صفات، نوید مؤثربودن صفات ارزیابی‌شده در اکوتیپ‌های مطالعه‌شدة سیر است. در تحقیقی عباسی­فر و دشتی در تحلیل واریانس گیاه سیر اعلام کردند بیشتر صفات مورفولوژیکی مطالعه‌شده در سطح احتمال 1 درصد دارای اختلاف معنی‌دار هستند (Abasifar & Dashti, 2015) که با نتایج تحقیق حاضر همسو است. جدول 4 مقایسه میانگین صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر زراعی را نشان می‌دهد. براساس این جدول، اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد ازنظر صفات وزن یک پیاز سیر، وزن یک پیاز سیرچه، شاخص کلروفیل اسپد در زمان رسیدگی فیزیولوژیکی، وزن پنج سیرچه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر و شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اوایل دوره رویشی در یک گروه آماری قرار گرفتند. همچنین اکوتیپ‌های مریانج، بهار 1 و امام‌زاده‌کوه (توئیجین) ازنظر صفات وزن یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیر، تعداد برگ، شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اوایل دوره رویشی در یک گروه آماری قرار گرفتند. مقایسه میانگین صفات در اکوتیپ‌های مطالعه‌شده نشان‌دهندة ارتباط مناسب بین اکوتیپ‌ها است که ازنظر برخی صفات، بعضی از اکوتیپ‌ها مشابه و ازنظر برخی صفات متفاوت هستند که از این وضعیت می‌توان در برنامه‌های به‌نژادی آتی در جهت اهداف مدنظر استفاده کرد. در این مطالعه اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد دارای شاخص‌های عملکردی مطلوبی بودند که با تکرار این عملکرد در مطالعات پایداری می‌توان برای کاشت در منطقه تحقیق پیشنهاد کرد. این اکوتیپ‌ها در مطالعه Kakaei, 2024، با استفاده از شاخص‌های مقاومت به خشکی نیز به‌عنوان اکوتیپ‌های متحمل به خشکی (بهار 2 و سولان) شناسایی شدند. در پژوهشی کاکایی اعلام کرد مقایسه میانگین، نماینده‌ای از مجموعه داده‌ها است که اگر به‌جای تک‌تک داده‌ها آن را ارائه کنیم، در مجموع ارائه‌شده تغییری ایجاد نخواهد شد (Kakaei, 2024). او در تحقیقی استفاده از روش چنددامنه‌ای دانکن در مقایسه میانگین را روشی مطلوب ارزیابی کرد. 

 

 جدول 3- تجزیه واریانس صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر

Table 3- Variance analysis of traits under study in different ecotypes of garlic

میانگین مربعات

Mean of Square

درجه آزادی

df

منابع تغییر

Source of variation

وزن پنج یک پیاز سیرچه تولید شده (گرم)

The weight of five produced garlic cloves (gr)

شاخص کلروفیل اسپد در زمان رسیدگی فیزیولوژیکی

Chlorophyll index of SPAD during physiological processing

وزن یک پیاز سیرچه (گرم)

Weight of garlic clove (gr)

وزن تک بوته با اندام هوایی (گرم)

Weight of a single plant with aerial parts (gr)

وزن یک پیاز سیر (گرم)

Corm weight (gr)

13.964

11.624

0.756

47.27

118.461

2

تکرار

Replication

117.058**

47.433ns

6.746**

600.305**

314.706**

5

تیمار

Treatment

5.958

31.174

0.221

23.303

5.009

10

خطا

error

68

17

58

64

50

 

ضریب تغییرات

Coefficient of variation

 

ادامه جدول 3

میانگین مربعات

Mean of Square

درجه آزادی

df

منابع تغییر

Source of variation

عرض یک پیاز سیرچه (میلی‌متر)

Garlic clove width (mm)

عرض یک پیاز سیر (میلی‌متر)

corm width (mm)

طول یک پیاز سیر (میلی‌متر)

Corm length (mm)

قطر یقه (میلی‌متر)

Collar diameter (mm)

قطر یک پیاز سیر (میلی‌متر)

Corm diameter (mm)

5.167

0.722

1.167

0.847

0.722

2

تکرار

Replication

47.833**

232.489**

58.4**

25.88**

201.022**

5

تیمار

Treatment

4.1

5.922

6.967

0.587

3.056

10

خطا

error

36

26

26

35

32

 

ضریب تغییرات

Coefficient of variation

 

 

 

ادامه جدول 3

میانگین مربعات

Mean of Square

درجه آزادی

df

منابع تغییر

Source of variation

شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اواسط دوره رویشی

SPAD chlorophyll index in the middle stage of the vegetative period

تعداد برگ

number of leaves

عرض برگ (میلی‌متر)

Leaf width (mm)

 

ارتفاع گیاه در زمان برداشت

Plant height at harvest time

طول یک پیاز سیرچه (میلی‌متر)

Garlic clove length (mm)

16.774

0.167

0.167

1.056

3.389

2

تکرار

Replication

625.911**

2ns

11.8**

173.822**

54.722**

5

تیمار

Treatment

11.677

1.167

1.467

3.922

0.656

10

خطا

error

74

12

6

25

35

 

ضریب تغییرات

Coefficient of variation

 

ادامه جدول 3

میانگین مربعات

Mean of Square

درجه آزادی

df

منابع تغییر

Source of variation

شاخص کلروفیل اسپد در مرحله انتهایی دوره رویشی

SPAD chlorophyll index in the final stage of the vegetative period

شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اوایل دوره رویشی

SPAD chlorophyll index in the early stage of the vegetative period

3.167

3.469

2

تکرار

Replication

98.367**

11.568ns

5

تیمار

Treatment

0.833

29.128

10

خطا

error

2

6

 

ضریب تغییرات

Coefficient of variation

*،** و ns به‌ترتیب معنی‌دار در سطح احتمال 5 درصد، 1 درصد و غیرمعنی‌دار

 

 

جدول 4- مقایسه میانگین صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر زراعی

Table 4. Comparison of the average traits studied in garlic ecotypes

اکوتیپ 6

Ecotype 6

اکوتیپ 5

Ecotype 5

اکوتیپ 4

Ecotype 4

اکوتیپ 3

Ecotype 3

اکوتیپ 2

Ecotype 2

اکوتیپ 1

Ecotype 1

صفات

Traits

 

27b

37.15a

39.86a

27.77b

41.79a

18.77b*

وزن یک پیاز سیر (گرم)

Corm weight (gr)

X1

18.57c

49.73a

48.64a

33.1b

52.62c

26.4bc

وزن تک بوته با اندام هوایی (گرم)

Weight of a single plant with aerial parts (gr)

X2

1.766b

5.33a

4.77a

4.67a

4.57a

2.21b

وزن یک پیاز سیرچه (گرم)

Weight of garlic clove (gr)

X3

32.46b

40.43ab

37.36ab

39.1ab

42.66ab

43.3a

شاخص کلروفیل اسپد در زمان رسیدگی فیزیولوژیکی

Chlorophyll index of SPAD during physiological processing

X4

7.61b

18.52a

21.69a

20.7a

18.37a

8.35b

وزن پنج یک پیاز سیرچه تولیدشده (گرم)

The weight of five produced garlic cloves (gr)

X5

33.33d

52.66a

44b

42b

53.66a

37c

قطر یک پیاز سیر (میلی‌متر)

Corm diameter (mm)

X6

10.5d

15.4b

18.5a

13c

16b

12c

قطر یقه (میلی‌متر)

Collar diameter (mm)

X7

24.33c

31ab

35a

25.33c

33.33a

27bc

طول یک پیاز سیر (میلی‌متر)

Corm length (mm)

X8

44.66e

66.33ab

56.66c

62.66ab

67a

52d

عرض یک پیاز سیر (میلی‌متر)

corm width (mm)

X9

16cd

17.33cd

21.66ab

25a

19bc

14d

عرض یک پیاز سیرچه (میلی‌متر)

Garlic clove width (mm)

X10

15e

22.33bc

27a

21c

23b

17.33d

طول یک پیاز سیرچه (میلی‌متر)

Garlic clove length (mm)

X11

40d

49.33c

61a

59.33a

54b

51bc

ارتفاع گیاه در زمان برداشت

Plant height at harvest time

X12

11.16cd

11.16cd

14.66a

13.66ab

15a

10d

عرض برگ (میلی‌متر)

Leaf width (mm)

X13

8b

8b

10a

8b

8b

8b

تعداد برگ

number of leaves

X14

43.06b

34.33c

68a

41.3b

38.56bc

65.3a

شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اواسط دوره رویشی

SPAD chlorophyll index in the middle stage of the vegetative period

X15

48.66a

50.4a

49.36a

51.33a

50.63a

45.86a

شاخص کلروفیل اسپد در مرحله اوایل دوره رویشی

SPAD chlorophyll index in the early stage of the vegetative period

X16

44c

40d

43.33c

44.33c

46.66b

53.66a

شاخص کلروفیل اسپد در مرحله انتهایی دوره رویشی

SPAD chlorophyll index in the final stage of the vegetative period

X17

*حروف a، b، c و d نشان‌دهندة اختلاف گروه‌های آماری صفات مطالعه‌شده هستند.

تجزیه همبستگی فنوتیپی صفات ارزیابی‌شده

ایجاد و پرورش اکوتیپ‌های مطلوب سیر با استفاده از برنامه‌های به‌نژادی برای زراعت با عملکرد بالا قادر است نقش مناسبی در افزایش تولید و راندمان این محصول داشته باشد. استفاده از تجزیه همبستگی برای گزینش به‌منظور بهبود یک یا چند صفت، نتایج مطلوب و مناسبی را به همرا دارد؛ بنابراین، باید به همبستگی و نحوه اثر صفات بر یکدیگر در برنامه‌های به‌نژادی توجه شود. جدول 5 همبستگی فنوتیپی بین صفات مطالعه‌شده در اکوتیپ‌های مختلف سیر را نشان می‌دهد. اکثر صفات اندازه‌گیری‌شده با یکدیگر، همبستگی مثبت و معنی‌داری را نشان داده‌اند که بیان‌کنندة متناسب‌بودن رشد صفات با یکدیگر است. براساس جدول همبستگی صفت وزن یک پیاز سیر با صفات وزن تک بوته با اندام هوایی (گرم)، وزن یک پیاز سیرچه (گرم)، وزن پنج سیرچه تولیدشده (گرم)، قطر یک پیاز سیر (میلی‌متر)، قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیرچه و عرض برگ، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و وزن یک پیاز سیر با صفت ارتفاع گیاه در زمان برداشت در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) معنی‌دار بود. صفت وزن تک بوته با اندام هوایی، با صفات وزن یک پیاز سیرچه، وزن پنج سیرچه تولیدشده، قطر یک پیاز سیر، قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیرچه و عرض برگ، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت ارتفاع گیاه در زمان برداشت در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) معنی‌دار بود. وزن یک پیاز سیرچه با صفت وزن پنج یک پیاز سیرچه تولیدشده، قطر یک پیاز سیر، قطر یقه، عرض یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیرچه، ارتفاع گیاه در زمان برداشت و عرض برگ در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفات طول یک پیاز سیر و عرض یک پیاز سیرچه در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) معنی‌دار بود. وزن یک پیاز سیرچه با صفت شاخص کلروفیل اسپد در مرحله انتهایی دوره رویشی در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی معنی‌دار (P≤%5) و منفی بود. وزن پنج سیرچه تولیدشده با صفات قطر یک پیاز سیر، قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیرچه، طول یک پیاز سیرچه، ارتفاع گیاه در زمان برداشت و صفت عرض برگ دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت شاخص کلروفیل اسپد در مرحله انتهایی دوره رویشی دارای همبستگی منفی و معنی‌دار در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) به اندازه 509/0- بود. قطر یک پیاز سیر با صفات قطر یقه، طول یک پیاز سیر، عرض یک پیاز سیر و طول یک پیاز سیرچه، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت عرض برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) همبستگی مثبت و معنی‌داری داشت. صفت قطر یقه با صفات طول یک پیاز سیر، طول یک پیاز سیرچه، ارتفاع گیاه در زمان برداشت و عرض برگ، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفات عرض یک پیاز سیر و تعداد برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) معنی‌دار بود. صفت طول یک پیاز سیر با صفات طول یک پیاز سیرچه و عرض برگ، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت عرض یک پیاز سیر در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) همبستگی مثبت و معنی‌دار داشت. صفت عرض یک پیاز سیر با صفت طول یک پیاز سیرچه، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفات ارتفاع گیاه در زمان برداشت و عرض برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار بود. صفت عرض یک پیاز سیرچه با صفت ارتفاع گیاه در زمان برداشت، در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفات طول یک پیاز سیرچه و عرض برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار بود. صفت طول یک پیاز سیرچه با صفات ارتفاع گیاه در زمان برداشت و عرض برگ دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) و با صفت تعداد برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار بود. صفت ارتفاع گیاه در زمان برداشت با صفت عرض برگ در سطح احتمال 5 درصد (P≤%5) دارای همبستگی مثبت و معنی‌دار بود. با توجه به روابط همبستگی که بین صفات بود، به نظر می‌رسد اکثر صفات مطالعه‌شده صفات مناسبی در جهت به‌نژادی گیاه سیر برای حصول به عملکرد بالا باشد و می‌توان از این روابط به‌منظور اصلاح صفت پیچیده عملکرد در جهت افزایش آن بهره‌برداری کرد؛ نتایج حاصل از این پژوهش با نتایج سایر محققان مطابقت دارند. در تحقیقی غباسی­فر و دشتی در بررسی اکوتیپ‌های سیر اعلام کردند صفت عملکرد با تعداد برگ در بوته، طول برگ، عرض برگ، موقعیت طویل‌ترین برگ، قطر ساقه، وزن سیر، وزن سیرچه و تعداد سیرچه در سوخ در سطح احتمال 1 درصد (P≤%1) همبستگی مثبت و معنی‌داری نشان داد (Abasifar & Dashti, 2015). در پژوهشی دیگر موسوی­زاده در مطالعه همبستگی توده‌های محلی پیاز کشور بیان کرد صفت عملکرد تک بوته گیاه پیاز دارای همبستگی مثبت و معنی‌داری با صفات تعداد برگ، قطر پیاز، طول برگ و طول پیاز است (Mousavizadeh, 2019) که در مطالعه پیش رو نیز چنین نتایجی به دست آمدند. در تحقیقی دیگر نوربخشیان و همکاران در بررسی همبستگی صفات بین ژنوتیپ‌های مختلف سیر بیان کردند همبستگی مثبت و بسیار بالایی بین صفات قطر پیاز با عملکرد پیاز در بوته در واحد سطح وجود دارد (Noorbakhshian et al., 2007). به عبارت دیگر، هرچه قطر پیاز بیشتر شود، به‌طور طبیعی عملکرد پیاز و به‌طور کلی عملکرد کل پیاز افزایش می‌یابد. همچنین آنها استنباط کردند ژنوتیپ‌هایی با پیاز بزرگ‌تر، عملکرد بیشتری را ایجاد کرده‌اند.

 

تجزیه کلاستر و تجزیه تابع تشخیص

شکل 2 تجزیه کلاستر اکوتیپ‌های مختلف گیاه سیر را با توجه به صفات ریخت‌شناسی مطالعه‌شده و با استفاده از روش واردز نشان می‌دهد. براساس این تجزیه آماری کلاستر، اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد در گروه اول، اکوتیپ‌های مریانج و بهار 1 در گروه دوم و درنهایت اکوتیپ امام‌زاده کوه (توئیجین) در گروه سوم دسته‌بندی شدند. براساس این تجزیه آماری، اکوتیپ‌های موجود در گروه اول نسبت به سایر اکوتیپ‌ها دارای عملکرد مناسبی بودند؛ بنابراین، این نتیجه با استفاده از سایر تجزیه‌های آماری در این مطالعه نظیر تجزیه مقایسه میانگین‌ها تأیید می‌شود. اکوتیپ امام‌زاده کوه (توئیجین) موجود در گروه سوم نیز دارای شاخص‌های عملکردی پایینی بود که در گروهی مجزا قرار گرفت.  در پژوهشی عمارلو و همکاران در مطالعه اکوتیپ‌های سیر با استفاده از صفات مورفو-فیزیولوژیکی و بیوشیمیایی در مناطق شمال و شمال‌غرب ایران بیان کردند اکوتیپ‌ها در سه گروه دسته‌بندی شدند که نشان‌دهندة تنوع ژنتیکی موجود در اکوتیپ‌های مدنظر است (Amarlo et al., 2013). جدول 6 نتایج تجزیه تابع تشخیص گروه‌بندی بر مبنای صفات ارزیابی‌شده در اکوتیپ‌های مطالعه‌شدة سیر را نشان می‌دهد. با توجه به نتایج حاصل از این تجزیه آماری، نتیجه گروه‌بندی اکوتیپ‌ها به سه گروه آماری صحیح است. محققان بسیاری در گیاهان مختلف از این تجزیه آماری استفاده کرده‌اند. در تحقیقی بقالیان و همکاران در مطالعه بررسی اکوتیپ‌های سیر بیان کردند اکوتیپ­ها براساس میزان شباهت‌های مورفولوژیک و بیوشیمیایی در دندروگرامی متشکل از شش گروه اصلی جای گرفتند (Baghalian et al., 2004). در مطالعه اکوتیپ‌های مختلف سیر توسط میرزایی و همکاران، نمونه‌ها در سه گروه آماری قرار گرفتند و اکوتیپ‌های هر گروه قرابت ژنتیکی بالایی با یکدیگر داشتند (Mirzaei et al., 2020). در تحقیقی در گیاه یونجه کاکایی و همکاران از تجزیه تابع تشخیص برای تأیید گروه‌های حاصل از تجزیه کلاستر، استفاده و آن را روش آماری ارزشمندی برای تأیید گروه‌های حاصل از تجزیه کلاستر عنوان کردند (Kakaei et al., 2017). در پژوهشی در گیاه یونجه کاکایی اعلام کرد افزایش فاصله ژنتیکی بین ژنوتیپ‌های یک گونه، در برنامه‌های تلاقی احتمال هتروزیگوسیتی را افزایش می‌دهد (Kakaei, 2014). در گروه‌بندی ژنوتیپ‌ها بر‌اساس فاصله ژنتیکی زمانی که همزمان چندین صفت بررسی شوند، در برنامه‌های به‌نژادی برای تولید ژنوتیپ­های جدید مؤثر واقع می‌شود. به همین دلیل در مطالعات، از تجزیه کلاستر برای تعیین الگوی تنوع ژنتیکی، گروه‌بندی ارقام و مشخص‌کردن فاصله ژنتیکی بین آنها استفاده می‌شود.

جدول 5- همبستگی فنوتیپی بین صفات مورد مطالعه در اکوتیپ­های مختلف سیر مورد مطالعه

Table 5. Phenotypic correlation between studied traits in different ecotypes of studied garlic

X8

X7

X6

X5

X4

X3

X2

X1

 

 

 

 

 

 

 

 

0.926**

X2

 

 

 

 

 

 

0.794**

0.826**

X3

 

 

 

 

 

0.213

0.21

0.233

X4

 

 

 

 

0.069

0.91**

0.784**

0.811**

X5

 

 

 

0.599**

0.398

0.778**

0.844**

0.797**

X6

 

 

0.688**

0.678**

0.117

0.683**

0.828**

0.778**

X7

 

0.822**

0.656**

0.596**

0.153

0.583*

0.803**

0.825**

X8

0.521*

0.551*

0.904**

0.718**

0.414

0.858**

0.735**

0.694**

X9

0.058

0.357

0.234

0.634**

0.091

0.543*

0.192

0.281

X10

0.753**

0.915**

0.654**

0.833**

0.15

0.8**

0.809**

0.784**

X11

0.468

0.637**

0.357

0.761**

0.217

0.676**

0.501*

0.49*

X12

0.649**

0.684**

0.575*

0.793**

-0.035

0.615**

0.767**

0.787**

X13

0.324

0.485*

0.035

0.268

-0.133

0.232

0.214

0.275

X14

0.224

0.204

-0.424

-0.132

0.004

-0.301

-0.113

-0.153

X15

0.293

0.228

0.264

0.337

-0.233

0.315

0.27

0.345

X16

-0.205

-0.366

-0.393

-0.509*

0.336

-0.548*

-0.362

-0.441

X17

The description of traits from X1 to X17 is based on Table 2.

شرح صفات از X1 تا X17 بر اساس جدول 2 می­باشد.

*،** و ns به ترتیب معنی­دار در سطح احتمال 5 درصد، 1 درصد و غیرمعنی­دار

 

ادامه جدول 5- همبستگی فنوتیپی بین صفات مورد مطالعه در اکوتیپ­های مختلف سیر مورد مطالعه

Table 5. Phenotypic correlation between studied traits in different ecotypes of studied garlic

16 X

15 X

14 X

13 X

12 X

11 X

10 X

X9

 

 

 

 

 

 

 

 

 

X2

 

 

 

 

 

 

 

 

X3

 

 

 

 

 

 

 

 

X4

 

 

 

 

 

 

 

 

X5

 

 

 

 

 

 

 

 

X6

 

 

 

 

 

 

 

 

X7

 

 

 

 

 

 

 

 

X8

 

 

 

 

 

 

 

 

X9

 

 

 

 

 

 

 

0.441

X10

 

 

 

 

 

 

0.561*

0.63**

X11

 

 

 

 

 

0.785**

0.671**

0.547*

X12

 

 

 

 

0.539*

0.699**

0.471*

0.532*

X13

 

 

 

0.285

0.412

0.470*

0.175

-0.08

X14

 

 

0.388

-0.098

0.311

0.147

-0.155

-0.455

X15

 

-0.215

0.124

0.414

0.139

0.109

0.122

0.287

X16

-0.304

0.541*

-0.123

-0.442

-0.029

-0.394

-0.447

-0.335

X17

 

 

 

 

 

 

 

 

 

The description of traits from X1 to X17 is based on Table 2.

شرح صفات از X1 تا X17 بر اساس جدول 2 می­باشد.

*،** و ns به ترتیب معنی­دار در سطح احتمال 5 درصد، 1 درصد و غیرمعنی­دار

 

شکل 2- تجزیه کلاستر اکوتیپ‌های مختلف سیر با توجه به صفات مطالعه‌شده

Figure 2- Cluster analysis of different ecotypes of garlic according to the studied traits

 

جدول 6- نتایج تجزیه تابع تشخیص گروه‌بندی بر مبنای صفات ارزیابی‌شده در اکوتیپ‌های مطالعه‌شدة سیر

Table 6- The analysis results of the grouping detection function based on the evaluated traits in the studied in the studied ecotypes of garlic

گروه‌های حاصل از تجزیه خوشه‌ای

Groups resulting from cluster analysis

گروه‌های پیش‌بینی‌شده براساس تجزیه تابع تشخیص

Predicted groups based on the decomposition of the detection function

1

2

3

مجموع (Total)

تعداد (Number)

درصد

%

تعداد

(Number)

درصد

%

تعداد

(Number)

درصد

%

تعداد

(Number)

درصد

%

1

2

100

0

100

0

100

2

100

2

0

100

3

100

0

100

3

100

3

0

100

0

100

1

100

1

100

 

نتیجه‌گیری

سیر (Allium sativum L.) ازجمله ارزشمندترین گیاه صنعتی-دارویی به شمار می‌رود که به‌علت اهمیت زیاد آن از جنبه‌های متنوعی بررسی و آزمایش شده است. ازنظر تنوع، پراکندگی و گروه‌بندی این گیاه، اطلاعات ناقصی وجود دارد که شاید علت این نقص، عدم تولید گل و عقیم‌بودن آن باشد که طبقه‌بندی‌های ریخت‌شناسی آن را دشوار کرده است؛ بنابراین، گروه‌بندی‌های موجود در مطالعات حاضر، بر مبنای عناوین محلی، منطقه جغرافیایی و عناوین تجارتی و بعضی خصوصیات فنوتیپی هستند (Fakhrfashani & Shahriari, 2013). افزایش عملکرد اقتصادی مانند عملکرد پیاز گیاه سیر در واحد سطح ازجمله اهداف اصلی و مهم است؛ بنابراین، ضرورت دارد صفاتی که در بهبود عملکرد نقش مهم‌تری دارند را شناسایی و از آنها در برنامه‌های گزینش و به‌نژادی استفاده کرد. در بین گونه‌های مختلف Allium، سیر به‌عنوان تنها گونه عقیم شناسایی شده است که به‌صورت غیرجنسی افزایش می‌یابد. با توجه به تجزیه‌های آماری گوناگونی که در این مطالعه صورت گرفت، اکوتیپ‌های بهار 2، سولان و اسدآباد دارای بیشترین عملکرد بودند که تجزیه کلاستر آنها را در یک گروه آماری قرار داد. همچنین تجزیه تابع تشخیص، این گروه‌بندی حاصل از تجزیه کلاستر را تأیید کرد و تجزیه آماری مقایسه میانگین‌ها مقدار بالای صفات عملکردی را به سود این اکوتیپ‌ها شناسایی کرد. تجزیه آماری همبستگی فنوتیپی صفات، ارتباط مثبت و معنی‌داری را بین شاخص‌های عملکردی مشخص کرد؛ به‌طوری‌که از نتایج ارائه‌شده می‌توان به‌منظور گزینش صفات برای انتخاب صفاتی استفاده کرد که بیشترین تأثیر را بر عملکرد دارند.

Abdollahi, M. R., Ghorbani, M., & Kian Erthi, F. (2016). Grouping Hamadan garlic clones and determining the most important traits affecting garlic production in glass culture using multivariate statistical methods. Journal of plant production research, 24(1), 98-89. http://doi.10.22069/jopp.2017.10320.1972 [In Persian].
Abasifar, A. R., & Dashti, F. (2015). Study of relationship between morphological traits and flowering in Iranian garlic clones. Iranian Journal of Horticultural Science, 46(1), 63-75. http://doi.10.22059/ijhs.2015.54126 [In Persian].
AlamKhomram, M. H., Kashkar, A. H., & Mirzaei Asl, A. (2018). Investigating morphological and physiological diversity, and causality analysis of stem yield and allicin content of local stands of Iranian garlic in Hamadan region. Journal of Horticultural Sciences (Agricultural Sciences and Industries), 33(3), 497-481. http://doi.10.22067/jhorts4.v33i3.77676 [In Persian].
Amarlo, A., Kazemi Tabar, S. K., & Najafi Zarini, H. (2013). Morpho-physiological and biochemical investigation of some ecotypes of Allium sativum L. in the north and northwest regions of the country. Ecophytochemistry Quarterly of medicinal plants, 2(7), 10-17. https://mg.genetics.ir/article-1-1401-fa.html [In Persian].
Baghalian, K., Ziayie, S. A., Naqavi, M. R., & Naqadi Badi, H. (2004). Pre-cultivation evaluation of Iranian garlic ecotypes in terms of allicin content and botanical characteristics. Journal of Medicinal Plants, 4(13), 1-12. https://sid.ir/paper/789573/fa [In Persian].
Fakhrfashani, M., & Shahriari, F. (2013). Assessment of genetic diversity. Geographic distribution of some ecotypes of garlic (Allium sativum L.) in Iran using ISSR and M13 molecular markers. Journal of Agricultural Ecology, 5(1), 75-84. http://doi.10.22067/jag.v5i1.21325 [In Persian].  
FAO. (2012). Statistics, FAOSTAT-Agriculture. Agricultural production. Available online http://faostat.fao.org/site/339/default.aspx
Kakaei, M., Mazahery-Laghab, H., & Mostafaei, A. (2017). Study of protein changes in alfalfa (Medicago sativa L.) in normal conditions and under the tension from alfalfa weevil (Hypera postica Gyll.) feeding. Journal of Agricultural Biotechnology, 9(1), 49-66. http://doi.10.22103/jab.2017.1668 [In Persian].  
Kakaei, M. (2018). Effect of different levels of irrigation on yield and yield components and its relationship with protein electrophoresis pattern of lentil (Lens culinaris Medik.) genotypes. Environmental Stresses in Crop Sciences, 11(4), 817-833.  http://doi.org/10.22077/escs.2018.1039.1204 [In Persian].  
Kakaei, M. (2024). The Study of Drought Resistance in different Ecotypes of Garlic based on the Tolerance Indices in the Climatic Conditions of Hamedan. Journal of Horticultural Science. Articles in Press, Accepted Manuscript, Available Online from 24 April 2024. http://doi.10.22067/jhs.2024.85395.1303 [In Persian].  
Kakaei, M. (2014). Screening and identification of resistance and susceptibility factors of alfalfa (Medicago Sativa L.) to alfalfa leaf weevil (Hypera Postica Gyll.) by biometry and proteomics. [Unpublished doctoral thesis], Bu-Ali Sina University. [In Persian].
Mirzaei, Y., Alavi Siney, S. M., & Yarahmadi, S. (2020). Determination of the most suitable planting date and garlic ecotype (Allium sativum L.) in South Kerman. Applied Research in Field Crops, 33(3), 73-94. http://doi.10.22092/aj.2020.110381.1366 [In Persian].
Mousavizadeh, S. A. (2019). Genetic Variability, Correlation and Path Analysis in Iranian Onion Landraces. Journal of Horticultural Science, 33(1), 29-39. http://doi.10.22067/jhorts4.v33i1.65006 [In Persian].
Noorbakhshian, S. J., Mousavi, S. A., & Bagheri, H. R. (2007). Evaluation of agronomic traits and path coefficient analysis of yield for garlic cultivars. Pajouhesh & Sazandegi, 77, 10-18. https://civilica.com/doc/360278 [In Persian].
Parreno, R., Rodríguez-Alcocer, E., Martínez-Guardiola, C., Carrasco, L., Castillo, P., Arbona, V., Jover-Gil, S., & Candela, H. (2023). Turning Garlic into a Modern Crop: State of the Art and Perspectives. Plant, 12, 1212. https://doi.org/10.3390/plants1206121
Salahuddin, M. D., Rahim, M. A., Jakir Bin Alam, S. M., Mahfujur Rahman, M. D., & Rahman, J. (2019). Morphological characterization of garlic (Allium sativum L.) germplasm. Malaysian Journal of Halal Research Journal (MJHR), 2(2), 46-52. https://doi.org/10.2478/mjhr-2019-0014
Stavelikova, H. (2008). Morphological characteristics of garlic (Allium sativum L.) genetic resources collection – Information. Horticultural Science (Prague), 35(3), 130–135. http://doi.10.17221/661-HORTSCI
Yaghoobi, A., & Malekzadeh- Shafaroudi, S. (2013). Investigating the genetic diversity of native stands of Iranian garlic (Allium sativum) based on cytogenetic and karyotypic characteristics. New genetics, 8(4), 411-422. https://mg.genetics.ir/article-1-1230-fa.html [In Persian].