بررسی مقدماتی فون بال‌ریشکداران (Thysanoptera) استان قزوین

بال‌ریشکداران (Thysanoptera) حشراتی ریز با بدنی کشیده هستند که معمولاً چند میلی‌متر طول دارند و به همین دلیل مشاهده، جمع‌آوری و تشخیص دقیق آن‌ها مشکل است؛ با وجود این تحقیق پیرامون بال‌ریشکداران نتایج مفیدی در سطح بنیادی و کاربردی دارد. اکثر گونه‌ها بال‌های نواری با ریشک‌های ظریفی دارند که نام راسته از این ویژگی گرفته شده است. این گروه با داشتن قطعات دهانی نامتقارن (آرواره بالایی سمت راست تحلیل رفته است) از دیگر گروه‌های حشرات به‌راحتی متمایز می‌شوند (Lewis, 1997). تریپس‌ها رژیم غذایی متنوعی دارند: با قطعات دهانی ساینده مکنده خود از شیره سلولی گل‌ها، برگ‌ها و اسپور قارچ‌ها تغذیه می‌کنند، تعدادی شکارگر سایر حشراتند، تعدادی از خزه‌ها تغذیه می‌کنند، بعضی ناقل عوامل بیماری‌زای گیاهی هستند، تعدادی گرده‌افشانند و بعضی گال‌زا هستند؛ به همین علت تعیین تعداد و تنوع بیولوژیکی آن‌ها بسیار بااهمیت است(Mound (and Marullo, 1996. حشرات این راسته در تمام مناطق جهان پراکنده‌اند و تاکنون حدود 6000 گونه از آن‌ها در نقاط مختلف دنیا معرفی شده‌اند (ThripsWiki, 2016). علیرغم تعداد زیاد گونه‌های معرفی‌شده در دنیا، تعداد معدودی از آن‌ها جزء آفت‌های گیاهی هستند و گاهی صدمه‌ شدیدی ایجاد می‌کنند که باعث کاهش جدی محصولات می‌شود. اثرهای مستقیم خسارتی که بال‌ریشکداران ایجاد می‌کنند عبارتند از: نقره‌ای‌شدن برگ‌ها، رگه‌دار‌شدن برگ‌ها، بدشکلی یا ایجاد گال در برگ‌ها، خراش‌دارشدن میوه‌های جوان و آلوده‌شدن برگ‌ها و میوه‌ها به فضولات (Mound and Marullo, 1996).

از لحاظ سیستماتیک، راسته بال‌ریشکداران به دو زیرراسته Tubulifera و Terebrantia تقسیم می‌شود. زیرراسته Tubulifera فقط 1 خانواده دارد ولی زیرراسته Terebrantia شامل 8 خانواده است (Mirab-(balou et al., 2011. تاکنون در ایران مطالعات پراکنده‌ای برای شناسایی فون بال‌ریشکداران مناطق مختلف انجام شده است که از جمله آن‌ها می‌توان به مطالعه فون بال‌ریشکداران کرمان(Kheyrandish (Koshkoei et al., 2000، شناسایی فون بال‌ریشکداران استان فارس(Minaei and Alichi, (2000، فون بال‌ریشکداران جیرفت(Teraz and Kheyrandish Koshkoei, 2002)، معرفی 14 گونه بال‌ریشکدار از مزارع سویا در استان گلستان(Alavi (and zur Strassen, 2002، بال‌ریشکداران یزد و حومه (Mohaghegh and Kheyrandish Koshkoei, (2002، فون بال‌ریشکداران بجنورد(Alavi and (Kamali, 2003، فون بال‌ریشکداران شهرستان خرم‌آباد، لرستان (Horri et al., 2012)، بال‌ریشکداران همدان (Mirab-balou et al., 2013)، مطالعه مقدماتی بال‌ریشکداران شهرستان آبدانان، ایلام (Mirab-balou et al., 2014)، مطالعه بال‌ریشکداران گیاهان زینتی محلات، اراک (Mirab-balou et al., 2015a)) و فون بال‌ریشکداران شمال ایران(Mirab-(balou et al., 2015b اشاره نمود. لیست تمام گونه‌های گزارش‌شده از ایران تا پایان سال 2013 (حدود 215 گونه بال‌ریشکدار) در چک‌لیست بال‌ریشکداران ایران آورده شده است (Mirab-(balou, 2013. از آنجا که بال‌ر‌یشکداران آفت‌های مهم کشاورزی و باغی و ناقلان بیماری‌های گیاهی هستند و به دلیل نقش آن‌ها در کنترل آفت‌ها و با توجه به اینکه در استان قزوین تحقیق جامعی در زمینه شناسایی گونه‌های این راسته انجام نشده است، فونستیک این راسته از حشرات مطالعه شد.

مواد و روش‌‌‌ها.

عملیات صحرایی:این تحقیق طی سال‌های 1393-1392 انجام و از ابتدای فصل بهار تا اواسط پاییز نمونه‌برداری‌های مکرری از روی گیاهان مختلف زراعی، باغی، درختان غیر‌مثمر، علف‌های هرز، گل‌ها و گیاهان زینتی و گیاهان دارویی شهرستان‌های قزوین، تاکستان، بویین‌زهرا، آبیک و البرز انجام شد (شکل 1). قسمت‌های مختلف گیاهان روی سینی فلزی سفیدرنگ تکانده شدند و سپس نمونه‌ها با قلم‌موی آغشته به الکل جمع‌آوری و به داخل لوله‌های اپندورف محتوی الکل 75 درصد منتقل شدند. روی هر لوله کد مخصوصی درج شد که بیانگر محل و تاریخ جمع‌آوری، نام گیاه میزبان و نام فرد جمع‌آوری‌کننده بود. در نهایت، نمونه‌ها برای تهیه اسلاید میکروسکوپی و شناسایی به آزمایشگاه گیاه‌پزشکی دانشکده کشاورزی دانشگاه ایلام منتقل شدند.

عملیات آزمایشگاهی:برای تهیه اسلاید میکروسکوپی، از روش Mirab-balou and Chen (2010) استفاده شد. ابتدا نمونه‌ها با محلول KOH 10% شفاف و سپس درون آب مقطر برده شدند. سپس نمونه‌ها با درجات مختلف الکل آب‌گیری شدند و پس از مرحله آب‌گیری، تهیه اسلاید با استفاده از چسب هویر انجام شد. اسلایدهای تهیه‌شده در اتوکلاو قرار داده شدند تا نمونه‌ها خشک شوند و در انتها برچسب زده شدند.

شکل 1-نقشه استان قزوین و موقعیت شهرستان‌های آن

شناسایی نمونه‌ها: نویسنده اول تمام نمونه‌ها را در سطح گونه شناسایی کرد (Mirab-balou, 2011). تمام اسلایدهای تهیه‌شده در کلکسیون حشره‌شناسی گروه گیاه‌پزشکی دانشکده کشاورزی دانشگاه ایلام (ILAMU) نگهداری می‌شوند.

نتایج و بحث.

در حال حاضر، راسته بال‌ریشکداران بیش از 6000 گونه متعلق به 2 زیرراسته و 9 خانواده در دنیا دارد. تاکنون در ایران حدود 215 گونه بال‌ریشکدار از مناطق مختلف گزارش شده که میراب‌بالو چک‌لیست آن‌ها را در سال 2013 چاپ کرده است(Mirab-balou, (2013. در این بررسی، در مجموع 38 گونه متعلق به 20 جنس از 4 خانواده مختلف جمع‌آوری و شناسایی شدند (جدول 1) که در بین آن‌ها 27 گونه برای اولین بار از استان قزوین گزارش می‌شوند (جدول 2).

جدول 1- تعداد گونه‌های متعلق به راسته بال‌ریشکداران جمع‌آوری‌شده از استان قزوین

جدول 2-گونه‌های جمع‌آوری‌شده از شهرستان‌های قزوین. * اولین بار از استان قزوین گزارش می‌شود.

زیرراسته تربرانتیا (Terebrantia): حشرات این زیرراسته دارای تخم‌ریز اره‌مانند هستند، انتهای شکم در حشرات ماده مخروطی‌شکل و در حشرات نر کاملاً گرد است، بال‌ها معمولاً پوشیده از میکروتریشیا و بال‌های جلو حداقل دارای یک رگبال طولی هستند که به انتهای بال رسیده است. پوره‌های سن‌های سوم و چهارم تا حدودی بی‌حرکت هستند و تغذیه نمی‌کنند و در عین حال بال‌ها در خارج از بدن ظاهر می‌شوند؛ به همین علت پوره سن سوم پیش‌شفیره و سن چهارم شفیره نامیده می‌شود. ماده‌ها به علت وجود تخم‌ریز، تخم خود را داخل نسج گیاه قرار می‌دهند. در این تحقیق، 35 گونه متعلق به 18 جنس از 3 خانواده Aeolothripidae، Melanthripidae و Thripidae از روی گیاهان مختلف استان قزوین جمع‌آوری و شناسایی شدند و بیشترین تعداد نمونه‌ها متعلق به خانواده Thripidae بودند.

کلید شناسایی خانواده‌های زیرراسته Terebrantia (استان قزوین).

1- تخم‌ریز دارای انحنا به سمت بالا؛ شاخک‌‌ها 9 بندی؛ بال‌های جلویی نسبتاً پهن هستند (شکل 2-C) .................. 2
- تخم‌ریز دارای انحنا به سمت پایین؛ شاخک‌ها 6 تا 9 بندی؛ قسمت انتهایی بال‌های جلویی نوک‌دار یا باریک شده است (شکل 2-D) ....................................................................................................................... Thripida
2- بندهای سوم و چهارم شاخک دارای اعضای حسی طولی و خطی (شکل 2-A) ................ Aeolothripidae
- بندهای سوم و چهارم شاخک دارای اعضای حسی عرضی و مورب (شکل 2-B) ............. Melanthripidae

خانواده Aeolothripidae:افراد این خانواده شکارگر هستند و با داشتن بال‌هایی شناسایی می‌شوند که در انتها پهن و گرد شده‌اند و معمولاً نوارهای روشنی دارند؛ به‌علاوه، شاخک‌ها 9 بندی و بندهای سوم تا پنجم شاخک بلندتر از سایر بندها هستند (Nakahara, 1991). از این خانواده، 4 گونه متعلق به جنس Aeolothripsاز روی گیاهان مختلف جمع‌آوری شد که در بین آن‌ها، A. albicinctusبی‌بال و زمین‌زی است و با داشتن نقش و ‌نگار در ترژیت اول شکم به‌راحتی از دیگر گونه‌های این جنس تفکیک می‌شود (Mirab-balou and Chen, (2012.

شکل 2-قسمت‌های مختلف بدن در بال‌ریشکداران: A. سنسوریوم طولی در بند سوم شاخک (Aeolothrips fasciatus)؛ B. سنسوریوم عرضی در بندهای سوم و چهارم شاخک (Melanthrips fuscus)؛ C. بال (Melanthrips pallidior)؛ D. بال (Thrips tabaci)؛ E. پرونوتوم (Neohydatothrips sp.)؛ F. پرونوتوم (Frankliniella intonsa)؛ G. سر (Heliothrips haemorrhoidalis)؛ H. سر(Megalurothrips (distalis (اصلی).

خانواده Melanthripidae:این خانواده 65 گونه و 4 جنس در دنیا دارد که از این تعداد، 7 جنس و 7 گونه از ایران گزارش شده است (Mirab-balou, 2013). بیشترین تعداد گونه در بین جنس‌های این خانواده متعلق به Melanthripsاست. افراد این خانواده با داشتن یک جفت تریکوبوتریای کاملاً رشد‌کرده در ترژیت دهم شکمی، سنسوریای اُریب در بندهای سوم و چهارم شاخک و تانتوریوم کاملاً رشد‌کرده در سر به‌خوبی شناخته می‌شوند (Mirab-balou and Chen, 2013). در این مطالعه، نمونه‌های متعلق به دو گونه از جنس Melanthripsاز روی گیاهان مختلف جمع‌آوری شدند.

خانواده Thripidae:اعضای این خانواده رنگ و اندازه بسیار متنوعی دارند اما به‌راحتی ازساختار شاخک و بال‌های باریک و بلند شناسایی می‌شوند. گونه‌های موجود در خانواده Thripidae بیولوژی با طیف وسیع دارند (Mirab-balou et al., 2012)؛ برخی مانند Dendrothrips و Scirothrips فقط روی برگ‌ها و بعضی گونه‌ها مانند گونه‌های جنس Odontothrips فقط روی گل‌ها زندگی می‌کنند. تولید مثل برخی از گونه‌هایScirothrips کاملاً به وجود برگ‌های جوان وابسته است در حالی‌که بسیاری از گونه‌های Panchaetothrips به‌سهولت روی برگ‌های مسن زندگی می‌کنند و برخی جمعیت بزرگی را روی برگ‌های مسن متحمل تنش آبی تشکیل می‌دهند. برخی گونه‌ها به‌صورت حشرات گرده‌افشان روی برخی گونه‌های گیاهی خاص عمل می‌کنند(Mound (and Morris, 2004. خانواده Thripidae یکی از 8 خانواده متعلق به زیرراسته Terebrantia است که بیش از 2000 گونه در 4 زیرخانواده Dendrothripinae، Panchaetothripinae، Thripinae و Sericothripinae دارد (Bhatti, 1989)؛ در بین آن‌ها، زیرخانواده Thripinae دارای بیشترین تعداد گونه است. تاکنون 135 گونه و 47 جنس از این خانواده در ایران گزارش شده است (Mirab-balou, 2013). همچنین میراب‌بالو و همکاران (2013) کلید مصور جنس‌های این خانواده در ایران را چاپ کرده‌اند. در این مطالعه، 29 گونه متعلق به 16 جنس از روی گیاهان مختلف جمع‌آوری شد.

کلید شناسایی زیرخانواده‌های Thripidae

1- پاها ردیف‌های زیاد و منظمی از میکروتریشیا دارند؛ معمولاً پرونوتوم یک لکه بزرگ در قسمت میانی دارد (شکل 2-E) ....................................................................................................... Sericothripinae

- پاها فاقد میکروتریشیا یا دارای تعداد کمی میکروتریشیا هستند ولی معمولاً دارای شیارهای باریکی هستند؛ پرونوتوم لکه ندارد (شکل 2-F) .............................................................................................. 2

2- فورکای متانوتوم (metathoracic furca) بزرگ و کشیده (چنگال مانند) و به داخل میان قفس سینه رسیده است .............................................................................................................. Dendrothripinae

- فورکای متانوتوم معمولاً بزرگ و طویل نیست، اغلب کمی توسعه‌یافته و به داخل میان قفس‌سینه نرسیده است ........................................................................................................................................ 3

3- سر و پاها معمولاً حالت مشبک شدیدی دارند (شکل 2-G) و قسمت انتهایی شاخک معمولاً بسیار طویل و نوک تیز (سوزن‌مانند) است؛ اولین رگبال بال‌های جلویی معمولاً به رگبال کُستال (costal vein) در نزدیک پایه ملحق شده و بدن شدیداً اسکلروتینه شده است .............................. Panchaetothripinae

- سر و پاها معمولاً مشبک نیستند (شکل 2-H) و اگر مشبک باشند قسمت انتهایی شاخک نوک‌تیز نیست و اولین رگبال‌های جلویی به کُستال ملحق نشده‌اند ................................................................ Thripinae

زیرراسته توبولیفرا (Tubulifera): حدود نیمی از افراد این زیرراسته قارچ‌خوارند و اغلب روی هیف‌ها و اسپور قارچ‌ها فعالیت تغذیه‌ای دارند، حدود یک سوم آن‌ها فعالیت گیاه‌خواری دارند و از گل‌ها و برگ‌های گیاهان تغذیه می‌کنند و تعداد کمی شکارگر هستند (Reyes, 1994). در این تحقیق، فقط 3 گونه متعلق به 2 جنس از خانواده Phlaeothripidae جمع‌آوری و شناسایی شدند (جدول 2) که گونهBagnalliella yuccae (Hinds) برای فون استان قزوین جدید است و از روی گل‌های زینتی یوکا جمع‌آوری شده است.

با توجه به تحقیقات انجام‌شده درباره بال‌ریشکداران ایران، این اولین مطالعه در استان قزوین است و این منطقه به نمونه‌برداری‌های بیشتر در زمان‌های مختلف نیاز دارد. از فلور گیاهی منطقه به ‌نظر می‌رسد غنای گونه‌ای بسیار زیادی داشته باشد. نتایج یافته‌شده از این تحقیق نشان دادند که عمده گونه‌های جمع‌آوری‌شده متعلق به خانواده Thripidae و تعداد کمی متعلق به خانواده Phlaeothripidae هستند. از مجموع نمونه‌هایی که در این بررسی از روی گیاهان مختلف و علف‌های هرز جمع‌آوری و شناسایی شدند، دو گونهThrips tabaci و Frankliniella intonsa بیشترین جمعیت و پراکنش در سطح استان را داشتند.

سپاسگزاری.

دانشگاه آزاد اسلامی واحد تاکستان از این مقاله که بخشی از پایان‌نامه کارشناسی ارشد نویسنده دوم است حمایت کرده است.