نویسنده
گروه زیست‌شناسی دریا، دانشکده علوم دریایی، دانشگاه دریانوردی و علوم دریایی چابهار، چابهار، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
This study focused on Zarabad, Cheraghabad and Nogombecom plants of sub-basin watershed city of Chabahar, Iran. The studied flora included 78 species which belonged to 66 genera and 29 families. Poaceae with 16 genera and 19 species, Asteraceae with 7 genera and 8 species, Chenopodiaceae with 5 genera and 4 species, Papilionaceae, with 5 genera and 6 species, constituted the largest plant families respectively. The largest genera of the region were: Salsola, Heliotropium and Plantago, respectively. 42% of the flora belonged to Nobo-Sindian elements, 35%to Irano-Turanian, 18%were bioregional elements and 5% of the species were cosmopolitan. Flora of the studied area, included therophytes (56%), chamaephytes (15%), phanerophytes (14%), geophytes (12%) and hemicryptophytes (3%).
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه.
بررسی رویشگاه‌ها بستر اساسی تنوع گونه‌های گیاهی و از مهم‌ترین مطالعات در اکوسیستم محسوب می‌شود. از این رو، تدوین فهرست گیاه از گونه‌های موجود در فلور منطقه، اطلاعات ارزشمندی از عناصر گیاه موجود را به دست می‌دهد. حضور گونه‌های گیاه می‌تواند ضمن تشریح شرایط اکولوژیک منطقه، تأثیر شدت بهره‌برداری از مراتع را نیز نشان دهد. با تدوین این اطلاعات می‌توان تصویر صحیحی از وضعیت موجود ارایه کرد و در امر برنامه‌ریزی مناسب این منابع در کشور مفید واقع شد. پوشش گیاه ایران از غنی‌ترین پوشش‌های گیاه در میان کشورهای خاورمیانه به شمار می‌آید (Zohary, 1973). از جمله مطالعات فلوریستیک انجام شده در مناطق خشک و نیمه‌خشک می‌توان به مطالعه هالوفیت‌های کویر ایران و افغانستان توسط Breckle (1983-1986)، مطالعات مربوط به چگونگی پراکنش پوشش گیاه بیابان‌های شنی ایران در ارتباط با شرایط آب و هوایی توسط Freitag (1986)، فلور نواحی بیابانی ایران در کتاب "بررسی فلور و پوشش گیاه نواحی بیابانی و نیمه بیابانی ایران" در 10 جلد توسط Léonard (1989-1992) اشاره نمود. در استان سیستان و بلوچستان، ناحیه نوبو-سندی از حوزه خلیج‌فارس جدا شده و به حوزه‌های درونی کشور کشیده می‌شود و تا جنوب غربی افغانستان نیز وارد می‌شود (Wolfgang and Wilfried, 1986). در این استان، تیپ‌های گیاه برخی از مناطق از طریق طرح شناخت مناطق اکولوژیک کشور شناسایی شده است که می‌توان به تیپ‌های گیاه منطقه خاش (Fayyaz et al., 2000)، منطقه ایرانشهر (Ameri et al., 2003)، منطقه سراوان (Hashemi et al., 2003)، منطقه نهبندان (Paryab et al., 2006)، منطقه زابل (Sobhkhyzy et al., 2006) و منطقه زاهدان (Sobhkhyzy et al., 2007) اشاره نمود. از دلایل انجام پژوهش حاضر در این منطقه، آن است که هنوز پوشش گیاه مناطق بسیاری از استان از جمله منطقه چابهار شناسایی نشده است و تنها مورد مطالعاتی آن، طرح مرتع و جنگل‌داری زیرحوضه آبخیز سرگان (Department of Natural Resources Sistan and Baluchestan, 2006-. 2007) است. بنابراین، در این پژوهش گونه‌های گیاه منطقه زیرحوضه آبخیز سرگان بلوچستان در چابهار شناسایی و اشکال زیستی آن تعیین گردید.
منطقه مورد مطالعه.
حوضه آبخیز بلوچستان جنوبی با 48367 هکتار (36960 هکتار مناطق کوهستانی و 11407 هکتار مناطق کوهپایه‌ای، دشت‌ها و شوره‌زارها) در انتهایی‌ترین سمت جنوب شرقی کشور قرار دارد. از شرق، مجاور با پاکستان، از جنوب مشرف به دریای عمان است و شهرهای چابهار، نیک‌شهر، کنارک و قصرقند در این حوضه واقع هستند (Darvish, 1999). زیرحوضه آبخیز سرگان با 2500 هکتار وسعت، در فاصله 60 کیلومتری غرب شهرستان چابهار (700 کیلومتری زاهدان)، بین 60 درجه و 14 ثانیه تا 60 درجه و 32 ثانیه طول شرقی و 25 درجه و 20 ثانیه تا 25 درجه و 25 ثانیه عرض شمالی واقع شده است. حداقل ارتفاع آن از سطح دریا در خلیج عمان واقع در ناحیه جنوبی حوضه صفر و حداکثر ارتفاع در قسمت شمالی آن برابر با 931 متر است. از شمال و شمال‌شرقی با حوضه آبخیز رودخانه باهوکلات از غرب و شمال غربی به حوضه آبخیز رودخانه کهیر و از جنوب به دریای عمان محدود می‌شود (شکل 1). حداکثر و حداقل مطلق دمای حوضه سرگان برابر با ۵۱/۸ و ۰/۱ درجه سانتیگراد، و ماه‌های خرداد و تیر گرم‌ترین و آذر، دی و بهمن، سردترین ماه‌های سال هستند (Department of Natural Resources Sistan and Baluchestan, 2006-. 2007). بر اساس منحنی آمبروترمیک اقلیم منطقه سرگان جزو مناطق گرم و خشک تشخیص داده شد (شکل 2). میانگین بارندگی سالانه در منطقه مورد بررسی، ۱۱۵/۸ میلی‌متر است.
روش تحقیق.
عملیات صحرایی جمع‌آوری گیاهان به علت شرایط آب و هوایی منطقه، در طول فصول رویشی بهمن تا اواخر اردیبهشت‌ماه با پیمایش در امتداد سه ترانسکت اصلی واقع در روستاهای زرآباد، چراغ‌آباد و نوگم‌بکم (وسعت 2574 هکتار) انجام شد. در حدود 300 نمونه گیاه جمع‌آوری شد و همه نمونه‌ها بر اساس روش‌های رایج با مراجعه به منابعی همچون: فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2012)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988)، فلور عراق (Bor, 1968)، فلور پاکستان (Nasir and Ali, 1968-2002)، فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1978-2001)، فلور ایران (Assadi, 1988-2011)، فلور خوزستان (Mozaffarian, 1999)، درختان و درختچه‌های ایران (Mozaffarian, 2004)، رده‌بندی گیاه (Mozaffarian, 2005) و فلور کیش (Ghahreman et al., 2007) شناسایی شدند و در هرباریوم دانشگاه اصفهان نگهداری می‌شوند. برای تأیید برخی از گونه‌های شناسایی شده به نمونه‌های تیپ موجود در پایگاه Plants.Jstore.org مراجعه شد و نام مؤلف هر تاکسون در پایگاه IPNI مقابله گردید. شکل زیستی گیاهان جمع‌آوری شده بر اساس شکل رویشی Raunkiaer (1934) تعیین و طیف زیستی آن ترسیم گردید. مناطق انتشار جغرافیایی گونه‌های بر اساس تقسیم‌بندی نواحی رویشی (Zohary, 1973) و با توجه به پراکنش گونه‌ها در فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2012) مشخص شد.
|
شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقه سرگان بلوچستان در ایران و استان سیستان و بلوچستان |
|
شکل 2- منحنی آمبروترمیک (دما-باران) ایستگاه کهیر نزدیک‌ترین ایستگاه هیدرومتری به منطقه سرگان (بارندگی=P) و (دما=T)
نتایج
.در بررسی حاضر، در مجموع 78 گونه گیاه متعلق به 66 جنس و 29 تیره شناسایی شد. از خزه‌گیان، نهانزادان آوندی و بازدانگان هیچ گونه‌ای در منطقه یافت نشد. تمامی گونه‌ها متعلق به نهاندانگان بودند که از این بین، سه تیره مربوط به رده تک‌لپه‌ای‌ها با 19 جنس و23 گونه و 26 تیره متعلق به رده دولپه‌ای‌ها با 47 جنس و 55 گونه است (پیوست 1). از مجموع 29 تیره، Poaceae با 16 جنس و 19 گونه، Asteraceae با 7 جنس و 8 گونه، Chenopodiaceae با 5 جنس و 4 گونه، Papilionaceae با 5 جنس و 6 گونه به ترتیب تیره‌های بزرگ منطقه محسوب می‌شوند. مهم‌ترین جنس‌های گیاه از نظر غنای گونه‌ای شامل Plantago، Heliotropium و Salsola هر یک با سه گونه هستند. شکل زیستی گیاهان منطقه نشان می‌دهد که تروفیت‌ها با 56 درصد بیشترین فراوانی،کامه‌فیت‌ها با 15 درصد، فانروفیت‌ها با 14 و ژئوفیت‌ها با 12 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند (شکل 3). منطقه اعلا و رودزرد در استان خوزستان (Taghipour et al., 2011) و منطقه حفاظت شده ارژن-پریشان در استان فارس (Dolatkhahi et al., 2011) از نظر فراون‌ترین شکل رویشی تروفیت‌ها و همچنین از این لحاظ که بخشی از عناصر گیاهی منطقه مطالعه شده در تحقیق حاضر با این دو منطقه جزو ناحیه ایرانی-تورانی است شبیه هستند. 42 درصد گونه‌ها به ناحیه نوبو-سندی، 35 درصد گونه‌ها به ایرانی-تورانی، 18 درصد مربوط به ناحیه نوبو-سندی/ایرانی-تورانی و 5 درصد گونه‌ها جهان‌وطن متعلق است (شکل 4).
|
شکل 3- نمودار فراوانی اشکال زیستی مناطقی از غرب شهرستان چابهار |
شکل 4- طیف پراکنش گونه‌های گیاه مشاهده شده مناطقی از غرب شهرستان چابهار |
بحث
در این حوضه دو طبقه اقلیمی فراخشک و خشک بیابانی تشخیص داده شد (شکل 2) و از این نظر با هر دو منطقه نوبو-سندی و ایرانی-تورانی شباهت دارد. همان طور که در شکل 4 مشخص شده است 42 درصد گونه‌های گیاه منطقه سرگان متعلق به ناحیه نوبو-سندی، 35 درصد مربوط به ناحیه ایرانی-تورانی و 18 درصد نیز هم در ناحیه نوبو-سندی/ایرانی- تورانی، 5 درصد نیز پراکنش جهان‌وطن در کشور ایران دارد. علت‌های اکولوژیکی لازم برای تمرکز عناصر حاره‌ای در این بخش از ایران عبارتند از: زمستان‌های گرم، ارتفاع کم از سطح دریا، بالا بودن میزان بارندگی در مقایسه با فلات مرکزی و احتمالاً بالا بودن رطوبت هوا. فراوانی بالای تروفیت‌ها (56 درصد) در منطقه سرگان به دلیل عواملی نظیر: کوتاه بودن فصل رویشی و کمی بارندگی است که نشان دهنده اقلیم مدیترانه‌ای و بیابانی است، حضور کامه‌فیت‌ها (15 درصد)، مشخص کننده اقلیم کوهستانی است، فانروفیت‌ها (14 درصد) معمولاً شاخص اقلیم استوایی هستند و وجود درصد قابل توجه گیاهان ژئوفیت (12 درصد) در منطقه نشانگر زیاد بودن عمق خاک و فرسایش نسبتاً کم خاک است.
سپاسگزاری.
از راهنمایی‌های جناب آقای دکتر رحیمی‌نژاد و جناب آقای دکتر میرتاج‌الدینی به خاطر شناسایی نمونه‌های گیاهی سپاسگزاری می‌شود. همچنین، از اداره محیط زیست زاهدان، اداره منابع طبیعی شهرستان چابهار و همکاری صمیمانه سرکار خانم مهندس آبتین و آقای راهداری تشکر و قدردانی می‌شود.
پیوست 1- فهرست فلوریستیک و شکل زیستی گیاهان گل‌دار موجود در سرگان (بلوچستان)
|
شکل زیستی |
نام تاکسون |
ردیف |
|
شکل زیستی |
نام تاکسون |
ردیف |
|
Ph |
Acacia sp. |
|
|
Aizoaceae |
||
|
Ph |
Prosopis cineraria Druce |
|
T |
Aizoon canariense L. |
||
|
Ph |
Prosopis juliflora (Sw.) Dc. |
|
|
Amaranthaceae |
||
|
|
Plantaginaceae |
|
Ch |
Aerva persica Merr. |
||
|
T |
Plantago boissieri Hausskn & Bornm. |
|
|
Apiaceae |
||
|
T |
Plantago ovata Forssk. |
|
T |
Psammogeton stocksii (Boiss.) Nasir |
||
|
T |
Plantago psyllium Dc. |
|
|
Asclepiadaceae |
||
|
|
Poaceae |
|
Ph |
Calotropis procera (Aiton) Aiton f. |
||
|
Gh |
Aeluropus macrostachyus Hack. |
|
|
Asteraceae |
||
|
T |
Aristida adscensionis L. |
|
T |
Centaurea solstitialis L. |
||
|
T |
Cenchrus setigerus Vahl |
|
T |
Centaurea hyalolepis Boiss. |
||
|
T |
Cenchrus pennisetiformis Hochst. & Steud. |
|
T |
Crepis. sp. |
||
|
Gh |
Chloris barbata Sw. |
|
T |
Grantia discoidea Bunge & Boiss. |
||
|
Gh |
Cynodon dactylon (L.) Pers. |
|
T |
Launaea capitata (Spreng.) Dandy |
||
|
Gh |
Dactyloctenium scindicum Boiss. |
|
T |
Launaea procumbens (Roxb.) Ramayya & Rajagopal |
||
|
T |
Desmostachya bipinnata (L.) Stapf |
|
T |
Leontodon laciniatus (Bertol.) Widder |
||
|
Gh |
Dichanthium annulatum (Forssk.) Stapf |
|
T |
Senecio glaucus L. |
||
|
T |
Eragrostis cilianensis (All.) Vignolo & Janch. |
|
T |
Sonchus tenerrimus L. |
||
|
T |
Eragrostis tenella (L.) P.Beauv. ex Roem. & Schult |
|
|
Boraginaceae |
||
|
T |
Panicum turgidum Hochst. ex. Steud. |
|
Ph |
Cordia myxa Forrsk. |
||
|
T |
Pennisetum flaccidum Griseb. |
|
T |
Gastrocotyle hispida (Forssk.) Bunge |
||
|
T |
Pennisetum orientale Pers. |
|
Ch |
Heliotropium brevilimbe Boiss. |
||
|
T |
Phalaris minor Retz. |
|
Ch |
H.bacciferum Forssk. |
||
|
T |
Sorghum halepense Pers. |
|
T |
H.remotiflorum Rech.f. & Rield |
||
|
T |
Stipa capensis Kuntze. |
|
|
Brassicaceae |
||
|
Gh |
Sporobolus virginicus Kunth. |
|
T |
Atelanthera perpusilla Hook.f. & Thomson. |
||
|
T |
Tragus biflorus Schult. |
|
T |
Farsetia ramosissima Heldr. & Boiss. |
||
|
|
Polygalaceae |
|
|
Capparaceae |
||
|
T |
Polygala erioptera Dc. |
|
Ph |
Capparis decidua (Forssk.) Edgew. |
||
|
|
Polygonaceae |
|
|
Caryophyllaceae |
||
|
T |
Emex spinosa (L.) Campd. |
|
T |
Spergula fallax (Lawe) E.H.L Krause |
||
|
|
Resedaceae |
|
|
Chenopodiaceae |
||
|
T |
Oligomeris linifolia J.F. Macbr. |
|
He |
Chenopodium sp. |
||
|
|
Rhamnaceae |
|
Ch |
Camphrosma sp. |
||
|
Ph |
Ziziphus spina-christi (L.) Willd. |
|
T |
Halocharis sp. |
||
|
|
Rutaceae |
|
Ch |
Salsola griffithii (Bunge) Freitag & K.Khani |
||
|
Ch |
Haplophyllum tuberculatum Juss. |
|
Ch |
Salsola imbricata Forssk. |
||
|
|
Sapindaceae |
|
Ch |
Salsola sp. |
||
|
Ph |
Stocksia brahuica Benth. |
|
Ch |
Salsola lachnantha (Botsch.) Botsch. |
||
|
|
Solanaceae |
|
Ch |
Suaeda sp. |
||
|
T |
Solanum nigrum L. |
|
Ch |
Suaeda aegyptiaca (Hasselq.) Zohary |
||
|
|
Tamaricaceae |
|
|
Convolvulaceae |
||
|
Ph |
Tamarix indica Willd. |
|
He |
Cressa cretica L. |
||
|
Ph |
Tamarix Mascatensis Bunge |
|
|
Cucurbitaceae |
||
|
|
Zygophyllaceae |
|
He |
Citrullus colocynthis (L.) Schrad. |
||
|
T |
Fagonia ovalifolia Hadidi |
|
T |
Cucumis prophetarum C.A.Mey. & Cogn. |
||
|
|
|
|
|
|
Cyperaceae |
|
|
|
|
|
|
Gh |
Cyperus bulbosus Vahl |
|
|
|
|
|
|
Gh |
Cyperus rotundus L. |
|
|
|
|
|
|
Gh |
Cyperus sp. |
|
|
|
|
|
|
Gh |
Schoenoplectus litoralis (Schrad.) Palla |
|
|
|
|
|
|
|
Euphorbiaceae |
|
|
|
|
|
|
T |
Chrozophora gracilis Fisch. ex Mey. & Ledeb |
|
|
|
|
|
|
|
Fabaceae |
|
|
|
|
|
|
Ch |
Alhagi pseudalhagi (M.Bieb.) Desv. |
|
|
|
|
|
|
T |
Lotus schimperi Steud. & Boiss. |
|
|
|
|
|
|
T |
Medicago polymorpha L. var. polymorpha |
|
|
|
|
|
|
Ch |
Tephrosia apollinea Guill. & Perr. |
|
|
|
|
|
|
T |
Trigonella anguina Delile |
|
|
|
|
|
|
T |
Trigonella uncata Boiss. & Noe |
|
|
|
|
|
|
|
Liliaceae |
|
|
|
|
|
|
T |
Asphodelus tenuifolius Cav. |
|
|
|
|
|
|
|
Malvaceae |
|
|
|
|
|
|
Ph |
Abutilon pannosum (G.Forst.) Schlecht. |
|
|
|
|
|
|
T |
Abutilon theophrasti Medik. |
|
|
|
|
|
|
T |
Malva leonardii I.Riedl |
|
|
|
|
|
|
T |
Malva parviflora L. |
|
|
|
|
|
|
|
Mimosaceae |
|
|
|
|
|
|
Ph |
Acacia nilotica (L.) Delile |
)