Document Type : Original Article
Authors
1 Department of Biology, College of Sciences, University of Shiraz, Iran
2 Environment Department of Fars Province, Iran
3 Department of Biology, College of Sciences, University of Gorgan, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
حیات وحش یکی از معیارهای مهم تنوع زیستی است که عدم شناخت آن موجب شده تا در بسیاری از مناطق گونه‌های جانوری و زیستگاه‌های مورد نیازشان در معرض خطر قرار گیرند. افزایش جمعیت، تغییرکاربری اراضی، افزایش آلودگی، نبود امنیت غذایی، بهره‌برداری‌های غیرمجاز و عدم مدیریت صحیح باعث شده که تخریب زیستگاه‌ها با سرعتی تصاعدی در کشور پیش رود و به تبع آن، بسیاری از گونه‌های جانوری و گیاهی در معرض خطر انقراض قرارگیرند و لذا تنوع زیستی کاهش یابد (شریفی پور و مخدوم، 1383 و فیروز، 1378).
با توجه به کاهش حیات وحش و در معرض خطر قرار گرفتن بسیاری از گونه‌ها، در ایران نیز همگام با دیگر کشورها، قوانینی برای حفاظت از زیستگاه‌ها و حیات وحش تنظیم گردیده است. این قوانین بسیاری از اکوسیستم‌های خاص و در معرض خطر کشور را تحت قوانین ویژه حفاظتی قرار داد (مجنونیان، 1379).
از جمله این مناطق، مناطق شکار ممنوع هستند که در صورت ایجاد شرایط لازم قادرند به صورت یک اکوسیستم طبیعی فعال مطرح شده، به عنوان پشتوانه‌ای برای حفاظت از ذخایر طبیعی کشور در ردیف مناطق تحت حفاظت قرار گیرند. در استان فارس در مجموع 16 منطقه به عنوان مناطق شکار ممنوع شناخته می‌شوند که از جمله این مناطق، منطقه شکار ممنوع کوه گرم جهرم است. تاکنون مطالعه خاصی در مورد گونه‌های جانوری موجود در این منطقه، خصوصاً در مورد خزندگان صورت نگرفته است.
خزندگان به دلیل تغذیه از آفات گیاهی، در حفظ و کنترل محصولات کشاورزی و در تنظیم جمعیت بسیاری از گونه‌های حشرات اهمیت و نقش بسزایی دارند. با توجه به کمبود اطلاعات در مورد فون خزندگان این منطقه، اهمیت این جانوران از لحاظ بوم شناختی و نیز تخریب زیستگاه‌های منطقه و کاهش جمعیت بعضی از گونه‌ها، در این پژوهش، فون خزندگان منطقه مزبور با استفاده از بازدیدهای میدانی و کارگذاری تله‌های چاله‌ای (Pitfall) شناسایی شد و گونه‌های حفاظت شده و آسیب‌پذیر معرفی گردیدند.
معرفی محدوده مطالعاتی
منطقه کوه گرم با وسعت حدود 80000 هکتار در شمال غرب شهرستان جهرم در استان فارس واقع شده است و در سال 1374 با عنوان منطقه شکار ممنوع معرفی گردید (اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس، 1386). بیشتر مساحت این منطقه کوهستانی بوده، حداقل ارتفاع منطقه 840 و حداکثر 2846 متر از سطح دریاست (زارعیان، 1388). میانگین بارندگی سالیانه این منطقه 300 تا 400 میلی‌متر، کمترین مقدار میانگین سالانه دمایی معادل 19 درجه سانتی‌گراد و بیشترین آن 23 درجه سانتی‌گراد است (سازمان هواشناسی استان فارس، 1386). ارتفاعات این منطقه از به هم پیوستن دو رشته کوه به نام‌های کوه گرم با حداکثر ارتفاع 2761 متر از سطح دریا و کوه نمک با حداکثر ارتفاع 2846 متر از سطح دریا تشکیل شده است (زارعیان، 1388).
رودخانه قره آغاج که یکی از زیر حوضه‌های اصلی حوضه آبریز مند است، در مسیر شمال شرق به جنوب غرب این منطقه عبور می‌کند. رودخانه شور جهرم در امتداد جنوب شرق- جنوب غرب و در سوی دیگر این منطقه واقع شده است که رودخانه‌ای فصلی است (زارعیان، 1388). موقعیت منطقه کوه گرم در استان فارس به همراه نقشه منطقه شامل محدوده منطقه، خطوط میزان، روستاها و رودخانه‌ها در شکل 1 ارائه گردیده است.
شکل 1- موقعیت منطقه کوه گرم در استان فارس به همراه نقشه محدوده منطقه
مواد و روش‌ها
در بررسی تنوع گونه‌ای خزندگان و به خصوص سوسمارها از روش‌های گوناگونی استفاده می‌شود که یکی از این روش‌ها تله‌های چاله‌ای (Pitfall) است (Andreone et al., 2003). با توجه به اینکه قسمت اعظم منطقه مورد مطالعه کوهستانی بوده و استقرار این گونه تله‌ها در این مناطق به سختی امکان‌پذیر است و با توجه به کمبود امکانات و تعداد کم کوادرات‌ها، ازگشت‌های میدانی و مشاهده مستقیم نیز برای شناسایی فون خزندگان منطقه استفاده شد.
پس از بررسی منطقه و شناخت زیستگاه‌های متنوع حایز اهمیت، 3 منطقه در 3 ارتفاع مختلف و با پوشش گیاهی متفاوت جهت کارگذاری تله‌های چاله‌ای (Pitfall) انتخاب شد. در این بررسی اندازه هر کوادرات 100 × 100 متر (معادل 1000 متر مربع) در نظر گرفته شد. جهت کارگذاری تله‌ها، هر کوادرات به کوادرات‌های 20 × 20 متر تقسیم گردید و در هر 400 متر مربع دو تله کوچک و یک تله بزرگ کار گذاشته شد.
از دبه‌های پلاستیکی در دو اندازه کوچک (85 میلی‌متر عرض و 205 میلی‌متر عمق) و بزرگ (187 میلی‌متر عرض و 270 میلی‌متر عمق) به عنوان تله استفاده شد. دبه‌ها به شکلی درون زمین قرار گرفت که لبه آن همسطح زمین باشد. موقعیت قرارگیری تله‌های مربوط به هرکوادرات با پرتاب تصادفی آنها مشخص گردید. از کوادرات‌ها به فاصله زمانی سه هفته به مدت سه ماه بازدید شد و در هر بازدید نمونه‌های به دام افتاده شناسایی گردیدند. شناسایی گونه‌ها بر اساس منابع معتبر در دسترس (رستگار پویانی و همکاران، 1385، فیروز، 1378، لطیفی، 1379،Anderson, 1999) (Rastegare-puyani et al., 2008 and صورت گرفت. داده‌های مربوط به هر کوادرات با توجه به تاریخ و نام کوادرات ثبت شد. نتایج حاصل از مشاهدات مستقیم حین بازدیدهای میدانی نیز به طور جداگانه براساس موقعیت جغرافیایی محل رؤیت ثبت گردید.
مشاهدات
فون خزندگان منطقه شکار ممنوع کوه گرم جهرم در استان فارس بر اساس مشاهدات مستقیم هنگام گشت‌های میدانی و نیز 3 کوادرات با مجموع 225 تله چاله‌ای (Pitfall) بررسی گردید. در مجموع، 33 نمونه در تله‌ها به دام افتاده و شناسایی گردیدند که این نمونه‌ها شامل 7 گونه متعلق به 7 جنس و 5 خانواده بودند. بیشترین فراوانی در نمونه‌های به دام افتاده (3/33 درصد) متعلق به سوسمار مار چشم(Ophisops elegans) (11 نمونه) و کمترین آن 03/3 در صد متعلق به گونه‌های مینی جکوی خوزستانی (Tropiocolotes helenae)، اسکینگ علفزار جنوبی(Trachylepis aurata septemtaeniata) و مار کوتوله پارسی (Pseudocyclophis persicus) هر کدام با یک نمونه بود.
گونه‌های آگامای استپی (Trapelus agilis) با 5 نمونه به دام افتاده، سوسمار دم دراز ایرانی (Mesalina (watsonana با 6 نمونه و اسکینگ چشم مار آسیایی (Ablepharus pannonicus) با 8 نمونه، از گونه‌هایی هستند که معمولا در منطقه مشاهده می‌گردند. گونه‌های آگامای استپی (Trapelus agilis)، سوسمار دم دراز ایرانی (Mesalina watsonana) و اسکینگ علفزار جنوبی (Trachylepis aurata septemtaeniata) فقط از کوادرات شماره یک شناسایی گردیدند. این کوادرات در ناحیه دشتی در نزدیکی یک چشمه کم آب واقع بود. پوشش غالب گیاهی این کوادرات از نوع گون (Astragalus sp.) بود.
کوادرات‌های شماره 2 در ارتفاع 1540 متر از سطح دریا استقرار یافت. مار کوتوله پارسی (Pseudocyclophis persicus)، سوسمار مار چشم (Ophisops elegans) و اسکینگ چشم مار آسیایی (Ablepharus pannonicus) از این کوادرات شناسایی گردیدند. گر چه اختلاف ارتفاعی این کوادرات از کوادرات شماره 1، حدود 330 متر بیشتر نبود؛ اما هیچ یک از گونه‌های شناسایی شده از کوادرات شماره 1 از این کوادرات شناسایی نشدند. پوشش گیاهی غالب این کوادرات بادام کوهی (Amygdalus sp.) بود.
کوادرات شماره 3 در ارتفاع 2050 متر از سطح دریا واقع شد و گونه‌های مینی جکوی خوزستانی(Tropiocolotes helenae)، اسکینگ چشم مار آسیایی (Ablepharus pannonicus) و سوسمار مار چشم (Ophisops elegans) از این کوادرات شناسایی شدند. پوشش گیاهی این کوادراتAcer monspessulanum, Pistacia mutica, Amygdalus elaeagnifolia, Amygdalus scoparia, Astragalus campylanthus, Ephedra pachyclada and Acantholimon sp. بود.(Rechinger, 1963-2005)
غیر از گونه‌های شناسایی شده از کوادرات‌ها، لاک‌پشت مهمیزدار (Testudo graeca)، لاک‌پشت آبزی(Mauremys caspica)، مار قیطانی(Platyceps (rhodorachis، مار پلنگی (Hemorrhois (ravergieri، شتر مار شیرازی (Spalerosophis (diadema ، مار آبی (Natrix tessellata)، مار کبری (Walterinnesia morgani)، تیرک مار (Eirenis (punctatolineata، مار جعفری (Echis carinatus)، آگامای صخره‌ای فلس درشت (Laudakia nupta)، جکوی سنگی تیغه‌دار (Cyrtopodion scabrum)، جکوی ایرانی (Hemidactylus persicus) و بزمجه بیابانی (Varanus griseus) بر اساس مشاهدات مستقیم حین بازدیدهای میدانی شناسایی گردیدند.
در مجموع، نتایج حاصله وجود 2 گونه لاک‌پشت، 8 گونه مار و 10 گونه سوسمار را در منطقه کوه گرم نشان می‌دهد. فهرست خزندگان شناسایی شده و زیستگاه‌های ترجیحی هر یک در جدول 1 و مشخصات کوادرات‌های بررسی شده و نام گونه‌های به دام افتاده در جدول 2 ارائه گردیده است.
بحث و نتیجه‌گیری
با توجه به آب و هوای منطقه و غیر فعال بودن خزندگان در فصل سرما، زمان مناسب برای بازدیدهای میدانی و نصب کوادرات‌ها در نظر گرفته شد. نیز با توجه به زیست گونه‌های مختلف خزندگان در زیستگاه‌های مختلف، از انواع زیستگاه‌های موجود در منطقه، اعم از دشتی، کوهستانی و آبی و در ارتفاعات مختلف بازدید شد. با توجه به اینکه هدف ما در این بررسی شناسایی فون خزندگان منطقه بود و نیز با توجه به در آمدن تعدادی از تله‌های چاله‌ای توسط گراز، خصوصاً در کوادرات شماره 3 و نیز عدم رها سازی نمونه ها، شاخص‌های غنای گونه‌ای، یکنواختی گونه‌ای و تراکم برای کوادرات‌ها محاسبه نشد.
از تله‌های چاله‌ای در این پژوهش به منظور به دام انداختن و شناسایی گونه‌های شب فعال و گونه‌هایی که عادات مخفی‌کاری دارند، استفاده شد. از دو گونه لاک‌پشتی که در استان زیست می‌کنند، هر دو در منطقه شناسایی شدند. از حدود 22 گونه ماری که در استان زیست می‌کنند، 8 گونه متعلق به 8 جنس و 3 خانواده در این منطقه شناسایی شدند. مار کبری بر اساس یک نمونه به شدت آسیب دیده وکشته شده توسط مردم محلی شناسایی گردید. رنگ بدن در سطح پشتی سیاه رنگ یکنواخت و در سطح شکمی متمایل به سیاه و براق، ردیف فلس‌های زیر دم این نمونه شامل 3 فلس منفرد (بعد از پولک مخرجی منقسم) و در ادامه آن 42 فلس زوج تا انتهای دم بود.
با توجه به اینکه این نمونه در استان فارس تاکنون فقط از شهرستان کازرون گزارش شده است، در خصوص حضور قطعی این گونه در منطقه کوه گرم احتیاج به عملیات میدانی بیشتر و شناسایی بر اساس نمونه سالم است.
مارها به دلیل استتار خوبی که دارند، کمتر از مارمولک‌ها و لاک‌پشت‌ها دیده می‌شوند. این موجودات در قسمت‌های بالایی هرم غذایی قرار داشته، بنابراین دارای تراکم جمعیت بالایی نیستند. به دلیل عادات مخفی‌کاری مارها به سختی دیده می‌شوند و در مورد جمعیت آنها در محدوده مطالعاتی نمی‌توان اظهار نظر کرد. اما با توجه به استفاده از سموم کشاورزی و حضور این گونه‌ها در نزدیکی مناطق مسکونی و کشته شدن آنها توسط مردم محلی، به نظر می‌رسد که جمعیت بعضی از گونه‌ها، نظیر مار جعفری کاهش شدیدی یافته است.
بعضی ازگونه‌های سوسماران نظیر سوسمار مار چشم، آگامای صخره‌ای پولک درشت، آگامای استپی، جکوی ایرانی، جکوی سنگی تیغه‌دار، از تراکم جمعیتی مناسبی در منطقه برخوردار هستند.
گونه‌های اسکینگ چشم ماری آسیایی، اسکینگ علفزار جنوبی، سوسمار دم‌دراز ایرانی را می‌توان گونه‌های معمول به شمار آورد که تراکم جمعیت آنها در حال حاضر در منطقه از وضعیت نسبتا مناسبی برخوردار است. گونه‌هایی نظیر بزمجه تراکم جمعیتی کمی در منطقه مذکور دارند. در بین گونه‌های شناسایی شده لاک‌پشت مهمیز دار و بزمجه جزو گونه‌های حفاظت شده بر اساس قوانین داخلی کشور هستند (مجموعه قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست، 1383).
تراکم جمعیت این دوگونه در منطقه مطالعه شده بسیار کم بوده، این دو گونه در منطقه ازگونه‌های آسیب‌پذیر هستند. به دلیل ورود بی‌ضابطه احشام به منطقه، پوشش گیاهی خصوصا در مناطق دشتی و کوهپایه بسیار کاهش یافته است و این زیستگاه‌ها برای بسیاری از گونه‌های جانوری که در آن زیست می‌کنند، نامناسب شده است. از جمله عوامل تهدید کننده خزندگان در این منطقه می‌توان به تخریب زیستگاه‌ها، وجود جاده آسفالته در حاشیه منطقه، نا امنی‌های ایجاد شده به علت رفت و آمد کوچ‌نشینان و خشکسالی‌های اخیر اشاره کرد.
جدول 1- فهرست گونه‌های شناسایی شده در منطقه کوه گرم جهرم و زیستگاه‌های ترجیحی هر یک
|
زیستگاه در منطقه |
راسته |
خانواده |
نام علمی |
نام فارسی |
ردیف |
||
|
آبی |
کوهستانی |
دشتی |
|||||
|
|
|
* |
Testudines |
Testudinidae |
Testudo graeca |
لاک پشت مهمیزدار |
1 |
|
* |
|
|
Testudines |
Geomydidae |
Mauremys caspica |
لاک پشت آبزی |
2 |
|
|
* |
|
Squamata |
Colubridae |
Platyceps rhodorachis |
مار قیطانی |
3 |
|
|
* |
|
Squamata |
Colubridae |
Hemorrhois ravergieri |
مار پلنگی |
4 |
|
|
* |
|
Squamata |
Colubridae |
Pseudocyclophis persicus |
مار کوتوله پارسی |
5 |
|
|
|
* |
Squamata |
Colubridae |
Spalerosophis diadema |
شترمار شیرازی |
6 |
|
* |
|
|
Squamata |
Colubridae |
Natrix tessellata |
مارآبی |
7 |
|
|
|
* |
Squamata |
Elapidae |
Walterinnesia morgani |
مار کبری |
8 |
|
|
|
* |
Squamata |
Colubridae |
Eirenis punctatolineata |
تیرک مار |
9 |
|
|
|
* |
Squamata |
Viperidae |
Echis carinatus |
مار جعفری |
10 |
|
|
* |
* |
Squamata |
Agamidae |
Laudakia nupta |
آگامای صخره‌ای فلس درشت |
11 |
|
|
|
* |
Squamata |
Agamidae |
Trapelus agilis |
آگامای استپی |
12 |
|
|
|
* |
Squamata |
Gekkonidae |
Cyrtopodion scabrum |
جکوی سنگی تیغه دار |
13 |
|
|
|
* |
Squamata |
Gekkonidae |
Hemidactylus persicus |
جکوی ایرانی |
14 |
|
|
* |
|
Squamata |
Gekkonidae |
Tropiocolotes helenae |
مینی جکوی خوزستانی |
15 |
|
|
|
* |
Squamata |
Lacertidae |
Mesalina watsonana |
سوسمار دم دراز ایرانی |
16 |
|
|
* |
* |
Squamata |
Lacertidae |
Ophisops elegans |
سوسمار مار چشم |
17 |
|
|
* |
* |
Squamata |
Scincidae |
Trachylepis aurata septemtaeniata |
اسکینگ علفزار جنوبی |
18 |
|
|
* |
|
Squamata |
Scincidae |
Ablepharus pannonicus |
اسکینگ چشم مار آسیایی |
19 |
|
|
|
* |
Squamata |
Varanidae |
Varanus griseus |
بزمجه بیابانی |
20 |
جدول 2- مشخصات کوادرات‌های بررسی شده و گونه‌های به دام افتاده در هر یک
|
تعداد نمونه از هر گونه |
ارتفاع از سطح دریا (متر) |
عرض جغرافیایی (UTM) |
طول جغرافیایی (UTM) |
تاریخ کارگذاری |
تعداد بازدید |
نام کودرات |
شماره کوادرات |
||||||
|
و |
ن |
م |
د |
ج |
ب |
الف |
|||||||
|
|
|
1 |
|
6 |
5 |
|
1210 |
3184828 |
0729008 |
31/5/86 |
6 |
پاسگاه |
1 |
|
3 |
|
|
4 |
|
|
1 |
1542 |
3180424 |
0727173 |
31/5/86 |
6 |
کوه سفید |
2 |
|
5 |
1 |
|
7 |
|
|
|
2050 |
3179467 |
0729632 |
8/6/86 |
6 |
تنگ تلویزیون |
3 |
|
الف: Pseudocyclophis persicus |
م: Trachylepis aurata septemtaeniata |
|
ب: Trapelus agilis |
ن: Tropiocolotes helenae |
|
ج: Mesalina watsonana |
و: Ablepharus pannonicus |
|
د: Ophisops elegans |
|
تشکر و قدردانی
بدینوسیله از دانشگاه شیراز و اداره کل حفاظت محیط زیست استان فارس به جهت حمایت مالی، آقایان علی غلامی‌فرد و مهرگان ابراهیمی جهت کمک در نمونه‌برداری و آقای دکتر احمدرضا خسروی جهت شناسایی گیاهان جمع‌آوری شده تشکر و قدردانی می شود.
)