نویسندگان
1 استادیار، گروه زیست‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران 4697 – 19395، ج. ا. ایران
2 پژوهشکده گیاهان دارویی و مواد اولیه دارویی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Acorus calamus has already been reported based on a single specimen collected from Guilan province. Yet, this species has not been reported during last 50 years in Iran and thus, its herbarium specimen is not available. A sample of the species was collected from southern area of Sari during a study on aquatic plants of Mazandaran province. According to the new finding, the natural occurrence of the species was confirmed in Iran. Complementary botanical description, photographs of plant habitat and distribution map of the species were presented. Although, according to the Flora Iranica and Flora of Iran Acorus was considered as a genus of Araceae the recent phylogenetic study considered its taxonomic position in Acoraceae as a distinct family. Therefore, Acoraceae is introduced as a new family to the Flora of Iran with a single representative i. e. Acorus calamus.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
Acorus L. از تیره مونوتیپیک AcoraceaeMartinov شامل گیاهان علفی چند ساله و هلوفیت است که بومی مناطق گرمسیری آسیا، مناطق معتدله و نیمه‌گرمسیری آسیا و آمریکای شمالی است (Bogner, 2011). نظرات متفاوتی در منابع علمی موجود درباره تعداد گونه‌های این جنس در دنیا وجود دارد؛ در فلور چین دو گونه (Hen et al., 2010)، در فلور آمریکای شمالی 3-6 گونه (Thompson, 2000) و در سیستماتیک گیاهی سیمپسون (Simpson, 2006) 23 گونه ذکر شده است. از سوی دیگر، در فهرست بین‌المللی نام‌های علمی گیاهان (IPNI, The International Plant Names Index)، تعداد 34 نام علمی برای گونه‌های این جنس ذکر شده است که اغلب آنها مترادف شده‌اند (Hen et al., 2010)، بر این اساس، تعداد گونه‌های این جنس مورد بحث است. یکی از گونه‌های دارویی این جنس Acorus calmaus L. است که پراکنش وسیعی در مناطق مختلف دنیا دارد (Bogner, 2011). این گونه، بر اساس نمونه‌ای جمع‌آوری شده توسط Linds از استان گیلان از ایران گزارش شده است (Riedl, 1963) که در حال حاضر نمونه هرباریومی آن در دسترس نیست (مکاتبه شخصی با اسدی مؤلف تیره گل شیپوری در فلور ایران). پس از حدود 50 سال از گزارش مزبور تاکنون هیچ نمونه‌ای از این گونه در ایران جمع‌آوری نشده، به طوری که نظر برخی گیاه شناسان ایران مبنی بر انقراض این گونه در ایران است (مظفریان، 1375). طی جمع‌آوری و شناسایی گیاهان آبزی استان مازندران، نمونه‌ای از این گونه از قسمت جنوبی شهرستان ساری جمع‌آوری گردید که در این مقاله معرفی می‌گردد.
مواد و روش‌ها
بیش از 25 تالاب و آب‌بندان در استان مازندران در سال‌های 1389-1390 بررسی شد. تنها در یکی از آب‌‌بندان‌های واقع در شهرستان ساری، نمونه‌ای از جنس Acorusمشاهده و جمع‌آوری گردید. اطلاعات مربوط به ماندگاری گیاه در رویشگاه و استفاده آن از طریق مصاحبه با روستاییان جمع‌آوری شد. با استفاده از کلید شناسایی فلور چین (Hen et al., 2010) و فلور آمریکای شمالی (Thompson, 2000) نام علمی نمونه تأیید شد. نمونه‌های هرباریومی در هرباریوم‌های دانشگاه پیام نور مرکز ساری و مؤسسه تحقیقات گیاه‌پزشکی کشور (IRAN) نگهداری می‌شوند.
نتایج و بحث
حدود 50 سال پس از آخرین گزارش Acoruscalamusاز شمال غرب ایران در استان گیلان
(Riedl, 1963)، نمونه‌ای از این گونه از رویشگاهی جدید در استان مازندران جمع‌آوری شده است و گزارش می‌گردد (شکل A1). مؤلف تیره گل شیپوری در فلور فارسی ایران (اسدی، 1367) معتقد است که نمونه گزارش شده از این گونه در فلورا ایرانیکا، احتمالاً کاشته شده است و نظر مظفریان (1375) مبنی بر احتمال انقراض این گونه در ایران است، از سوی دیگر، نمونه هرباریومی ارایه شده در فلورا ایرانیکا در دسترس نیست. بر اساس جمع‌آوری نمونه جدید، حضور این گونه به صورت رویش طبیعی در ایران تأیید می‌گردد. این رویشگاه، در منطقه‌ای جنگلی قرار دارد و مصاحبه محلی با افراد مسن روستا حضور بیش از 60 سال این گیاه در منطقه را تأیید نمود. نزدیکترین رویشگاه این گونه در کشورهای افغانستان، پاکستان، ترکیه و آذربایجان است (شکل 2). این گونه، در ساحل و بخش‌های کم عمق آب‌بندان با داشتن ریزوم ستبر و منشعب، به صورت توده‌ای و انبوه می‌روید (شکل 1-A و C). گیاهان همراه این گونه، Sparganium neglectum Beeby، Ludwigia palustris (L.) Elliott، Schoenoplectus lacustris (L.) Pallaو Polygonum amphibium L.هستند. دوره رویشی گیاه از بهمن‌ماه تا آذر ماه سال بعد و زمان گل‌دهی از اردیبهشت ماه تا مرداد ماه است. رویشگاه این گونه به دلیل بهره‌برداری شدید از آب‌بندان برای آبیاری شالیزارها، چرای دام در فصل تابستان و لگدکوبی شدید در معرض تهدید قرار دارد. این گونه، از نظر دارویی اهمیت زیادی دارد (Bogner, 2011)، اما مصاحبه با روستاییان بر عدم استفاده دارویی از این گیاه دلالت دارد.
شکل 1- Acorus calamus: (A زیستگاه، (B ریزوم، (C شکل رویشی گیاه، (D گل‌آذین در مرحله گل، (E گل‌آذین در مرحله میوه
جنسAcorusدر فلورا ایرانیکا (Riedl, 1963) و فلور ایران (اسدی، 1367) به عنوان جنسی از تیره Araceaeدر نظر گرفته شده است. تحلیل‌های کلادیستیک و مطالعه فیلوژنی مولکولی با استفاده از DNA کلروپلاستی Grayum, 1987, 1990)؛ Bogner and Mayo, 1998)؛ Cabrera et al., 2008 نشان داد که این جنس به تیره مستقلAcoraceaeتعلق دارد. بر این اساس، Acoraceaeبه عنوان تیره‌ای جدید برای فلور ایران با یک جنس و یک گونه معرفی می‌گردد.
Acoruscalamus L. Sp. Pl. 324 (1753).
گیاهی چند ساله، ریزوم به قطر 5/1-2 سانتی‌متر، برگ‌ها شمشیری، 1-5/1 × 70-175 سانتی‌متر، در قاعده قرمز رنگ، با حاشیه غشایی، نوک تیز، با رگبرگ میانی برجسته در هر دو سطح برگ. اسپادیس استوانه‌ای-مخروطی شکل، در مرحله گل راست و در مرحله میوه کمانی، به طول 8/0-1 × 5-8 سانتی‌متر، دمگل‌آذین تقریباً به صورت سه ضلعی فشرده، به طول 35-65 سانتی‌متر، اسپات سبز رنگ، برگ مانند، به طول حدود 45-95 سانتی‌متر. گل‌ها سبز رنگ؛ تپال مستطیلی-ناوی، 1- 2/1-× 2-5/2 میلی‌متر، نوک مثلثی (شکل 1- B-E).
نمونه‌های مطالعه شده: ایران، مازندران، ساری، آب‌بندان روستای ارزفون (مله پشت آندون)،
″5/34 ′24 36 عرض شمالی و ″1/14′02 53 طول شرقی، 331 متر، 08/08/1389، قلی‌پور 890505، هرباریوم دانشگاه پیام نور ساری؛ همان محل 14/05/1390، قلی‌پور 900914 (هرباریوم دانشگاه پیام نور ساری و IRAN).
شکل 2- پراکنش جغرافیایی Acorus calamusدر ایران و کشورهای مجاور
سپاسگزاری
نگارندگان، از آقایان دکتر مصطفی اسدی و دکتر ولی‌اله مظفریان به خاطر راهنمای‌های ارزنده صمیمانه تشکر می‌کنند. این پژوهش، با حمایت مالی معاونت پژوهشی دانشگاه پیام نور استان مازندران انجام گرفت.
)