Document Type : Original Article
Author
Associate Professor Department of Biology, Faculty of Science, Payame Noor University, Tehran, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه.
بر اساس مطالعه‌های انجام‌شده در سالهای اخیر حدود 110 گونه از جنس Silene L. در ایران می‌رویند که در 23 بخش ردهبندی میشوند (Chowdhuri, 1957; Gholipour and Kuhdar, 2014; Gholipour (and Golshahi, 2016; Gholipour et al., 2016. بخش Lasiostemones Boiss. با 17 گونه در محدودۀ فلورا ایرانیکا و 11 گونه در مرزهای جغرافیایی ایران یکی از بخش‌های مهم این جنس در ایران محسوب می‌شود (Melzheimer, 1988; Lazkov, 2002). نام‌گذاری نمونههای مربوط به تعدادی از گونههای این بخش به‌ویژه Silene tenella C.A.Mey. و
S. marschallii C.A.Mey. موردتردید است.
S. tenellaدر سال 1831 بر اساس نمونهای از کوه زوانت (Swant) در تالش از کشور جمهوری آذربایجان توصیف شد. در فلورا ایرانیکا علاوه‌بر محل تیپ، دو رویشگاه از ایران در پارک ملی گلستان و کوه ابر شاهرود برای این گونه ذکر شده است (Melzheimer, 1988). Boissier و Buhse (1860) گونةS. lineata Boiss. & Buhse را بر مبنای دو نمونهای (سینتیپ) توصیف کردند که در شرح اصلی از منجیل گیلان و کوه سهند تبریز ذکر شده بودند. Nersesian در بررسی نمونههای هرباریوم باغ گیاه‌شناسی ژنو (G) با‌توجه‌به از‌بین‌رفتن نمونۀ کوه سهند و نبود دسترسی به آن، نمونۀ منجیل را لکتوتیپ این گونه انتخاب کرد؛ پس‌از مطالعۀ این نمونه، شباهت زیاد آن با گونۀ S. tenella آشکار شد. Lazkov (2002) بر اساس نمونۀ دوپلیکیت موجود در هرباریوم باغ گیاه‌شناسی کیو (K) که Renz از پارک ملی گلستان جمعآوری کرده بود گونۀ S. subtenella Lazkov را معرفی کرد. پیش‌ازآن، نمونۀ یادشده با شمارۀ 53182 در هرباریوم باغ گیاه‌شناسی ژنو (G)
S. tenella نام‌گذاری شده بود. Lazkov در سال 2004 نام این نمونه را در هرباریوم باغ گیاه‌شناسی کیو (K) به S. lineata اصلاح کرد؛ مطالعۀ این نمونه نشان داد گونۀ یادشده شباهت زیادی به S. tenella دارد.
Meyer در سال 1831 گونۀ S. marschallii C.A.Mey. را بر اساس نمونهای از کوه زوانت (Swant) در تالش از کشور جمهوری آذربایجان توصیف کرد. دو زیرگونۀ Subsp. marschallii و Subsp. sahendica (Boiss. & Buhse) Melzh. در فلورا ایرانیکا برای این گونه ارائه شده است. در سال 1860، گونۀ S. sahendica Boiss. & Buhse بر اساس 3 نمونه (سینتیپ) از قرهباغ، کوه سهند و کوه البرز توصیف و در فلورا ایرانیکا مترادف
S. marschallii subsp. sahendica در نظر گرفته شد. مطالعۀ این نمونهها نشان داد به گونۀ S. lasiantha K. Koch شباهت دارند. Melzheimer در فلورا ایرانیکا
S. lasianthaرا به اشتباه مترادف زیرگونۀ
S. marschallii subsp. marschallii در نظر گرفته است (Melzheimer, 1988). با‌توجه‌به بررسی انجام‌شده، اشتباهاتی در نام‌گذاری نمونههای مختلف این گونهها وجود دارند که در مقالۀ حاضر اصلاح میشوند.
مواد و روشها.
نمونههای گیاهی طی سالهای 1386 تا 1395 از رویشگاههای طبیعی نواحی مختلف ایران جمعآوری شدند. نمونههای موجود در هرباریومهای موزۀ تاریخ طبیعی وین (W)، باغ گیاه‌شناسی ژنو (G)، باغ گیاه‌شناسی کیو (K)، مؤسسۀ تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور (IRAN) و دانشگاه پیام نور ساری (SPNH) بررسی شدند؛ علاوه‌بر‌این، با گیاه‌شناسان متخصص جنس Silene در دنیا به‌ویژه Bengt Oxelman، Georgy Lazkov و Kemal Yildiz مشورت شد. نمونههای گیاهی جمعآوریشده با مراجعه به فلورا ایرانیکا (Melzheimer, 1988)، فلور ترکیه (Coode and Cullen, 1967) و فلور روسیه (شوروی سابق) (Shishkin, 1936) شناسایی و درستی نامهای علمی گونههای شناسایی‌شده با مطالعۀ نمونههای تیپ تأیید شد. شرح تیپ هریک از گونهها (پروتولوگ) مطالعه شد. نمونههای گیاهی جدید در هرباریوم دانشگاه پیام نور ساری (SPNH) نگهداری میشوند.
نتایج و بحث
Silene یکی از جنسهای بزرگ فلور ایران محسوب می‌شود که نام‌گذاری و ردهبندی تعدادی از گونهها و تاکسونهای پایینتر از گونه و نامهای تعیین‌شده برای نمونههای هرباریومی آن به بازنگری نیاز دارد. بر اساس نتایج پژوهش حاضر، استقلال گونههای S. marschallii و Silene tenellaبا مطالعۀ نمونههای هرباریومی و تیپ تأیید می‌شود. گونههای S. lineata و S. subtenella (با بررسی نمونههای تیپ و سایر نمونههای تحت نام این دو گونه) گونههای مستقلی نیستند و مترادف گونۀ S. tenellaهستند. S. lasiantha نیز که در فلورا ایرانیکا مترادف S. marschallii subsp. marschallii در نظر گرفته شده است به‌عنوان گونۀ مستقل تأیید و برای فلور ایران گزارش می‌شود. گونۀS. sahendica که در فلورا ایرانیکا به‌شکل ترکیب S. marschallii subsp. sahendica ارائه شده است مترادف S. lasianthaگزارش می‌شود.
S. tenella C. A. Mey., Verz. Pfl. Cauc. 226 (1831).
Syn.: S. lineata Boiss. & Buhse, Nouv. Mém. Soc. Nat. Mosc. 12: 37 (1860), S. subtenella Lazkov, G.A., Bot. Zhurn. 87 (12): 113 (2002).
گونۀ S. tenella آرایه‌ای مستقل تأیید می‌شود. نتایج مطالعۀ حاضر نشان می‌دهند گونههای S. lineata و
S. subtenella با داشتن ویژگی‌های ریختی رویشی و زایشی مشابه شامل اندازه و پوشش گیاه، اندازه و شکل برگ قاعدهای و ساقهای، نوع گلآذین، اندازه و شکل کاسه، ویژگی‌های جام گل، ویژگی‌های مربوط به آنتوفور و کپسول مترادف S. tenella هستند (شکل 1). تفاوت این آرایهها بسیار ناچیز است و تنوع جمعیتی در نظر گرفته میشوند (جدول 1، اطلاعات مربوط به گونههای
S. lineata و S. subtenella از نمونۀ تیپ و شرح تیپ اقتباس شده است). گرچه در شرح اصلی S. lineata دو نمونه ذکر شده است تنها لکتوتیپ این گونه با شمارۀ هرباریومی 984 که Buhse از کوههای منجیل جمعآوری کرده مترادف S. tenella است. در شرح اصلی این گونه و فلور اورینتالیس (Boissier, 1867) نمونۀ دیگری از کوه سهند به نام S. lineata ذکر شده است؛ اما به‌علت ناپدید‌شدن نمونۀ اصلی، این نمونه در فلورا ایرانیکا ذکر نشده است. جمعآوری نمونۀ جدید از این رویشگاه نشان می‌دهد به گونه S. lasiantha تعلق دارد.
جدول 1- مقایسۀ ویژگی‌های رویشی و زایشی گونههای S. tenella، S. lineata و S. subtenella
|
تاکسون ویژگی‌ها |
S. subtenella |
S. lineata |
S. tenella |
|
اندازۀ گیاه و پوشش ساقه |
25-20 سانتیمتر، ساقۀ صعودی با کرک سادۀ کوتاه در پایین و صاف و چسبناک در بالا |
25 سانتیمتر، ساقه با کرک سادۀ کوتاه در پایین و صاف و چسبناک در بالا |
35-14 سانتیمتر، ساقه با کرک سادۀ کوتاه در پایین و صاف و چسبناک در بالا |
|
شکل و ابعاد برگ قاعدهای (میلیمتر) |
خطی- واژسرنیزهای، 1-8/0×40 |
واژسرنیزهای- خطی، 3-1×35-15 |
واژسرنیزهای، 4-3×75-55 |
|
شکل و ابعاد برگ ساقهای (میلیمتر) |
--- |
سرنیزهای- خطی |
سرنیزهای- خطی، 5/0×21-16 |
|
گلآذین و دمگل (میلیمتر) |
خوشهای، 5–3 صاف |
خوشهای، 4-2، صاف (نمونه در ابتدای گل‌دهی) |
پانیکول خوشهای، 12–4، صاف |
|
شکل، اندازه و پوشش کاسه (میلیمتر) |
استوانهای، 20 |
چماقی- استوانهای،20 |
چماقی- استوانهای، 19-13 |
|
ویژگی گلبرگ (میلیمتر) |
ناخنک 10-9، کرکدار، پهنک 6-5 3 میلیمتر شکافته |
ناخنک 12، کرکدار، پهنک 7 4 میلیمتر شکافته |
سفید تا صورتی، ناخنک 14-10، کرکدار، پهنک 7-5، 5/3 میلیمتر شکافته |
|
آنتوفور (میلیمتر) |
10-8 کرکدار |
10 کرکدار |
6-9 کرکدار |
|
شکل و ابعاد کپسول (میلیمتر) |
10×5، تخم‌مرغی |
--- |
10×5، تخم‌مرغی- بیضی |
نمونههای مطالعه‌شده
ایران: مازندران، ساری، کیاسر، کوه شاهدژ، 2680 متر، 27 Jul. 2006، قلیپور، SPNH-584؛ گلستان، پارک ملی گلستان، کوه آلمه، ارتفاع 2100 متر، 9 Jul. 1975، Renz، G-53182 (هولوتیپ
S. subtenella K-53182)؛ سمنان، شمال‌شرق شاهرود، کوه ابر، 2200 تا 2500 متر، 6 Jul. 1977، Rechinger، G-56301؛ گیلان، منجیل، 26 May 1848، Buhse، G-984 (با نام S. lineata). آذربایجان: تالش، کوه زوانت، 1350 تا 1500 متر، Hohenacker (G-Isotype).
شکل 1- نمونههای تیپ A. S. tenella، B. S. lineata، C. S. subtenella
Silene lasiantha K. Koch, Linnaea 15: 712 (1841).
Syn.: S. sahendica Boiss. & Buhse, Nouv. Mém. Soc. Nat. Mosc. 12: 38 (1860); S. marschallii C.A.Mey. subsp. sahendica (Boiss. & Buhse) Melzh., Fl. Iranica. 163: 388 (1988).
گیاهی چندساله، کمی در قاعده چوبی به ارتفاع 15 تا 30 سانتیمتر؛ ساقهها راست یا صعودی با کرکهای کوتاه ساده یا کمی زبر در پایین و بدون کرک و چسبنده در بالا؛ برگهای قاعدهای به طول 40 تا 55 میلیمتر و عرض 2 تا 3 میلیمتر به‌شکل واژسرنیزهای با کرکهای سادۀ کوتاه یا بدون کرک، کمی زبر، مژهدار؛ برگهای ساقهای به طول 11 تا 25 میلیمتر و عرض 5/0تا 5/1 میلیمتر به‌شکل خطی یا سرنیزهای با کرکهای سادۀ کوتاه و پراکنده؛ گلآذین پانیکول خوشهای، گاهی فشرده با 1 تا 3 گل یا بیشتر؛ دمگل راست به طول 2 تا 5 میلیمتر، بدون کرک؛ براکته درفشی یا سرنیزهای به طول 5 تا 7 میلیمتر، بدون کرک، مژهدار؛ کاسه گل استکانی به طول 6 تا 5/9 میلیمتر بدون کرک، دندانه مثلثی، 5/1 تا 2 میلیمتر، نوک کند با حاشیۀ غشایی پهن و مژهدار؛ رگههای کاسه دهتایی، موازی؛ گلبرگها به رنگ سفید، صورتی یا زرد کمرنگ، در سطح پشتی اغلب ارغوانی؛ ناخنک به طول 6 تا 7 میلیمتر، بدون گوشک، مژهدار؛ پهنک به طول 4 تا 5 میلیمتر، بیش از 5/2 تا 5/3 میلیمتر شکافته با تاجک تحلیل‌یافته؛ پرچمها 10 عدد؛ میلۀ پرچم کرکدار؛ خامهها 3 عدد، در قاعده کرکدار؛ کپسول به طول 7 تا 9 میلیمتر، به‌شکل بیضی- مستطیلی، امتدادیافته تا بیرون کاسه، شکوفا‌شونده با 6 دندانه؛ آنتوفور به طول 2 تا 5/2 میلیمتر، کرکدار؛ دانهها به‌شکل کلیوی نامتقارن به ابعاد 6/0-5/0×5/1-1 میلیمتر، به رنگ قهوهای روشن، در سطح جانبی کمی فرورفته و در سطح پشتی مقعر، سلول‌های پوستۀ دانه دوکی‌شکل، در حاشیه دندانه‌دار، بدون تزئینات (شکل 2).
زمان گل‌دهی: خرداد تا تیر
عنصر رویشی: ناحیۀ ایران - تورانی. تیپ در برلین از غرب ارمنستان
پراکندگی جغرافیایی: ارمنستان، ترکیه و ایران
پراکندگی در ایران: گیاهان این گونه بر اساس اطلاعات موجود از شمال‌غرب تا شمال و شمال‌شرق ایران در نواحی مرتفع کوهستانی استانهای آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی، اردبیل، تهران، مازندران و سمنان پراکنش دارند.
رویشگاه: گیاهان این گونه در علفزارهای کوهستانی، در بخش‌های قلوه‌سنگی با خاک کم‌عمق از ارتفاع.2400 تا 3800 متر می‌رویند.
شکل 2- S. lasiantha (SPNH-574)؛ A. شکل گیاه در رویشگاه طبیعی، B. گلآذین، C. گل، D. کپسول (مقیاس 5 میلیمتر)
نمونههای مطالعه‌شده
ایران: آذربایجان غربی، ارومیه، جادۀ انهر، مارمیشو، 3007 متر، 2 Jul. 2012، قلیپور، SPNH-577؛ سلوک، 2135 متر، 24 Jun. 2011، قلیپور، SPNH-583؛ سیلوانا، خلیل‌‌کوه، 2500 متر، 4 Jun. 2008، قلیپور، SPNH-585؛ تکاب به دندی، تخت سلیمان، کوه بلقیس، 2850 متر، 6 Jul. 2012، قلیپور، SPNH-575؛ ارومیه، زیوه، کیسیان، کوه بز سینا، 3315 متر،
22 Jul. 2011، قلیپور، SPNH-582؛ 3100 متر،
3 Aug. 2013، قلیپور و امینیراد، SPNH-2503؛ آذربایجان شرقی، تبریز، سعیدآباد، متنق، کوه سهند، 2700 تا 2900 متر، 1 jun. 2008، SPNH-574؛ اردبیل، سراب، شالقون، کوه بزقوش، 2650 متر، 8 Jul. 2012، قلیپور، SPNH-576؛ 2600 متر، 12 Aug. 2007، قلیپور، SPNH-589؛ مشکین‌شهر، قطور سویی، شابیل، کوه سبلان، 2530 متر، 17 Jul. 2011، قلیپور، SPNH-581؛ 3900 متر، 10 Aug. 2007، قلیپور، SPNH-587؛ اردبیل به گیوی، دریاچۀ نئور، 2590 متر، 11 Aug. 2007، قلیپور، SPNH-590؛ سرعین، آلوارس، کوه سبلان، 3357 متر، 6 Jul. 2006، قلیپور، SPNH-592؛ 3680 متر، 7 Jul. 2014، قلیپور، SPNH-3605؛ قطور سویی، سبلان، 2200 تا 2800 متر، ترمه، 14375 (W) (با نام S. marschallii X S. ruprechtii Schischk.)، تهران، کوه توچال، 3700 تا 3800 متر، Bornmuller، 6380 (G) (با نام
S. marschallii subsp. sahendica)، دیزین، بین شمشک و کرج، 3100 تا 3250 متر، Rechinger، 57229 (W) (با نام S. marschallii)؛ مازندران، سوادکوه، آلاشت، اسبخانی، کوه التمر، 3063 متر،
3 jun. 2010، قلیپور، SPNH-578؛ بلده، گردنۀ لابشم، منطقۀ حفاظت‌شدۀ گلستانک، 3351 متر، 5 Jul. 2011، قلیپور، SPNH-579؛ رینه، کوه دماوند، 3270 متر،27 Jun. 2011، قلیپور، SPNH-580؛ 3200 متر، 6 Jul. 2007، قلیپور، SPNH-586؛ نجفدر،
50 کیلومتری فیروزکوه، مامچ کوه، 2150 تا 2750 متر، ترمه، زرگانی و دانش‌پژوه، 39769 (IRAN) (با نام
S. marschallii subsp. marschallii)؛ سمنان، شاهرود، بسطام، چهارباغ، روستای شاه‌کوه علیا، کوه شاه‌کوه، 2966 متر، 27 Jun. 2016، قلیپور و امینیراد، SPNH-5404؛ 3100 تا 3305 متر، 4 Jul. 2017، قلیپور، SPNH-5632. عراق: اربیل، کوه هلگورد، مرز ایران، 3000 تا 3800 متر، Rechinger، 11439 (W) (با نام S. marschallii subsp. sahendica). ارمنستان: آلوگوز (محل تیپ)، Koch، توپوتیپ لنینگراد، 8403. ترکیه: وان، ساتک، کوه کاوس شاپ، 3300 متر، Davis، 23207 (E)؛ کارس، جنوب‌غرب کوه کایسیر، 2300 متر، Davis and Hedge، 30494 (E).
S. marschallii گونهای مستقل است اما تعلق زیرگونۀ S. marschallii subsp. sahendica به این گونه تأیید نمیشود. Boissier (1860) در شرح اصلی S. sahendica برای این گونه، سه نمونه (سینتیپ) از ایران و ارمنستان نام برده است. بررسی این نمونهها یکی‌بودن آنها با نمونۀ تیپ گونه S. lasiantha را تأیید می‌کند (جدول 2)؛ بنابراین این گونه مترادف
S. lasiantha در نظر گرفته می‌شود. مطالعۀ نمونۀ تیپ S. marschallii subsp. sahendica از ارتفاعات توچال و همچنین جمعآوری نمونۀ تازه از این رویشگاه و کوه سهند نشان می‌دهد این تاکسون مترادف
S. lasiantha است (جدول 2، اطلاعات مربوط به گونۀ S. sahendica از شرح تیپ اقتباس شده است).
جدول 2- مقایسۀ ویژگی های رویشی و زایشی گونههای S. sahendica، S. marschalii subsp. sahendica و S. lasiantha
|
تاکسون صفات |
S. sahendica |
S. marschalli subsp. sahendica |
S. lasiantha |
|
اندازۀ گیاه و پوشش ساقه |
30-25 سانتیمتر، ساقه راست، پایین صاف در بالا چسبناک |
30-15 سانتیمتر، ساقه راست یا صعودی با کرک سادۀ کوتاه در پایین و صاف در بالا |
30-10 سانتیمتر، ساقه راست با کرکهای سادۀ کوتاه در پایین و صاف در بالا |
|
شکل و ابعاد برگ قاعدهای (میلیمتر) |
خطی- تقریباً قاشقی، 75/3–5/2×55-40 |
واژسرنیزهای، 3-2×55-40 |
واژسرنیزهای- خطی، 5/3-2×70-40 |
|
شکل و ابعاد برگ ساقهای (میلیمتر) |
خطی |
سرنیزهای- خطی، 5/1-5/0×11-25 |
خطی |
|
گلآذین و دمگل (میلیمتر) |
پانیکول خوشهای، دمگل کوتاه، صاف |
پانیکول خوشهای، 5-2، صاف |
پانیکول خوشهای، هماندازه یا کوتاهتر از کاسه، صاف |
|
شکل، اندازه و پوشش کاسه (میلیمتر) |
مستطیلی- چماقی 5/7 میلیمتر، صاف |
استکانی 5/9-6 میلیمتر، صاف |
استکانی 5/9-5 میلیمتر، صاف |
|
ویژگی گلبرگ (میلیمتر) |
گلبرگ تا بیش از نصف شکافته، تاجک تحلیل‌یافته |
سفید، صورتی یا زرد ناخنک 7-6، کرکدار، پهنک 5-4 3 میلیمتر شکافته |
سفید، سبز- زرد ناخنک کرکدار، پهنک بیش از نصف شکافته |
|
آنتوفور (میلیمتر) |
کوتاه |
5/2-2، کرکدار |
4-5/1 |
|
شکل و ابعاد کپسول (میلیمتر) |
مستطیلی– تخم‌مرغی، امتدادیافته تا خارج کاسه |
بیضی‌شکل، 9-7 |
بیضی- مستطیلی، 5×10، امتدادیافته تا خارج کاسه |
سپاسگزاری
از راهنماییها و نظرهای ارزشمند پروفسور Oxelman، Yildiz و Lazkov قدردانی می‌شود. پژوهش حاضر با حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه پیام نور استان مازندران انجام شده است.
)