فلور، شکل زیستی و پراکندگی جغرافیایی گیاهان در ارتفاعات جنوب شهر مشهد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار،گروه زیست‌‌شناسی، دانشکدۀ علوم پایه، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء بهبهان، بهبهان، ایران

2 استاد، گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکدۀ منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران

چکیده

در پژوهشی میدانی، گونه‌‌های گیاهی منطقۀ ارتفاعات جنوب شهر مشهد با مساحتی حدود 4351 هکتار و در محدودۀ ارتفاعی 1000-1520 متر از سطح دریا شناسایی شد. شکل زیستی، پراکندگی جغرافیایی و گونه‌‌های گیاهی نادر و اندمیک منطقه تعیین و فهرست فلورستیک تهیه شد. در مجموع، 259 گونۀ گیاهی متعلق به 47 تیره و 190 جنس گیاهی در منطقه شناسایی شد. تیرۀ کاسنیان (Asteraceae) با 39 گونه (30 جنس)، تیرۀ گندمیان (Poaceae) با 32 گونه (24 جنس)، تیرۀ باقلائیان (Fabaceae) با 23 گونه (10 جنس)، تیرۀ نعنائیان (Lamiaceae) با 19 گونه (14 جنس) و تیرۀ کلمیان (Brassicaceae) با 16 گونه (15 جنس) تیره‌‌های گیاهی بزرگ‌‌تر این منطقه هستند. چیرگی شکل‌‌های زیستی تروفیت و همی‌‌کریپتوفیت (در مجموع 5/79 درصد) منطقه، نشانگر فلور خاص مناطق کوهستانی و وجود اقلیم سرد و خشک است. چیرگی الگوی پراکندگی ناحیۀ ایرانی - تورانی و چندناحیه‌‌ای (در مجموع 72 درصد) نشان‌‌دهندۀ تخریب‌‌های گذشته در اکوسیستم و اقلیم خشک خراسان است. وضعیت حفاظتی گونه‌‌های گیاهی منطقه نشان داد شش گونه در گروه گیاهان آسیب‌‌پذیر، 11 گونه در گروه گیاهان به‌‌نسبت آسیب‌‌پذیر، سه گونه در گروه گیاهان به‌‌طور تقریبی در معرض تهدید و 13 گونه در گروه گونه‌‌های انحصاری ایران و استان فلوری خراسان - کپه‌‌داغ قرار دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Flora, Life Form, and Chorology of Plants in Highlands of South Mashhad

نویسندگان [English]

  • Fariba Noedoost 1
  • Mohammad Farzam 2
1 Assistant Professor, Department of Biology, Faculty of Science, Behbahan Khatam Alanbia University of Technology, Behbahan, Iran
2 Professor, Department of Range and Watershed Management, Faculty of Natural Resources and Environment, Ferdowsi University of Mashhad, Mashhad, Iran
چکیده [English]

Abstract
In the present field study, the flora, life form, and chorology of plants were identified in the highlands of south Mashhad (Iran). The area was approximately 4351 hectares and the altitude varied from 1000-1520 m above sea level. The plant species were identified and their chorology, life form, endemism, and rarity were determined through laboratory examinations and botany reference books. We identified 259 plant species belonging to 190 genera and 47 families. The dominance of therophytes and hemichryptophytes (79.5%) life forms indicated the specific flora of mountainous regions and the cold and aridclimates. Irano-Turanian and multi-regional were the most dominant Chorotypes that were referred to in the long history of disturbance in the dry climate of Khorassan. In terms of conservational classifications, 6 species were identified as vulnerable, 11 species as lower risk, and 3 species as threatened; 13 species were endemic to Iran and/or Khorassan-Kopet Dagh floristic province.
Introduction
Since the vegetation of each region is very important in evaluating the current situation and predicting the future, the basis of the management and protection programs of natural resources of each region is the identification of the vegetation and the study of the geographical distribution of the plants in that region. For this purpose, identifying the plants of an area allows quick access to specific species at a certain time and place. Identifying the genetic power of plants as well as the by-products of natural resource fields, including medicinal plants, could provide industrial and basic use of them and help to determine the country's vegetation.
 
Materials and Methods
In order to identify the plants in the south and west highlands of Mashhad, during regular visits from spring to autumn in the growing seasons, plants of the area were collected and pressed. At the same time as sampling,
 
the life form of each species was noted. The plant samples were identified using Flora Iranica, Color Flora of Iran, and Flora of Iran. In order to determine the life forms of plants, the Raunkiaer's Life form System was used. The chorotype of plant species was determined according to the information related to the distribution areas of species in existing floras and articles based on the groups of plant geography areas.
 
Findings
A total of 259 plant species were identified belonging to 190 genera and 47 families. The most frequent plant family was Asteraceae. The results showed that therophytes with 109 species are the most important life forms in the study area, and then hemicryptophytes with 97 species have the largest number of species. Irano-Turanian was the most dominant Chorotypes. In terms of conservational classifications of the IUCN, 6 species were identified as vulnerable, 11 species as lower risk, 1 species as data deficient, 4 species as least concern, and 3 species as threatened.
 
Discussion of Results and Conclusions
The reason for the relative abundance of species belonging to the Asteraceae family can be attributed to the high diversity of its species in the country and the evolution of this family, which has increased its distribution power, and the special morphological, anatomical, and physiological characteristics of this family, including high adaptability of plants in this family due to unfavorable ecological conditions such as mountainous and dry areas of Irano-Turanian region, producing small seeds and equipped with different propagation factors, the presence of blades and thorns and secondary metabolites in some genera belonging to this family cause an increase in the number of species of this family. The existence of a large number of Poaceae family species in the region is of particular importance in terms of fodder value and soil protection. Due to the placement of the terminal bud in the plant species of this family on the soil surface, the damage caused by destructive factors such as livestock grazing is far less and this factor, along with the abundance of small seeds in this family, can be one of the most important factors of the high distribution and diversity of the species of this family.
The presence of many species of the genus Astragalus with different biological forms in the region (12 species) indicates the cold, high, and semi-arid conditions in this region. In this study, 13 species were endemic to Iran’s floristic province (10 species of them are endemic to Khorassan-Kopet Dagh floristic province). Most of the endemic species of the study area have a hemicryptophyte life form. Based on the results of the investigation of the life forms, therophytes and hemicryptophytes respectively have the highest percentage of life forms in the study area. The life form shows the taxonomic characteristics and adaptation of plants to environmental conditions, so the flora is very rich in annual plants. The dominance of therophytes can be referred to the simultaneous effects of disturbance on the flora of this region and the dry climate. Disturbance factors were from livestock grazing for many years and human activities due to the easy access to the area as a result of the proximity to the urban area and green belt of Mashhad and the easy access of tourists to this area and the planting of non-native trees and shrubs. Obviously, we can still see virgin places in terms of vegetation in some difficult parts of the region. Hemicryptophytes are the second life form and the abundance of this group of plants is due to their adaptation to the cold, semi-arid, and mountainous climatic conditions, which indicates high areas and the preservation of soil moisture due to snow melting during the growing season. Also, the abundance of hemicryptophytes is due to spending the cold season by the renewing buds in this group of plants on the soil surface. The dominance of therophytes and hemichryptophytes life forms indicated the specific flora of mountainous regions and the cold and aridclimates, and the dominance of Irano-Turanian elements also confirms this. Considering that the studied area has a very large percentage of Irano-Turanian and multi-regional elements, it has important genetic reserves.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Plant Geography
  • Vegetation
  • Endemic and Endangered Species

اصل مقاله

مقدمه

کشور ایران با حدود 8000 گونه از گیاهان آوندی که به‌‌طور تقریبی 30 درصد آن انحصاری ایران است (Noroozi et al., 2016; Noroozi et al., 2019)، در مساحتی بالغ بر یک میلیون و 650 کیلومتر مربع، ازلحاظ تنوع گونه‌‌ای در میان تمام کشورهای جنوب غربی آسیا پس از کشور ترکیه در مرتبۀ دوم قرار دارد (Davis et al., 1994; Memariani et al., 2016b). تنوع در فلور و پوشش گیاهی ایران، بیش از هر چیز ناشی از موقعیت فیتوجغرافیایی ایران در میان سه منطقۀ اصلی جغرافیایی گیاهی دنیای قدیم ازجمله ایرانی - تورانی (IT)، اروپا - سیبری (ES) و صحرا - سندی (SS) و نفوذ گونه‌‌های مدیترانه‌‌ای و سومالی - ماسایی است (Zohary, 1973; White and Léonard, 1991; Léonard, 1993; Akhani and Deil, 2012). پراکندگی جغرافیایی گونه‌‌های گیاهی هر منطقه بازتابی از شرایط محیطی رویشگاه یا نواحی رویشی مختلف است (Asri, 2008)؛ همچنین شکل زیستی گیاهان علاوه‌‌بر اینکه از خصوصیات ژنتیکی آنها تأثیر می‌‌گیرد به عوامل محیطی نیز وابسته است و نشان‌‌دهندۀ سازش آنها با شرایط محیطی به‌‌ویژه اقلیم است؛ به طوری که گیاهان در شرایط اقلیمی مختلف، شکل زیستی گوناگونی دارند (Dolatkhahi et al., 2012).

از آنجایی که پوشش گیاهی هر منطقه در ارزیابی وضعیت کنونی و پیش‌‌بینی آینده اهمیت زیادی دارد، اساس برنامه‌‌های مدیریت و حفاظت از منابع طبیعی هر منطقه، شناسایی پوشش گیاهی و بررسی پراکندگی جغرافیایی گیاهان آن منطقه است (Encina-Domínguez et al., 2016 Razavi and Hasan Abbasi, 2009;) و در این راستا، شناسایی گیاهان هر منطقه امکان دسترسی سریع به گونه‌‌های خاص در زمان و محل معین، شناسایی گونه‌‌های درحال انقراض و کمک به حفظ آنها، شناسایی توان ژنتیکی گیاهان و همچنین محصولات فرعی عرصه‌‌های منابع طبیعی ازجمله گیاهان دارویی و صنعتی و استفاده اصولی از آنها و کمک به تعیین پوشش گیاهی کشور را فراهم می‌‌کند (Naghipour Borj et al., 2011).

کوههای شمال شرق ایران متعلق به استان فلوری مستقل ایرانی - تورانی با نام خراسان - کپه‌‌داغ است (Memariani et al., 2016c). این ناحیه در درجۀ اول، در جنوب و جنوب غرب از عناصر بیابانی ناحیۀ مرکزی ایرانی - تورانی و بسیاری از تاکسون‌‌های انحصاری محلی و منطقه‌‌ای تپه‌‌ها و کوههای خراسان - کپه‌‌داغ تأثیر می‌‌گیرد؛ همچنین تعداد زیادی گونه‌‌های دارای گسترش جهانی در این منطقه حضور دارند و گیاهان آسیای مرکزی، افغانستان، آرالو - کاسپین و نواحی جنوب شرقی باعث غنای گونه‌‌ای گیاهان ناحیۀ خراسان - کپه‌‌داغ هستند (Fet, 1994; Memariani et al., 2016a).

مطالعات زیادی درزمینۀ بررسی‌‌های فلورستیکی در مناطق مختلف صورت گرفته است که به برخی از جدیدترین پژوهش‌‌های انجام‌‌شده در استان خراسان اشاره می‌‌شود. Nadaf (2021) فهرست فلورستیک و گونه‌‌های دارویی منطقۀ باباامان را مطالعه کرد. Memariani و همکاران (2016b) با بررسی فلورستیک و تنوع گیاهی منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ قورخود در شمال شرق ایران، 663 گونه از گیاهان آوندی متعلق به 367 جنس و 81 تیرۀ گیاهی را شناسایی کردند. Memariani و همکاران (2016c) تنوع پوشش گیاهی و فیتوجغرافی گیاهان منطقۀ فلورستیک خراسان - کپه‌‌داغ را در ناحیۀ ایرانی - تورانی بررسی و 2576 تاکسون متعلق به 702 جنس و 112 تیرۀ گیاهی را گزارش کردند که 2498 تاکسون از آن در ایران حضور دارند. Atashgahi و همکاران (2018) غنای گونه‌‌ای و فهرست فلورستیک منطقۀ حیات وحش حیدری واقع در شمال شرق ایران را مطالعه کردند و در منطقۀ مطالعه‌‌شده 588 تاکسون متعلق به 304 جنس و 65 تیرۀ گیاهی شناسایی شد که از این تعداد 19 درصد گونه‌‌ها بومزاد ایران یا خراسان - کپه‌‌داغ است. اگرچه پژوهشگران داخلی و خارجی پوشش گیاهی غنی و متنوع ایران را از دیرباز مطالعه کرده‌‌اند، هنوز مناطق بسیاری وجود دارد که کمتر بررسی شده است.

ارتفاعات جنوب شهر مشهد در استان خراسان رضوی از جنبه‌‌های مختلف محیط زیستی، گردشگری، زیبایی منظر، حفاظت آب و خاک و کاهش آلاینده‌‌های هوا دارای اهمیت است. با توسعۀ شهر به پای دامنۀ کوهها، وجود پوشش گیاهی پایدار و متنوع باعث افزایش اهمیت جنبه‌‌های ذکرشده می‌‌شود. این ارتفاعات در گذشته به‌‌صورت عرصه‌‌های مرتعی برای چرای دام و در مناطق کم‌‌شیب و حاصلخیز برای کشت دیم محصولات زراعی استفاده می‌‌شده است. از اواسط دهۀ ۱۳۸۰ با اجرای طرح کمربند سبز جنوبی مشهد، این اراضی به‌‌صورت حفاظتی تغییر کاربری داده است. در برخی مناطق با احداث چاله‌‌هایی، درختان فضای سبز کاشت و نگهداری می‌‌شود و برخی عرصه‌‌ها هنور دست‌‌نخورده باقی مانده است. با توجه به موقعیت جغرافیایی منطقه و برای حفاظت آن دربرابر تخریب و تغییر کاربری، بررسی لیست فلورستیک گیاهان این منطقه، اطلاعات پایه‌‌ای برای مطالعات آینده و بررسی سیر توالی پوشش گیاهی در مناطق حاشیۀ شهرها فراهم می‌‌کند؛ علاوه‌‌بر این شناسایی و معرفی پتانسیل‌‌های گیاهی باعث می‌‌شود مسئولان مربوط و مردم محلی به‌‌ویژه گردشگران، اهتمام ویژه‌‌ای برای حفاظت و مدیریت آن به کار بندند؛ بنابراین پژوهش حاضر با هدف شناسایی گیاهان، تعیین شکل‌‌های زیستی و پراکنش جغرافیایی گونه‌‌های گیاهی و کسب اطلاعات کافی برای ارائۀ راهکارهای مناسب به‌‌منظور حفاظت از این دخایر ارزشمند در ارتفاعات جنوبی شهر مشهد در استان خراسان رضوی انجام شده است.

 

مواد و روش‌‌ها

الف. منطقۀ مطالعه‌‌شده: شهر مشهد، مرکز استان خراسان رضوی، با 328 کیلومتر مربع مساحت، در شمال شرق ایران و در طول جغرافیایی 59 درجه و 15 دقیقه تا 60 درجه و 36 دقیقه و عرض جغرافیایی 35 درجه و 43 دقیقه تا 37 درجه و 8 دقیقه و در حوضۀ آبریز کشف رود، بین رشته‌‌کوههای بینالود و هزار مسجد، واقع است. شهر مشهد به‌‌طور تقریبی در پایین‌‌دست حوضۀ آبریز کشف رود واقع شده است. این حوضه درواقع، درۀ کشف رود است، از شرق قوچان شروع می‌‌شود و در میان کوههای هزار مسجد در شمال و کوههای بینالود در جنوب به‌‌طرف جنوب غرب امتداد می‌‌یابد. ارتفاعات بینالود و آلاداغ در ناحیۀ جنوب دشت مشهد واقع است و امتداد ارتفاعات البرز محسوب می‌‌شود؛ به طوری که هرچه از شمال غرب به طرف جنوب شرق پیش می‌‌رویم از ارتفاع این رشته‌‌کوهها کاسته می‌‌شود. منطقۀ مطالعه‌‌شده ارتفاعات جنوب و غرب شهر مشهد با مساحتی بالغ بر 4351 هکتار است (شکل 1). این منطقه ازنظر توپوگرافی دارای دو ناحیۀ کم‌‌ارتفاع و دشتی و مناطق کوهستانی و پرشیب است. بیشترین مساحت منطقه مربوط به طبقۀ ارتفاعی 1520-1200 متر و پس از آن مربوط به طبقۀ ارتفاعی 1200-1000 متر است و بخش اعظم مساحت منطقه را اراضی به‌‌نسبت مسطح و کم‌‌ارتفاع تشکیل می‌‌دهد. این حوزه ازلحاظ موقعیت در زون بینالود - آلاداغ واقع شده است، شامل مجموعه‌‌ای از سنگ‌‌های افیولیتی و رسوبی می‌‌شود و از غرب به دریای خزر و از شرق به گسل هریررود محدود شده است. این زون که روند شمال غرب - جنوب شرق دارد، در امتداد زون البرز شرقی است و به‌‌طور عمده از سنگ‌‌های دگرگون‌‌شده و آذرین تشکیل شده است (Azadi et al., 2009). اقلیم حوزه با استفاده از داده‌‌های سازمان هواشناسی کشور طی سال‌‌های 1346- 1394 مربوط به ایستگاه طرق مشهد در فاصلۀ 10 کیلومتری از محل مطالعه و براساس روش اقلیم‌‌نمای دومارتن، نیمه‌‌خشک سرد تعیین شد. مقدار بارندگی متوسط سالانه 237 میلی‌‌متر و متوسط حداقل و حداکثر دما 3/7 و 9/21 درجۀ سانتی‌‌گراد برآورد شده است. گزارش‌‌های هواشناسی نشان می‌‌دهد ارتفاعات جنوبی مشهد دارای وضعیت دمایی سخت‌‌تری نسبت به خود شهر است؛ به طوری که حداقل دمای زمستانه و حداکثر دمای تابستانه آن به ترتیب کمتر و بیشتر از داده‌‌های ثبت‌‌شده در ایستگاه هواشناسی شهر مشهد است. بارش در فصول معتدل سال و نیز در زمستان وجود دارد و در بعضی از سال‌‌ها و به‌‌ویژه سال‌‌های اخیر، این منطقه بدون بارندگی و دارای خشکسالی‌هایی بوده است؛ از این رو دورۀ رویشی گیاهی کوتاه است و بیشتر محدود به فصول سرد سال می‌شود. شکل 2 نشان‌‌دهندۀ نمای کلی منطقۀ مطالعه‌‌شده است.

 

 

شکل 1- موقعیت منطقۀ مطالعه‌‌شده در استان خراسان و ایران. محدودۀ سبزرنگ نمایانگر منطقۀ مطالعه‌‌شده است.

 

 

ب. روش کار: برای بررسی و شناسایی فهرست فلور و گیاهان ارتفاعات جنوب و غرب مشهد، طی بازدیدهای منظم از بهار تا پاییز در سال 1399 در فصول رویشی، گیاهان منطقه به روش پیمایش زمینی (یکی از روش‌‌های متداول در بررسی فلورستیک) جمع‌‌آوری، پرس و هرباریومی شد. نمونه‌‌های هرباریومی در هرباریوم دانشکدۀ علوم و فناوری زیستی دانشگاه شهید بهشتی نگهداری می‌‌شود. هم‌‌زمان با نمونه‌‌برداری، شکل زیستی هر گونه یادداشت شد. نمونه‌‌های گیاهی با استفاده از فلور ایرانیکا (Rechinger, 1963-2010)، فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1980-2014) و فلور ایران (Assadi et al., 1988-2018) شناسایی شد. برای تعیین نام فارسی گیاهان از فرهنگ نام‌‌های گیاهان ایران (Mozaffarian, 1998) استفاده شد. فهرست اسامی علمی گونه‌‌های گیاهی و مؤلف‌‌ها براساس پایگاه IPNI (2021) و GBIF (2021) به‌‌روزرسانی و تیره‌‌ها براساس سیستم رده‌‌بندی فیلوژنی نهاندانگان (APG IV, 2016) استاندارد شد. به‌‌منظور تعیین شکل‌‌های ‌‌زیستی گیاهان منطقه از سیستم طبقه‌‌بندی رانکایر (Raunkiaer, 1934) استفاده شد. اساس این طبقه‌‌بندی برمبنای زمستان‌‌گذرانی و موقعیت قرارگرفتن جوانه‌‌های مولد روی گیاه است. کوروتیپ (پراکندگی جغرافیایی) گونه‌‌های گیاهی با توجه به اطلاعات مربوط به مناطق پراکندگی گونه‌‌ها در فلورها و مقالات موجود و برمبنای گروههای نواحی جغرافیای گیاهی تعیین‌‌شده توسط Akhani (1998) مشخص شد. برای زیرتقسیمات جغرافیای گیاهی، استان‌‌ها و گروههای پراکنش، مطابق با Akhani (1998) و با استفاده از مفاهیم Léonard (1988) از حروف اختصاری برای نشان‌‌دادن جهت جغرافیایی (مانند ITE, C, W) یا از حروف اختصاری استان‌‌های فلوری شناخته‌‌شده (مانند خراسان - کپه‌‌داغ: ITKK) استفاده شد (Atashgahi et al., 2018). در این بررسی به‌‌منظور تعیین طبقات‌‌ حفاظتی گونه‌‌های گیاهی منطقه با استفاده از معیارهای سازمان IUCN (International Union for Conservation of Nature)، از کتاب Red Data Book of Iran (Jalili and Jamzad, 1999) و Memariani و همکاران (a2016) استفاده شد و فهرست گونه‌‌های آسیب‌‌پذیر با ریسک زیاد (VU: Vulnerable)، گونه‌‌های در معرض خطر انقراض (EN: Endangered)، گونه‌‌های با کمبود داده (DD: Data Defcient)، گونه‌‌های در خطر کمتر (LR: Low Risk)، گونه‌‌های با کمترین نگرانی (LC: Least Concern) و گونه‌‌های در آستانۀ تهدید (NT: Near Threatened) تهیه شد.

 

 

 

 

 

 

 

 

   
   

شکل 2- نمای کلی منطقۀ مطالعه‌‌شده

 

 

نتایج

فلور منطقه

در مجموع 259 گونۀ گیاهی در ارتفاعات جنوب شهر مشهد در استان خراسان رضوی شناسایی شد که به 47 تیره و 190 جنس گیاهی تعلق دارند (پیوست 1). تصویر برخی از گیاهان منطقۀ مطالعه‌‌شده در شکل 3 آورده شده است. ازلحاظ تعداد جنس، تیره‌‌های گیاهی بزرگ‌‌تر منطقه به ترتیب عبارتند از: Asteraceae (مرکبان) با 30 جنس (45/11 درصد)، Poaceae (گندمیان) با 24 جنس (16/9 درصد)، Brassicaceae (کلمیان) با 15 جنس (73/7 درصد)، Lamiaceae (نعنائیان) با 14 جنس (34/5 درصد) و Boraginaceae (گاوزبانیان) با 11 جنس (2/4 درصد). جنس‌‌های بزرگ‌‌تر مشاهده‌‌شده در منطقه Astragalus، Lactuca، Galium و Veronica به ترتیب با 12، 4، 4 و 4 گونه است. ازلحاظ تعداد گونه به ترتیب تیرۀ Asteraceae با 39 گونه (89/14 درصد)، Poaceae با 32 گونه (21/12 درصد)، Fabaceae با 23 گونه (78/8 درصد)، Lamiaceae با 19 گونه (25/7 درصد) و Brassicaceae با 16 گونه (11/6 درصد) تیره‌‌های گیاهی بزرگ‌‌تر هستند (جدول 1، شکل 4). تعداد 31 گونه درخت و درختچۀ غیر بومی نیز شناسایی شد که به‌‌صورت کاشته‌‌شده در منطقه حضور داشت و متعلق به 18 تیره و 29 جنس گیاهی بود (جدول 2).

 

جدول 1- لیست تیره‌‌های گیاهی با بیشترین تعداد گونه

تعداد جنس‌‌های با بیش از دو گونه

گونۀ گیاهی

جنس

تیره

2

39

30

Asteraceae

2

32

24

Poaceae

1

23

10

Fabaceae

1

19

14

Lamiaceae

 

16

15

Brassicaceae

2

15

9

Caryophyllaceae

1

14

11

Boraginaceae

 

9

7

Ranunculaceae

 

8

8

Apiaceae

 

7

5

Papaveraceae

 

جدول 2- لیست گیاهان کاشته‌‌شده در ارتفاعات جنوب مشهد

نام فارسی

گونۀ گیاهی

تیره

ردیف

بنه

Pistacia atlantica Desf.

Anacardiaceae

1

پستۀ جنگلی

Pistacia vera L.

Anacardiaceae

2

سماق ایرانی

Rhus coriaria L.

Anacardiaceae

3

داغداغان جنوبی

Celtis australis L.

Cannabaceae

4

شن (پلاخور)

Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach

Caprifoliaceae

5

ارس خراسان

Juniperus excelsa M.-Bieb.

Cupressaceae

6

سرو خمره‌‌ای

Platycladus orientalis (L.) Franco

Cupressaceae

7

سرو نقره‌‌ای

Cupressus arizonica Greene

Cupressaceae

8

سنجد تلخ (خولان)

Hippophae rhamnoides subsp. rhamnoides

Elaeagnaceae

9

سنجد معمولی

Elaeagnus angustifolia L.

Elaeagnaceae

10

اقاقیای معمولی

Robinia pseudoacacia L.

Fabaceae

11

ارغوان معمولی

Cercis griffithii Boiss.

Fabaceae

12

اشک

Caragana halodendron (Pall.) Dum.Cours.

Fabaceae

13

دغدغک

Colutea buhsei (Boiss.) Shap.

Fabaceae

14

بلوط ایرانی

Quercus brantii Lindl.

Fagaceae

15

ویتکس (هندبید)

Vitex agnus-castus L.

Lamiaceae

16

زیتون تلخ

L. Melia azedarach

Meliaceae

17

توت برگ‌‌پهن ژاپنی (تنه سفید)

Morus alba L.

Moraceae

18

قره داغ

Nitraria schoberi L.

Nitrariaceae

19

زبان گنجشک (ون)

Fraxinus excelsior L.

Oleaceae

20

کاج تهران

Pinus brutia var. eldarica (Medw.) Silba

Pinaceae

21

عناب

Ziziphus jujuba Mill.

Rhamnaceae

22

قره تیکان (سیاه تلو)

Paliurus spina-christi Mill.

Rhamnaceae

23

زالزالک وحشی

Crataegus pseudoheterophylla subsp. turcomanica (Pojark.) K.I.Chr.

Rosaceae

24

شیرخشت کوهی

Cotoneaster franchetii Boiss.

Rosaceae

25

گل محمدی

Rosa damascena Herrm.

Rosaceae

26

نسترن

Rosa canina L.

Rosaceae

27

پده

Populus euphratica Olivier

Salicaceae

28

آسمان دار (عرعر)

Ailanthus altissima (Mill.) Swingle

Simaroubaceae

29

گرگ تیغ (دیو خار ترکمنی)

Lycium depressum Stocks

Solanaceae

30

نارون معمولی

Ulmus minor Mill.

Ulmaceae

31

 

1
 

2
 

3
 

4
 

5
 

6
 

7
 

8
 

9
 

10
 

11
 

12
 

 

شکل3- تعدادی از گونه‌‌های گیاهی موجود در ارتفاعات جنوب مشهد: 1- Siebera nana (DC.) Bornm.؛ 2- Lactuca undulata Ledeb.؛ 3- Lactuca persica Boiss.؛ 4- Pseudohandelia umbellifera (Boiss.) Tzvelev؛ 5- Phlomoides labiosa (Bunge) Adylov, Kamelin & Makhm.؛ 6- Salvia sharifii Rech.f. & Esfand.؛ 7- Crepis kotschyana (Boiss.) Boiss.؛ 8- Onobrychis chorassanica Boiss.؛ 9- Glaucium elegans Fisch. & C.A.Mey.؛ 10- Onosma dichroantha Boiss.؛ 11- Rosa persica Michx. ex Juss.؛ 12- Phlomoides molucelloides (Bunge) Salmaki.

 

 

 

شکل زیستی گونه‌‌های گیاهی منطقه

نتایج نشان داد ازنظر شکل زیستی (جوانه‌‌رویشی و زمستان‌‌گذرانی)، تروفیت‌‌ها با 109 گونه (08/42 درصد) مهم‌‌ترین شکل زیستی منطقۀ مطالعه‌‌شده است و پس از آن همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها با 97 گونه (45/37 درصد) بیشترین تعداد گونه‌‌ها را دارد. دیگر اشکال زیستی نیز به ترتیب ژئوفیت با 27 گونه معادل 42/10 درصد، کامفیت با 19 گونه معادل 34/7 درصد و فانروفیت با هفت گونه معادل 7/2 درصد از گونه‌‌ها است (شکل 5). از تعداد 27 ژئوفیت شناسایی‌‌شده در منطقه، 12 گونه ژئوفیت غده‌‌دار، هشت گونه ژئوفیت پیازدار و هفت گونه ژئوفیت ریزوم‌‌دار است.

 

 

شکل 4- تیره‌‌های گیاهی و تعداد جنس‌‌ها و گونه‌‌های گیاهی هر تیره از ارتفاعات جنوب مشهد (تیره‌‌های یک‌‌گونه‌‌ای حذف شده است)

 

شکل 5- درصد شکل زیستی گونه‌‌های گیاهی ارتفاعات جنوب مشهد

 

 

پراکندگی جغرافیایی (کوروتیپ) گونه‌‌های گیاهی منطقه

بررسی پراکندگی جغرافیایی گیاهی (کوروتیپ) گونه‌‌های منطقه نشان‌‌دهندۀ غلبۀ گونه‌‌های انحصاری ناحیۀ رویشی ایران تورانی است. گونه‌‌های متعلق به ناحیۀ ایران تورانی 14/57 درصد از گونه‌‌های موجود در منطقه را به خود اختصاص داده است (140 گونه)؛ پس از آن 38 گونه متعلق به دو ناحیۀ جغرافیایی (69/14 درصد)، 36 گونه معادل 51/15 درصد متعلق به گونه‌‌های با پراکندگی گسترده (چندناحیه‌‌ای، نیمه‌‌جهان وطنی و جهان وطنی) و 31 گونه معادل 65/12 درصد متعلق به سه ناحیۀ جغرافیای گیاهی با دامنۀ پراکنش به‌‌نسبت گسترده است (شکل 6). بیشترین فراوانی زیرتقسیمات اصلی عناصر ناحیۀ ایران تورانی شامل عناصر ایران تورانی (70 گونه)، ایران تورانی مرکزی (17 گونه)، عناصر مرکز و شرق ناحیۀ ایران تورانی (13 گونه)، عناصر ایران تورانی اندمیک ناحیۀ فلوری خراسان - کپه‌‌داغ (11 گونه) و عناصر غرب و مرکز ناحیۀ ایران تورانی (9 گونه) است (شکل 7). بررسی‌‌ها نشان داد از میان عناصر ایرانی - تورانی موجود در منطقه، تعداد 13 گونه، انحصاری (بوم‌‌زاد) ایران (پیوست 1) و برخی از آنها مانند Astragalus basineri، Salvia chloroleuca وAcantholimon pterostegium  انحصاری استان فلوری خراسان - کپه‌‌داغ است.

 

شکل 6- فراوانی الگوهای پراکندگی جغرافیایی گونه‌‌های گیاهی ارتفاعات جنوب مشهد

 

شکل 7- درصد فراوانی گونه‌‌های گیاهی عناصر ایرانی - تورانی در ارتفاعات جنوب مشهد. برای اصطلاحات و زیرتقسیمات جغرافیای گیاهی از Akhani (1998)، Memariani و همکاران (2016) و Atashgahi و همکاران (2018) استفاده شد: IT (یا ITomni): گونه‌‌هایی که به‌‌طور گسترده در تمام ناحیۀ ایرانی - تورانی پراکنش دارند یا دارای پراکنش وسیع هستند؛ به طوری که نمی‌‌شود آنها را در زیرتقسیمات تعیین‌‌شده در این مطالعه قرار داد؛ ITKK: گونه‌‌های نواحی کوهستانی واقع در شمال شرق ایران و رشته‌‌کوه کپه‌‌داغ در جنوب ترکمنستان؛ ITKK-Afgh: گونه‌‌های نواحی کوهستانی واقع در شمال شرق ایران و رشته‌‌کوه کپه‌‌داغ در جنوب ترکمنستان و همچنین شمال و شمال غرب افغانستان؛ ITW: در ابتدا، فلور آناتولی و کوهستانی و نیمه‌‌کوهستانی غرب ایران معرفی شده است؛ ITC: گونه‌‌هایی که در نواحی کوهستانی و نیمه‌‌کوهستانی و استپی نواحی مرکزی ایران (شیب‌‌های جنوبی رشته‌‌کوه البرز و شیب‌‌های شرقی رشته‌‌کوه زاگرس) و نواحی کوهستانی شمال شرق ایران و جنوب ترکمنستان (ITKK) و بیشتر نواحی غربی و مرکزی افغانستان پراکنش دارند؛ ITE: گونه‌‌هایی که به‌‌طور عمده در آسیای میانی و مرکزی با حضور منقطع در یک یا چند محل در شرق ناحیۀ خراسان - کپه‌‌داغ پراکنش دارند.

 

وضعیت حفاظتی گونه‌های گیاهی منطقه

نتایج بررسی‌‌ها براساس معیارهای سازمان IUCN نشان داد شش گونۀ گیاهی در گروه گیاهان آسیب‌‌پذیر (VU)، 11 گونه در گروه گیاهان در خطر کمتر (LR)، یک گونه در گروه گیاهانی که اطلاعات کافی از شرایط آنها دردسترس نیست (DD)، چهار گونه در گروه گیاهان با کمترین نگرانی (LC) و سه گونه در گروه گیاهان در آستانۀ تهدید (NT) قرار دارند (شکل 8). بیشترین گونه‌‌های تهدیدشده به تیرۀ Fabaceae با 9 گونه تعلق دارد.

 

 

شکل 8- فراوانی میزان در معرض خطر انقراض بودن گونه‌‌ها با معیارهای IUCN (2012): LR: در خطر کمتر؛ VU: آسیب‌‌پذیر با ریسک زیاد؛ LC: گیاهانی با کمترین نگرانی؛ NT: گیاهان در آستانۀ تهدید؛ DD: گیاهان ارزیابی‌‌شده که اطلاعات کافی از شرایط آنها دردسترس نیست.

 

 

بحث و نتیجه‌‌گیری

با توجه به نتایج به‌‌دست‌‌آمده (شکل 4)، تیرۀ Asteraceae (7/15 درصد)، تیرۀ Poaceae (6/12 درصد) و تیرۀ Brassicaceae (85/7 درصد) بیشترین سهم را در غنای گونه‌‌ای ارتفاعات جنوب و غرب مشهد دارند. این ویژگی که بخش اعظم غنای گونه‌‌ای منطقه متعلق به تعداد معدودی تیرۀ گیاهی باشد، در بسیاری از مناطق ایران گزارش شده است (Ghahreman et al., 2006; Memariani et al., 2016b, c; Atashgah et al., 2018). علت فراوانی نسبی گونه‌‌های متعلق به تیرۀ Asteraceae، تنوع زیاد گونه‌‌های آن در کشور و تکامل این خانواده است؛ به طوری که باعث افزایش قدرت پراکنش آن شده است؛ همچنین ویژگی‌‌های ریخت‌‌شناسی، تشریحی و فیزیولوژیک خاص این خانواده مانند سازگاری زیاد گیاهان تیرۀ Asteraceae نسبت به شرایط اکولوژیکی نامساعد ازجمله مناطق کوهستانی و خشک ناحیۀ ایرانی - تورانی، ایجاد بذرهای کوچک و مجهز به عوامل انتشار مختلف و وجود تیغ و خار و متابولیت‌‌های ثانویه در برخی از جنس‌‌های متعلق به این خانواده سبب افزایش تعداد گونه‌‌های آن شده است (Jafari Kukhdan and Zarifian, 2015; Vahabi et al., 2017)؛ به‌‌علاوه بسیاری از گونه‌‌های این خانواده ازنظر مرتعی و درجۀ خوش‌‌خوراکی در کلاس سه هستند و درعمل توسط دام چرا نمی‌‌شوند؛ بنابراین علت اصلی تخریب پوشش‌‌های گیاهی یا چرای دام، تأثیری بر حضور برخی از گونه‌‌های این تیره ندارد (Jafari Kukhdan and Zarifian, 2015; Noori et al., 2018). گونه‌‌های خانوادۀ Asteraceae در بیشتر رویشگاه‌‌های ایران به‌‌ویژه در منطقۀ ایرانی - تورانی حضور دارند (Sokhanvar et al., 2013). وجود تعداد زیاد گونه‌‌های خانوادۀ Poaceae در منطقه ازلحاظ ارزش علوفه‌‌‌‌ای و حفاظت خاک اهمیت خاصی دارد. به‌‌دلیل قرارگیری جوانۀ انتهایی در گونه‌‌های گیاهان خانوادۀ Poaceae در سطح خاک، صدمات ناشی از عوامل تخریب مانند چرای دام به مراتب کمتر است (Sharifi neiar, 1996) و این عامل در کنار فراوانی بذرهای ریز در این خانواده ممکن است از عوامل پراکنش و تنوع زیاد گونه‌‌های این خانواده باشد. غالبیت و فراوانی نسبی گیاهان خانوادۀ Asteraceae با مطالعات انجام‌‌شده توسط Nadaf و همکاران (2017)، Eshaghi Rad و همکاران (2017)، Vahabi و همکاران (2017)، Mahmoodi و همکاران (2019)، Bagheri و همکاران (2020)، Nadaf (2021) و Fattahi و همکاران (2021) مطابقت دارد. خانواده‌‌های Asteraceae و Poaceae در مطالعۀ Soleimanpour و Hatami (2020)، Asri و Mehrnia (2002)، Dinarvand و Sharifi (2009)، Kalvandi و همکاران (2007)، Pourbabaei و Zandi Navgran (2011) و Heydari و همکاران (2015) نیز خانواده‌‌های غالب معرفی شده است.

وجود گونه‌‌های متعدد جنس Astragalus با اشکال زیستی مختلف در منطقه (12 گونه) نشان‌‌دهندۀ شرایط سرد، مرتفع و نیمه‌‌خشک در این ناحیه است که با نتایج Bagheri و همکاران (2020) با هشت گونه، Atashgah و همکاران (2018) با 43 گونه و Mohammadi و همکاران (2021) با 14 گونه مطابقت دارد. جنس Astragalus از عناصر شاخص ناحیۀ ایرانی - تورانی است (Manafzadeh et al., 2016) و مطابق با پژوهش Maassoumi (2005)، دارای 840 گونه در ایران است؛ به طوری که ایران یکی از مراکز اصلی گونه‌‌زایی این جنس محسوب می‌‌شود. از مجموع 200 گونۀ شناسایی‌‌شده از جنس Astragalus در استان خراسان (خراسان رضوی، شمالی و جنوبی)، 90 گونه، انحصاری ایران است (Ghahremaninejad and Joharchi, 2020).

13 گونۀ انحصاری در منطقۀ مطالعه‌‌شده مشاهده شد که 10 گونه از آن (معادل 29/6 درصد) انحصاری ایران و سه گونه (88/1 درصد) انحصاری استان فلوری خراسان - کپه‌‌داغ (شمال شرق ایران و جنوب ترکمنستان) است. نرخ اندمیسم در ناحیۀ خراسان - کپه‌‌داغ 14 درصد کل فلور است (Memariani et al., 2016a, c). 11 گونه از گونه‌‌های انحصاری شناسایی‌‌شده در ارتفاعات جنوب مشهد متعلق به ناحیۀ رویشی ایران - تورانی و زیرتقسیمات آن است؛ همچنین دو گونه از گونه‌‌های انحصاری شناسایی‌‌شده از گیاهان مشترک بین ناحیۀ جغرافیایی ایران - تورانی و اروپا - سیبری و ایران - تورانی و صحرا - سندی است. بیشتر گونه‌‌های انحصاری منطقۀ مطالعه‌‌شده دارای فرم رویشی همی‌‌کریپتوفیت هستند. براساس نتایج حاصل از بررسی شکل زیستی گیاهان منطقۀ مطالعه‌‌شده، تروفیت‌‌ها (109 گونه، 6/41 درصد) و همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها (99 گونه، 8/37 درصد) به ترتیب بیشترین درصد شکل‌‌های زیستی و فانروفیت‌‌ها با 67/2 درصد (معادل با 7 گونه) کمترین درصد شکل زیستی را به خود اختصاص داده‌‌اند. شکل زیستی نشان‌‌دهندۀ ویژگی‌‌های تاکسونومیک و سازش گیاهان با شرایط زیست‌‌محیطی است (Dehshiri et al., 2017). به‌‌طور تقریبی 20 درصد فلور ایران (Jalili and Jamzad, 1999) و 13 درصد فلور جهان (Raunkiaer, 1934) را گیاهان یک‌‌ساله تشکیل می‌‌دهند؛ بنابراین فلور ارتفاعات جنوب مشهد به لحاظ گیاهان یک‌‌ساله بسیار غنی است. فراوانی تروفیت‌‌ها در رتبۀ اول در منطقۀ مطالعه‌‌شده به سبب سازش‌‌های خاص این گروه از گیاهان ازنظر فرار از خشکی، رویش در فصول مرطوب و در پاسخ به بارندگی فصلی، کوتاه‌‌بودن فصل رویش و عمر این گیاهان، گذر از فصل نامساعد به‌‌صورت بذر و تطابق با خشکسالی است که از ویژگی‌‌های این گروه از گیاهان به شمار می‌‌رود (Asri, 2008; Naghipour Borj et al., 2011; Jafari Kokhdan and Bahrami, 2019). این گیاهان به‌‌طور معمول در نواحی خشک و نیمه‌‌خشک و مناطق تخریب‌‌شده به‌‌وفور یافت می‌‌شود (Bakhshande Navroud et al., 2017; Mohammadi et al., 2021; Nemati Paykani et al., 2021)؛ بنابراین شکل زیستی غالب تروفیت در منطقۀ مطالعه‌‌شده نشان‌‌دهندۀ تخریب و نیز خشکسالی است. عوامل تخریب از چرای دام در سال‌‌های متمادی (به طوری که تنها در پنج سال اخیر منطقه قرق شده است) و تأثیرات مخرب فعالیت‌‌های انسانی به‌‌دلیل دسترسی راحت به منطقه به‌‌علت مجاورت این ناحیه با منطقۀ شهری و گردشگری کمربند سبز مشهد و دسترسی آسان گردشگران به این منطقه و همین‌‌طور کاشت درختان و درختچه‌‌های غیر بومی (جدول 2) به‌‌منظور بهره‌‌برداری گردشگری، به‌‌طور آشکار در منطقه مشاهده می‌‌شود؛ البته هنوز هم مکان‌‌های بکری ازلحاظ پوشش گیاهی در برخی نقاط دشوار منطقه مشاهده می‌‌شود که نشان‌‌دهندۀ غنای پوشش گیاهی منطقه است.

همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها دومین شکل زیستی را به خود اختصاص داده‌‌اند و فراوانی این گروه از گیاهان ناشی از سازگاری آنها با شرایط اقلیمی سرد، نیمه‌‌خشک و کوهستانی منطقۀ مطالعه‌‌شده است که طبق نظر Archibold (1995) مناطق مرتفع و حفظ رطوبت خاک ناشی از ذوب برف در مدت فصل رویش را نشان می‌‌دهد؛ همچنین فراوانی همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها به‌‌دلیل گذراندن فصل سرما توسط جوانه‌‌های تجدیدشونده در این گروه از گیاهان در سطح خاک است (Abasi et al., 2015). مطالعات انجام‌‌شده توسط Shirvani Shahenayati و همکاران (2020) در منطقۀ افوس شهرستان بوئین میان‌‌دشت اصفهان، Ahvazi و همکاران (2015) در منطقۀ اَلَموت قزوین، Bagherzadeh  و همکاران (2015) در منطقۀ چلپوی کاشمر، Abasi و همکاران (2015) در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ اشترانکوه، Naghipour Borj و همکاران (2014) در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ میمند، Azizi و Keshavarzi (2016) در کوهستان دوپازا (غرب سردشت)، Teimourzadeh و همکاران (2015) در جنگل‌‌های جنوب شرقی شهرستان نمین، Karimi و همکاران (2016) در جنگل‌‌های منطقۀ درکش، Ghayormand و Saeidi Mehrvarz (2014) در منطقۀ قره‌‌چه در شمال شرق استان خراسان رضوی و Ahmadi و همکاران (2014) در غرب کردستان نیز به فراوانی بیشتر این شکل زیستی اشاره کرده‌‌اند.

غالب‌‌بودن فرم‌‌های زیستی تروفیت و همی‌‌کریپتوفیت (در مجموع 39/79 درصد کل گونه‌‌ها) نشان‌‌دهندۀ پوشش گیاهی مناطق کوهستانی ایران مرکزی و غالب‌‌بودن عناصر ایران و تورانی نیز مؤید این مطلب است (Wendelbo and Hedge, 1970).

شکل زیستی فانروفیت‌‌ها کمترین درصد در منطقه را دارد که نشان‌‌دهندۀ نبود شرایط لازم برای پوشش‌‌های درختی و درختچه‌‌ای با پراکنش مناسب است (Zohary, 1980-1986). Moetamedi و Khorasaninejad (2018) در منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ بدروپریشان شهرستان قروه در استان کردستان به نتیجۀ مشابهی رسیدند و همی‌‌کریپتوفیت‌‌ها در این مطالعه بیشترین جمعیت و فانروفیت‌‌ها کمترین جمعیت را به خود اختصاص دادند. Nadaf و همکاران (2017) نیز در منطقۀ جوزک واق در چمن بید خراسان شمالی نشان دادند فانروفیت‌‌ها با 7 درصد کمترین شکل زیستی را در منطقه دارند.

پراکنش جغرافیایی گونه‌‌های گیاهی هر منطقه نشان‌‌دهندۀ تأثیرپذیری از ناحیه یا نواحی رویشی مختلف است (Mobayen, 1981). بررسی پراکنش جغرافیایی گونه‌‌های ارتفاعات جنوب مشهد نشان داد گونه‌‌های متعلق به ناحیۀ ایران تورانی (26/57 درصد) غالب عناصر رویشی منطقه را تشکیل می‌‌دهد که به‌‌علت تعلق این منطقه مطابق با طبقه‌‌بندی نواحی فلورستیک (Zohary, 1973; Takhtajan, 1986; Léonard, 1988-1993) به ناحیۀ ایرانی - تورانی (IT) است. پس از آن حدود 42 درصد عناصر رویشی مشترک با سایر نواحی در این منطقه مشاهده شد. ناحیۀ ایرانی - تورانی براساس میزان نزولات فصلی، عامل قاره‌‌ای و دمای زمستان از نواحی مجاور متمایز می‌‌شود. عامل قاره‌‌ای مهم‌‌ترین فاکتور زیست‌‌اقلیمی و عامل تفاوت فلورستیک بین زیرتقسیمات ناحیۀ ایرانی - تورانی است (Atashgahi et al., 2018). بیشترین فراوانی زیرتقسیمات اصلی عناصر ناحیۀ ایران تورانی در ارتفاعات جنوب مشهد شامل عناصر ایران تورانی (50 درصد)، عناصر ایران تورانی مرکزی (68/12 درصد)، عناصر مرکز و شرق ناحیۀ ایران تورانی (15/9 درصد)، عناصر ایران تورانی اندمیک ناحیۀ فلوری خراسان کپه‌‌داغ (7 درصد) و عناصر غرب و مرکز ناحیۀ ایران تورانی (7 درصد) است. ناحیۀ ایرانی - تورانی منبع بسیاری از تاکسون‌‌ها به‌‌ویژه زروفیت‌‌های نواحی مجاور شناخته‌‌ می‌‌شود (Manafzadeh et al., 2013). این ویژگی ناحیۀ ایرانی - تورانی در جایگاه منبعی برای پراکنش گونه‌‌های جدید به مناطق مجاور، نشان‌‌دهندۀ اهمیت این ناحیه به‌‌ویژه در نقش نقطۀ حفاظت تنوع زیستی پوشش گیاهی است (Atashgahi et al., 2018). با توجه به اینکه منطقۀ مطالعه‌‌شده درصد بسیار زیادی از عناصر ایرانی - تورانی و عناصر مشترک این ناحیه با سایر نواحی را به خود اختصاص داده است، دارای اهمیت ویژه‌‌ای به لحاظ ذخایر ژنتیکی است (Jafari Kokhdan and Bahrami, 2019). در فلور ارتفاعات جنوب مشهد 19 گونۀ در معرض تهدید مطابق معیارهای IUCN (2012) ثبت شد که نشان‌‌دهندۀ تخریب وسیع در سطح عرصه‌‌های طبیعی منطقه است. Jalili و Jamzad (1999) گزارش کردند که 83 درصد گونه‌‌های آسیب‌‌پذیر و 71 درصد گونه‌‌های در معرض انقراض ایران را گونه‌‌های علفی چندساله تشکیل می‌‌دهند. در مطالعۀ حاضر نیز بیشتر گونه‌‌های در معرض تهدید (2/54 درصد) از گونه‌‌های علفی چندساله است.

به‌‌دلیل حضور 11 گونۀ انحصاری ایران و فلات آن و چهار گونۀ انحصاری ناحیۀ فلوری خراسان - کپه‌‌داغ در این منطقه و همین‌‌طور حضور گونه‌‌هایی که به‌‌صورت بالقوه در معرض تهدید و خطرات انقراض هستند و با توجه به موقعیت مرزی ارتفاعات جنوب مشهد با منطقۀ شهری و گردشگری کمربند سبز مشهد و وجود عوامل مخرب با منشأ انسانی ازجمله جاده‌‌سازی و دسترسی کوهنوردان و گردشگران به ارتفاعات منطقه، لازم است برنامه‌‌ریزان و مدیران دستگاههای اجرایی نسبت‌‌به حفاظت از این عرصه‌‌ها با کنترل و مدیریت بیشتر اقدام کنند تا فرصت تجدید حیات، زادآوری و بقای گونه‌‌های گیاهی فراهم شود؛ به‌‌ویژه گونه‌‌های ارزشمند انحصاری که سرمایه‌‌های ژنتیکی این منطقه هستند.

 

سپاسگزاری

بدینوسیله نگارندگان از مساعدت خانم دکتر زهره آتشگاهی دانش آموخته دانشگاه فردوسی مشهد و جناب آقای مهندس محمدرضا جوهرچی، گروه پژوهشی گیاهشناسی پژوهشگاه علوم گیاهی دانشگاه فردوسی مشهد در شناسایی تعدادی از گونه ­های گیاهی تشکر و قدردانی می­نمایند.

مراجع

 Abasi, S., Behdarvand, M., Zare, H., Pilehvar, B., & Hosseini, S. M. (2015). A study on flora, vegetation structure, and chorology of plants in some part of the protected area of Oshtorankooh, Lorestan province. Journal of Environmental Science and Technology, 17(1), 125-134 (in Persian).
Ahmadi, F., Mansory, F., Maroofi, H., & Karimi, K. (2014). Study of flora, life form and chorotypes of the forest area of west Kurdistan (Iran). Bulletin of Environment, Pharmacology and Life Sciences, 2(9), 11-18.
Ahvazi, M., Mozaffarian, V., & Charkhchian, M. M. (2015). The investigation of flora in Roodbar Alamut region, Ghazvin, Iran. Nova Biologica Reperta, 2(1), 48-63 (in Persian).
Akhani, H. (1998). Plant biodiversity of golestan national park, Iran. Stapfia, 53, 1–411.
Akhani, H., & Deil, U. (2012). First observations of the flora and vegetation of three islands in the NW Persian Gulf (Iran). Phyton, 52, 73–99.
APG IV (2016). An update of the Angiosperm phylogeny group classification for the orders and families of flowering plants. Botanical Journal of the Linnean Society, 181, 1–20.
Archibold, O. W. (1995). Ecology of world vegetation. London: Chapman and Hall.
Asri, Y. (2008). Plant diversity in Mouteh refuge, Iran. Rostaniha, 9(1), 25-48 (in Persian).
Asri, Y., & Mehrnia, M. (2002). Introducing the flora of central part of the Sefid-Kouh protected area. Iranian Journal of Natural Resources, 55(3), 363-377 (in Persian).
Assadi, M., Maassoumi, A. A., Khatamsaz, M., & Mozaffarian, V. (Ed.) (1988-2018). Flora of Iran. Tehran: Research Institute of Forests and Rangelands (in Persian).
Atashgahi, Z., Ejtehadi, H., Mesdaghi, M., & Ghassemzadeh, F. (2018) Plant diversity of the Heydari Wildlife Refuge in northeastern Iran, with a checklist of vascular plants. Phytotaxa, 340(2), 101–127.
Azadi, A., Javan-Doloei, Gh., Hafezi-Moghadas, N., & Hessami-Azar, K. (2009). Geological, geotechnical and geophysical characteristics of the Tus Fault located north of Mashhad, north-eastern Iran. Journal of the Earth and Space Physics, 35(4), 17-34 (in Persian).
Azizi, H., & Keshavarzi, M. (2016). Floristic study of the Dupaza Mountain, Sardasht County, west Azarbaijan province, NW Iran. Phytologia Balcanica, 22(1), 79-84.
Bagheri, S., Zare-Maivan, H., & Heydari, M. (2020). Life form and chorology of plant species in the Dinarkooh protected area in Ilam province. Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 33(4), 943-957 (in Persian).
Bagherzadeh, H., Ashoori, H., Farjadian, A., & Soleimani, A. (2015). The study of flora, life forms and geographical distribution of plants in Chalpo region of Kashmar, Khorasan Razavi province. Journal of Plant and Ecosystem, 10(41), 17-32 (in Persian).
Bakhshande Navroud, B., Abrari Vajari, K., Pilevar, B., & Kouch, Y. (2017). Floristic study of herbceous layer plants in hyrcanian beech forest (case study: beech forests in Asalem). Journal of Plant Ecosystem Conservation, 4(9), 115-132 (in Persian).
Davis, S. D., Heywood, V. H., & Hamilton, A. C. (1994). Centers of plant diversity: A guide and strategy for their Conservation (Europe, Africa, South West Asia and the Middle East). Cambridge: IUCN Publications Unit.
Dehshiri, M. M., Jalilian, N., & Tahmasebi, G. (2017). Floristic study in Nova (Noor) mountain, Kermanshah province. Iranian Journal of Plant Biology, 9(3), 95-108 (in Persian).
Dinarvand, M., & Sharifi, M. (2009). An outlook on vegetation of habitats in south-west of Iran (Khuzestan province). Pajouhesh and Sazandegi, 21(4), 77-86 (in Persian).
Dolatkhahi, M., Asri, Y., & Dolatkhahi, A. (2012). A floristic study of Arjan-Parishan protected area in Fars province. Taxonomy and Biosystematics Journal, 3(9), 31-46 (in Persian).
Encina-Domínguez, J. A., Estrada-Castillón, E., Villarreal Quintanilla, J. A., Villaseñor, J. L., Cantú-Ayala, C. M., & Arévalo, J. R. (2016). Floristic richness of the Sierra de Zapalinamé, Coahuila, Mexico. Phytotaxa, 283(1), 1-42.
Eshaghi Rad, J., Soleimani, F., & Khodakarami, Y. (2017). Comparison of flora at the edge and within oak forests in southern slopes of Kermanshah forests. Journal of Applied Biology, 30(1), 19-36 (in Persian).
Fattahi, B., Ghorbanpour, Delivand, M., Gorgani, B., & Ghasemi Haji Abadi, F. (2021). Chorology, biological form and composition of species of plant elements in the southern slopes of the mountain ranges of Garmeh Malayer. Journal of Plant Ecosystem Conservation, 9(18), 267-285 (in Persian).
Fet, V. (1994). Biogeographic position of Khorassan-Kopet Dagh. In: Fet, V. & Atamuradov, K.I. (Eds.) Biogeography and Ecology of Turkmenistan. Kluwer Academic Publisher, Dordrecht.
GBIF (2021). The Global Biodiversity Information. Available from https://www.gbif.org/what-is-gbif. 
Ghahreman, A. (Ed.) (1980-2014). Colorful flora of Iran. Tehran: Research Institute of Forests and Rangelands Press (in Persian).
Ghahreman, A., Heydari, J., Attar, F., & Hamzeh’ee, B. (2006). A floristic study of the southwestern slopes of Binaloud elevations (Iran: Khorassan Province). Journal of Science (University of Tehran), 32(1), 1-12.
Ghahremaninejad, F., & Joharchi, M. R. (2020). 840th species of genus Astragalus (Fabaceae) for the flora of Iran from Khorassan province as a new record: A. globiceps Bunge. Journal of Plant Research, 32(4), 910-914.
Ghayormand, M., & Saeidi Mehrvarz, S. (2014). Floristic study of Ghareche region in NE Khorasan Razavi province. Taxonomy and Biosystematics Journal, 6(20), 85-102 (in Persian).
Heydari, M., Pourbabaei, H., & Esmailzadeh, O. (2015). The effects of habitat characteristics and human destructions on understory plant species biodiversity and soil in zagros forest ecosystem. Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 28(3), 535-548 (in Persian).
IPNI (2021). International plant names index. Published online: http://www.ipni.org, The Royal Botanic Gardens, Kew, Harvard University Herbaria and Libraries and Australian National Botanic Gardens. (Retrieved 8 August 2021).
IUCN (2012). IUCN Red List Categories and Criteria: Version 3.1. Second Edition. Gland, Switzerland.
Jafari Kokhdan, A., & Bahrami, H. (2019). A study of floristics, life form, and chorology of plants in Tang-e Khoshk of Yasouj region (Kohgiluyeh and BoyerAhmad province). Taxonomy and Biosystematics Journal, 11(40), 19-46 (in Persian).
Jafari Kokhdan, A., & Zarifian, A. (2015). A floristic study of mount Saverz in Kohgiluyeh and BoyerAhmad province. Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 5(28), 951-929 (in Persian).
Jalili, A., & Jamzad, Z. (1999). Red data book of Iran. Tehran: Research Institute of Forests and Rangelands Publications.
Kalvandi, R., Safikhani, K., Najafi, Gh., & Babakhanlo, P. (2007). Identification of medicinal plants of Hamedan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants, 23(3), 350-374 (in Persian).
Karimi, L., Marvie Mohadjer, M., Sagheb-Talebi, K., & Namiranian, M. (2016). Flora, life form and chorological studies of Darkesh forest region in North Khorasan province. Journal of Forest Research and Development, 2(2), 130-142 (in Persian).
Léonard, J. (1988). Contribution a l‘étude de la flore et de la végétation des desert d‘Iran, Fascicule 8. Étude des Aries de distribution, Les phytochories, Les chorotypes. Jardin Botanique National de Belgique, Meise, 190.
Léonard, J. (1993). Comparisons between the phytochorological spectra of three Iranian deserts and those of various surrounding regions. Bulletin du Jardin Botanique National de Belgique, 62, 389-396.
Maassoumi, A. A. (2005). The Genus Astragalus in Iran. Tehran: Research Institute of Forests and Rangelands.
Mahmoodi, A., Eshaghi Rad, J., Alijanpour, A., & Heidari Rikan, M. (2019). Investigation on flora, life form and chorology of silver birch site in marmisho region- west Azarbaijan. Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 32(3), 692-708.
Manafzadeh, S., Salvo, G., & Conti, E. (2013). A tale of migrations from east to west: The Irano-Turanian floristic region as a source of Mediterranean xerophytes. Journal of Biogeography, 41(2), 366-379.
Manafzadeh, S., Staedler, Y. M., & Conti, E. (2016). Visions of the past and dreams of the future in the Orient: The Irano-Turanian region from classical botany to evolutionary studies. Journal of Biological Reviews, 92(3), 1365-1388.
Memariani, F., Akhani, H., & Joharchi, M. R. (2016a). Endemic plants of the Khorassan-Kopet Dagh floristic province in the Irano-Turanian region: diversity, distribution patterns and conservation status. Phytotaxa, 249(1), 31-117.
Memariani, F., Joharchi, M. R., & Akhani, H. (2016b). Plant diversity of Ghorkhod protected area, NE Iran. Phytotaxa, 249(1), 118-158.
Memariani, F., Zarrinpour, V., & Akhani, H. (2016c). A review of plant diversity, vegetation, and phytogeography of the Khorassan-Kopet Dagh floristic province in the Irano-Turanian region (northeastern Iran–southern Turkmenistan). Phytotaxa, 249(1), 8-30.
Mobayen, S. (1981). Plant geography. Second Edition. Tehran: Tehran University Publication (in Persian).
Moetamedi, S., & Khorasaninejad, S. (2018). Medicinal plants, aromatic, pasture and rare in protected area of Badr and paryshan, city Qorveh, Kurdistan. Journal of Plant Ecosystem Conservation, 5(11), 1-15 (in Persian).
Mohammadi, M., Ghahremaninejad, F., & Tavakoli, Z. (2021). Flora, life form, and a chorological study of Bazarjan region’s vegetation in Markazi province. Taxonomy and Biosystematics Journal, 13(49), 43-66 (in Persian).
Mozaffarian, V. A. (1998). Dictionary of Iranian plant names. Tehran: Farhang Moaser Publication (in Persian).
Nadaf, M. (2021). Floristic study and introduce medicinal plants of Babaaman region, North Khorasan. Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 34(1), 1-15 (in Persian).
Nadaf, M., Ejtehadi, H., Mesdaghi, M., & Farzam, M. (2017). Flora, life form and chorology of plants in Jozak – Chaminbid area, North Khorassan Province, Iran. Iranian Journal of Plant Biology, 9(2), 69-88 (in Persian).
Naghipour Borj, A. A., HaidarianAghakhani, M., & Tavakoli, H. (2011). Investigation of flora, life forms and chorotypes of plants in the Sisab protected area, North Khorasan province (Iran). Journal of Sciences and Techniques in Natural Resources, 5(4), 113-123 (in Persian).
Naghipour Borj, A., Nowroozi, M., & Bashari, H. (2014). Investigation of the flora, life forms and chorotypes of the plants in the Meymand protected area, Kohkilouyeh va Boyer Ahmad provice, Iran. Taxonomy and Biosystematics Journal, 6(19), 67-84 (in Persian).
Nemati Paykani, M., Ejtehadi, H., Asri, Y., & Esmailzadeh, O. (2021). A floristic study of vascular plants in the Qalajeh protected area in Kermanshah province. Taxonomy and Biosystematics Journal, 13(3), 59-92 (in Persian).
Noori, S., Sepehry, A., Barani, H., & Fadaie, F. (2018). Floristic studies, life forms and chorotype of plants in the transitional zone of Irano-Turanian and Sahara-Sindian phytochoria in Sistan and Baluchestan province. Iran. Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 31(2), 436-452 (in Persian).
Noroozi, J., Moser, D., & Essl, F. (2016). Diversity, distribution, ecology and description rates of alpine endemic plant species from Iranian mountains. Journal of Alpine Botany, 126(1), 1-9.
Noroozi, J., Talebi, A., Doostmohammadi, M., Manafzadeh, S., Asgarpour, V., & Schnee weiss, G. M. (2019). Endemic diversity and distribution of the Iranian vascular flora across phytogeographical regions, biodiversity hotspots and areas of endemism. Journal of Scientific Reports, 9(1), 1-12.
Pourbabaei, H., & Zandi Navgran, Sh. (2011). A study on floristic and plant species diversity in the Lebanon oak (Quercus Libani) Site, Chenareh, Marivan, Kordestan province, Western Iran. Journal of Nusantara Bioscience, 3(1), 15-22.
Raunkiaer, C. (1934). The life form of plants and statistical plant geography. Oxford: Clarendon Press.
Razavi, S., & Hasan Abbasi, N. (2009). A floristic and chorology investigation of oriental arborvitae in Sourkesh reserve (Fazel‌Abad‌-Golestan province). Journal of Wood and Forest Science and Technology, 16(2), 83-100 (in Persian).
Rechinger, K. H. (Ed.) (1963-2010). Flora Iranica. Graz: Akademische Druck- U Verlagsanstalt.
Sharifi neiar, Gh. J. (1996). A study of plant diversity and vegetative forms of natural grasslands in Ardabil region. Scientific-Extension Journal of the Ministry of Jihad Sazandegi, 33, 26-31 (in Persian).
Shirvani Shahenayati, F., Afsharzadeh, S., & Abbasi, S. (2020). A floristic study of afus area (Buin va Miandasht, Isfahan province). Taxonomy and Biosystematics Journal, 12(42), 51-68 (in Persian).
Sokhanvar, F., Ejtehadi, H., Vaezi, J., Memariani, F., Joharchi, M., & Ranjbar, Z. (2013). Flora, life form and chorology of plants of the Helali protected area in Khorasan-e Razavi province.  Taxonomy and Biosystematics Journal, 5(16), 85-100 (in Persian).
Soleimanpour, S., & Hatami, A. (2020). A study of floristic, life form, and chorology of plants in the west of Maharloo watershed, Fars province. Taxonomy and Biosystematics Journal, 12(45), 1-22 (in Persian).
Takhtajan, A. (1986). Floristic regions of the world. Translated by Mildered, E. M. California: California University Press.
Teimourzadeh, A., Ghorbani, A., & Kavianpour, A. (2015). Study on the flora, life forms and chorology of the south eastern of Namin forests (Asi-Gheran, Fandoghloo, Hasani and Bobini), Ardabil province. Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 28(2), 265-275 (in Persian).
Vahabi, M., Tarkesh, M., Farhang H., & Salehi A. (2017). The investigation of the flora, life forms, and chorotypes of the plants sheida protected area, Chaharmahal and Bakhtiari province. Journal of Plant Research (Iranian Journal of Biology), 31(2), 335-345 (in Persian).
Wendelbo, P., & Hedge, I. C. (1970). Patterns of distribution and endemism in Iran. Notes from the Royal Botanic Garden, Edinburgh, 36, 441-464.
White, F., & Léonard, J. (1991). Phytogeographical links between Africa and Southwest Asia. Flora et Vegetatio Mundi, 9, 229–246.
Zohary, M. (1973). Geobotanical foundations of the Middle East. Stuttgart: Gustav Fischer Verlag.
Zohary, M. (Ed.) (1980-1986). Conspectus florae orientalis. Jerusalem: The Israel of Sciences and Humanities.
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار