نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه زیست‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران 4697 – 19395، ج. ا. ایران
2 گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه زابل، زابل، ایران
چکیده
کلیدواژه‌ها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
In this study, flora of the protected area of Manesht and Qalarang in Ilam province, was surveyed. The area was located in 46° 18´ E to 46° 37´ E and 33° 26´ N to 33° 45´ N. The method of plant study was classical method of taxonomic studies. Using different botanical references and differerent flora, collected plants were identified as families, genera and species, herbarium specimens are deposited in herbarium of Payame Noor University of Ilam. It was shown that there were 52 families, 156 genera and 231 plant species in this area. The largest family was Compositae with 18 genera and 29 species, and the largest genus was Astragalus (Fabaceae) with 11 species. According to Raunkiaer, life forms of the studied plants were categorized as: Hemicryptophytes (42%), Therophytes 32%, Cryptophytes 13%, Phanerophytes 9% and Chamaephytes 4%. High percentage of Irano-Touranian elements indicated that the area belonged to this phytochorion. This study also showed high species richness and palpable predominance of Hemicryptophytes which probably resulted from high elevation and cold climate encompassing the area. Also, high abundance of Throphytes species was probably due to high elevation and severe destruction of habitat, over-grazingand contiguity to the city of Ilam.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
مطالعات فلوریستیک، پایه و اساس مطالعات مختلف به ویژه مطالعات مرتبط با بوم‌شناسی، جنگلداری، کشاورزی، گیاهان دارویی و ... است. شناسایی و معرفی گیاهان منطقه‌ای فواید متعددی مانند: معرفی گونه‌های جدید، مقاوم، در حال انقراض، دارویی و ... را فراهم نموده و زمینه مناسب برای بهره‌برداری از آنها را ایجاد می‌کند.
کشور پهناور ایران با مساحت 1648000 کیلومتر مربع دارای تنوع اقلیمی بسیار بالایی است و در نتیجه یکی از مناطق پوششی مهم از لحاظ تنوع گونه‌ای در جهان است (مصداقی، 1383). استان ایلام با وسعتی حدود 20150 کیلومتر مربع حدود 4/1 درصد از مساحت کشور را به خود اختصاص داده است و با داشتن چشم‌اندازهای طبیعی و زیبا، گونه‌های متنوع گیاهی و جانوری، وجود اقلیم‌های متفاوت آب و هوایی و به خاطر زیبایی طبیعی‌اش به «عروس زاگرس» شهرت یافته است (محمودیان، 1383). یکی از مناطقی که در مجاورت شهر ایلام، به دلیل برخورداری از پوشش جنگلی بلوط و چشم‌اندازهای زیبا و درّه‌های شگرف بسیار مورد توجه است؛ منطقه تحت مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست مانشت و قلارنگ است. این منطقه به دلیل آب و هوای منحصر به فرد و تأثیری که بر آب و هوای شهر ایلام دارد، از اهمیت زیست-محیطی بسزایی در استان ایلام برخوردار است. معرفی سیمای زیست‌محیطی این منطقه می‌تواند نقش شایان توجهی جهت آشنایی علاقمندان با این موهبت الهی، اهمیت، حمایت، حفاظت و استفاده صحیح از آن به عنوان تفرجگاه ایفا نماید (جعفری، 1386). این منطقه حفاظت‌شده با توجه به اختلاف ارتفاع نسبتاً زیاد، از تنوع گیاهی بسیار خوبی برخوردار است. لذا در راستای دستیابی به نیازهای ذکر شده و تکمیل مطالعات فلور ایران، فلور گیاهی منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ بررسی و گونه‌های گیاهی موجود در آن شناسایی شد. این منطقه از نظر مطالعات فلوریستیک مورد توجه زیادی قرار نگرفته، اما مطالعه تنگ ارغوان، که در مجاورت این منطقه قرار دارد، توسط حاتمی و همکاران (1389) انجام گرفته است. همچنین مطالعه فلور استان (مظفریان، 1387) و مطالعاتی روی سایر مناطق حفاظت‌شده استان، از جمله مطالعات رشید نهال (1385) و مریدی (1385) صورت گرفته است.
مواد و روش‌ها
حدود و ویژگی‌های منطقه
منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ با وسعت 33 هزار هکتار در طول 46 درجه و 18 دقیقه تا 46 درجه و 37 دقیقه شرقی و عرض 33 درجه و 26 دقیقه تا 33 درجه و 45 دقیقه شمالی واقع شده است. این منطقه در شمال استان ایلام و بین سه شهرستان ایلام، شیروان چرداول و ایوان قرار گرفته است (شکل 1). منطقه‌ای کوهستانی از سلسله جبال زاگرس است که پوشش گیاهی آن را درخت بلوط ایرانی، به عنوان گونه غالب، و انواع گندمیان و انواع گون‌ها تشکیل می‌دهند (شکل 2). سیمای آن از ارتفاعات مرتفع و تپه ماهورهای ناهمگن و درّه‌های عمیق تشکیل شده است. حدود 70 درصد منطقه را تیپ اراضی کوهستانی، 19 درصد را تیپ تپه‌ای و 11 درصد را تیپ اراضی جلگه‌ای مرتفع تشکیل می‌دهد (جعفری، 1386).
دامنه تغییرات ارتفاعی بین 1105 تا 2650 متر از سطح دریاست. در ارتفاعات مختلف، سیمای طبیعی منطقه نیز متفاوت است. حداقل ارتفاع منطقه حفاظت‌شده در اراضی کشاورزی سراب ایوان و حداکثر آن در کوه مانشت قرار دارد (شکل 3).
شکل 1- موقعیت منطقه مطالعه شده
شکل 2- سیمای طبیعی منطقه مطالعه شده و پاسگاه محیط‌بانی منطقه
شکل 3- نقشه طبقات ارتفاعی منطقه مطالعه شده
اقلیم و زمین‌شناسی منطقه
میانگین بارندگی سالیانه محدوده منطقه حفاظت‌شده بر اساس نقشة خطوط هم‌باران سالیانه معادل 632 میلی‌متر محاسبه شده است. بیشترین بخش از بارندگی سالیانه در طی سه ماهه دی، بهمن و اسفند بوده، در فصل تابستان بارندگی به ندرت اتفاق می‌افتد. بنابراین، بر اساس بررسی‌های انجام شده، فصل زمستان با 45 تا 50 درصد، پُر باران‌ترین فصل سال و پاییز با 80/30 درصد دومین فصل پُر باران منطقه است. همچنین مطالعه توزیع بارندگی ایستگاه‌های مختلف حاکی از آن است که رژیم بارندگی مدیترانه‌ای است. میانگین دمای روزانه منطقه 8/9 درجه سانتیگراد، میانگین حداکثر دمای منطقه 4/18 درجه سانتیگراد، میانگین حداقل دمای منطقه 6 درجه سانتیگراد و متوسط ایام یخبندان 42 روز در سال است. حداقل مطلق دما 15- درجه سانتیگراد در بهمن ماه و ماکزیمم مطلق سالیانه 47 درجه سانتیگراد است (جعفری، 1386).
این منطقه دارای 5 تیپ اصلی پستی و بلندی است که عبارتند از: تیپ کوه‌ها، تپه‌ها، فلات‌ها و تراس‌های فوقانی، دشت‌های دامنه‌ای و واریزه‌های بادبزنی‌شکل سنگریزه‌دار که از نظر ساختار و مشخصات اصلی با هم اختلاف دارند. مشخصات خاک در هر یک از واحدها به این شرح است: در واحد اراضی کوه‌های مرتفع با قلل مدوّر و درّه‌های متعدد، خاک‌های کم عمق تا نیمه‌عمیق با بافت سنگین بر روی مواد آهکی متراکم قرار دارند. درصد مواد آهکی در خاک‌های تحتانی به‌طور عمده از 40 درصد بیشتر است. کربن آلی در خاک‌های سطحی حدود 1-5/1 درصد است. در واحد اراضی کوه‌های نسبتاً مرتفع تا مرتفع با قلل سنگی و کشیده و عمدتاً از سنگ‌های آهکی دولومیتی و یا آسماری، خاک‌ها کم عمق و سنگلاخی با بافت سنگین و عمدتاً فاقد شوری هستند. اسیدیته خاک‌ها حدود
5/7 -8 و مقدار کربن آلی در خاک‌های سطحی نزدیک به یک درصد است. در واحد اراضی تپه‌های کم ارتفاع تا نسبتاً مرتفع سنگی و تپه‌های مرتفع با قلل سنگی و کشیده، مشخصات خاک‌ها کم و بیش شبیه کوه‌های نسبتاً مرتفع تا مرتفع با قلل سنگی و کشیده است. در واحد اراضی تپه‌های کم ارتفاع تا نسبتاً مرتفع با قلل مدور و درّه‌های متعدد، اغلب خاک‌های نیمه‌عمیق تا عمیق و بدون سنگریزه یا سنگریزه اندک تا نسبتاً تکامل یافته با بافت سنگین تا خیلی سنگین که عموماً بر روی تراکم مواد یا لکه‌های آهکی قرار گرفته‌اند، دیده می‌شود. درصد مواد آهکی در خاک‌های تحتانی عمدتاً از 35 درصد بیشتر است. در واحدهای اراضی با شیب ملایم خاک‌های نیمه‌عمیق تا سنگریزه‌دار با بافت سنگین دیده می‌شود و اغلب بر روی سنگریزه‌های زاویه‌دار آهکی متراکم هستند، خاک‌ها فاقد شوری بوده و مواد آلی در افق‌های تحتانی حدود 10-30 درصد است. در واحد اراضی فلات‌ها و تراس‌های با پستی و بلندی کم تا متوسط و دشت‌های دامنه‌ای تقریباً مسطح، خاک‌های بسیار عمیق تکامل یافته با بافت سنگین تا خیلی سنگین دیده می‌شود که درصد کربن آلی آنها حدود 8/0 و مقدار مواد آهکی آنها 20-30 درصد است. در واحدهای اراضی واریزه‌های بادبزنی شکل سنگریزه‌دار با شیب ملایم و بدون پستی و بلندی، خاک‌های کم عمق تا نسبتاً عمیق سنگریزه‌دار با بافت سنگین بر روی سنگریزه‌دار آهکی متراکم دیده می‌شوند که فاقد تکامل پروفیلی و تنها دارای افق سطحی اکریک (ochric) است (جعفری، 1386).
روش مطالعه
پس از تهیه نقشه (مقیاس: 1:25000) و مشاهده عکس‌ها و تعیین محدوده جغرافیایی منطقه، جمع‌آوری گیاهان در طول دو سال (1388-1389) و در اواخر زمستان و همچنین تمام ماه‌های فصول بهار و تابستان با مراجعه مستقیم به منطقه مورد مطالعه انجام شد. نمونه‌های جمع‌آوری شده طبق روش مرسوم تحت پرس خشک و روی مقواهای هرباریومی الصاق شدند. به هر نمونه یک برچسب هرباریومی اختصاص داده شد سپس با استفاده از مجموعه‌های فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2010)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988)، فلور عراق (Townsend et al., 1966-1980)، فلور ایران (اسدی، 1367-1389)، فلور رنگی ایران (قهرمان، 1358-1377) و رده‌بندی گیاهی (مظفریان، 1383) شناسایی گیاهان انجام گرفت. نمونه‌های هرباریومی شناسایی و در هرباریوم دانشگاه پیام نور ایلام قرار داده شد. تیپ رویشی گیاهان بر اساس روش Raunkier (1934) و انتشار جغرافیایی گونه‌ها بر اساس تقسیم‌بندی نواحی رویشی توسط Takhtajan (1986) تعیین شد. آنگاه اسامی فارسی گیاهان با استفاده از کتاب فرهنگ نام‌های گیاهان ایران (مظفریان، 1385) و اسامی محلی گیاهان، با پرسش از بومیان، تعیین گردید.
نتایج
این مطالعه نشان داد که در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ 231 گونه متعلق به 156 جنس و 52 تیره وجود دارد (جدول 1) که 35 گونه آن (27 جنس و 6 تیره) به تک لپه‌ای‌ها و 196 گونه (129 جنس و 46 تیره) به دولپه‌ای‌ها تعلق دارد.
جدول 1- فهرست تاکسون‌های شناسایی شده، شکل زیستی، نام فارسی یا محلی و منطقه رویشی گیاهان مذکور از منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ در استان ایلام. Ph: فانروفیت، Ch: کامفیت، Cr: کریپتوفیت، H: همیکریپتوفیت، T: تروفیت؛ Ir-Tur: ایرانی-تورانی،
Eur-Sib: اروپا-سیبری، Med: مدیترانه‌ای، Sah-Arab: صحرا-عربستان، Sin: صحرا-سندی، P1: چند ناحیه‌ای
|
تیره |
نام علمی |
شکل زیستی |
نام فارسی/ محلی |
انتشار جغرافیایی |
|
Aceraceae |
Acer cinerascens Boiss. |
Ph |
کیکم |
Ir-Tur |
|
Anacardiaceae |
Pistacia atlantica Desf. |
Ph |
بنه |
Ir-Tur |
|
Anacardiaceae |
Pistacia khinjuk stocks |
Ph |
خینجوک |
Ir-Tur |
|
Anacardiaceae |
Rhus coriaria L. |
Ph |
سماق (سماخ) |
Ir-Tur/Med |
|
Apiaceae |
Bunium cylindricum Drude. |
Cr |
روغنک |
Ir-Tur |
|
Apiaceae |
Bunium luristanicum Rech. f. |
Cr |
زیره |
Ir-Tur |
|
Apiaceae |
Bunium rectangulum H.Wolff |
Cr |
زیره |
Ir-Tur |
|
Apiaceae |
Bupleurum exaltatum M. Bieb. |
H |
چتر گندمی |
Ir-Tur |
|
Apiaceae |
Eryngium billardieri F.Delaroche. |
H |
زول برگ پهن |
Ir-Tur/Med |
|
Apiaceae |
Eryngium noeanum Boiss. |
H |
زول کرندی |
Ir-Tur |
|
Apiaceae |
Eryngium thyrsoideum Boiss. |
T |
زول گرزنی |
Ir-Tur/Med |
|
Apiaceae |
Ferula haussknechtii Wolff ex Rech.f. |
H |
کمای ساورزی |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Apiaceae |
Ferulago angulata Subsp.carduchorum (Boiss. & Hausskn.) D.F.Chamb. |
H |
چویل |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Apiaceae |
Johreniopsis seseloides (C.A.Mey) Pimenov |
T |
کما |
Ir-Tur/Med |
|
Apiaceae |
Pimpinella deverroides Boiss. |
H |
جعفری کوهی |
Ir-Tur |
|
Apiaceae |
Pimpinella tragium Vill. |
H |
جعفری کوهی |
Ir-Tur |
|
Apiaceae |
Prangos ferulacea Lindl. |
H |
جاشیر |
Ir-Tur/Med |
|
Apiaceae |
Prangos uloptera DC. |
H |
جاشیر صخره‌ای |
Ir-Tur/Med |
|
Apiaceae |
Smyrnium cordifolium Boiss. |
H |
آواندول |
Ir-Tur |
|
Apocynaceae |
Nerium oleander subsp. kurdicaRech.f |
Ph |
خرزهره |
Ir-Tur/Med/Sah-Arab |
|
Araceae |
Arum conophalloides Kotschy ex Schott |
Cr |
شیپوری سبز |
Ir-Tur |
|
Araceae |
Arum giganteum Ghahre. |
Cr |
شیپوری |
Ir-Tur |
|
Aristolochiaceae |
Aristolochia bottae Jaub. & Spach. |
H |
زراوند، چیقک |
Ir-Tur |
|
Boraginaceae |
Alkanna bracteosa Boiss. |
T |
شنگار برگه‌دار |
Ir-Tur/Med |
|
Boraginaceae |
Anchusa italica Retz. |
H |
گاوزبان |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Boraginaceae |
Asperugo procumbens L. |
T |
علف چسبک |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Boraginaceae |
Echium italicum L. |
T |
گل گاوزبان |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Boraginaceae |
Heliotropium europaeum L. |
T |
آفتاب پرست |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Boraginaceae |
Heliotropium noeanum Boiss. |
T |
آفتاب پرست |
Ir-Tur |
|
Boraginaceae |
T |
خارلنگر سینایی |
Ir-Tur |
|
|
Boraginaceae |
Lithospermum arvense L. |
H |
سنگ دانه خودرو |
Ir-Tur |
|
Boraginaceae |
Myosotis refracta Boiss. |
T |
فراموشم مکن |
Ir-Tur/Med |
|
Boraginaceae |
Nonea persica Boiss. |
H |
چشم گربه‌ای |
Ir-Tur |
|
Boraginaceae |
Onosma bulbotrichum DC. |
H |
زنگوله‌ای تیغه‌ای |
Ir-Tur |
|
Boraginaceae |
Onosma microcarpum DC. |
H |
زنگوله‌ای زرد |
Ir-Tur |
|
Boraginaceae |
Onosma platyphyllum Bornm. |
H |
زنگوله‌ای |
Ir-Tur |
|
Boraginaceae |
Solenanthus circinatus Ledeb. |
T |
گل عقربی |
Ir-Tur |
|
Caesalpiniaceae |
Cercis griffithii Boiss. |
Ph |
ارغوان افغانی |
Ir-Tur |
|
Campanulaceae |
Asyneuma cichoriforme Bornm. |
T |
گل چاک |
Ir-Tur |
|
Campanulaceae |
Campanula humillima A.DC. |
H |
گل استکانی |
Ir-Tur/Med |
|
Capparidaceae |
Cleome iberica DC. |
H |
علف مار هرز |
Ir-Tur |
|
Capparidaceae |
Cleome quinquenervia DC. |
H |
علف مار |
Ir-Tur/Med |
|
Caprifoliaceae |
Lonicera persica Jaub & Spach |
Ph |
پلاخور (شن) |
Ir-Tur/Med |
|
Caryophyllaceae |
Acanthophyllum microcephalum Boiss. |
C |
چوبک بوته‌ای |
Ir-Tur |
|
Caryophyllaceae |
Arenaria leptoclados (Rchb.) Guss. |
H |
مرجانی مویین |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Caryophyllaceae |
Dianthus orientalis subsp. aphanoneurus Rech.F. |
H |
میخک |
Ir-Tur |
|
Caryophyllaceae |
Dianthus szowitisianus Boiss. |
H |
میخک خویی |
Ir-Tur |
|
Caryophyllaceae |
Silene araratica Schischkin. |
H |
سیلن آراراتی |
Ir-Tur/Med |
|
Caryophyllaceae |
Silene aucheriana Boiss. |
T |
مگس گیر |
Ir-Tur/Med |
|
Caryophyllaceae |
Silene caesarea Boiss. & Balansa. |
H |
سیلن فلسطینی |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Chenopodiaceae |
Atriplex lasiantha Boiss. |
T |
سلمکی گل کرکی |
Ir-Tur |
|
Chenopodiaceae |
Chenopodium album L. |
T |
سلمه تره، سلمک |
P1 |
|
Chenopodiaceae |
Chenopodium foliosum Asch. |
T |
سلمک توت |
Ir-Tur |
|
Chenopodiaceae |
Noaea mucronata Asch. & Schweinf. |
H |
خارکو نشان قهقرا |
Ir-Tur/Med |
|
Chenopodiaceae |
Salsola canescens Boiss. |
T |
شور کوهسری |
Ir-Tur |
|
Chenopodiaceae |
Salsola kali L. |
T |
شور خاردار |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Compositae |
Achillea biebersteinii Afanasiev. |
H |
بومادران زرد |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Achillea wilhelmsii K.Koch |
G |
بومادران |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Compositae |
Anthemis odontostephana Boiss. |
H |
بابونه تاج دندانی |
Ir-Tur/Med |
|
Compositae |
Anthemis tinctoria L. |
H |
بابونه |
Med |
|
Compositae |
Artemisia aucheri Boiss. |
H |
درمنه کوهی |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Compositae |
Artemisia haussknechtii Boiss. |
H |
درمنه زاگرسی |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Carthamus glaucus M.Bieb. |
T |
گلرنگ مقدس |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Compositae |
Carthamus oxyacantha M. Bieb. |
T |
خارخرون |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Centaurea sosnowskyi Grossh. |
T |
گل گندم |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Centaurea solstitialis L. |
T |
گل گندم زرد |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Compositae |
Centaurea triumfettii All. |
H |
گل گندم رنگی |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Centaurea virgata Lam. |
H |
گل گندم بوته‌ای |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Cephalorrhynchus microcephalus (DC.) Schchian |
Cr |
کاهو منقاری |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Cirsium congestum Fisch. & C. A. Mey. ex DC. |
H |
گنگر انبو |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Cirsium spectabile DC. |
H |
کنگر تماشایی |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Cousinia cylindracea Boiss. |
H |
هزار خار |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Cousinia haussknechtii C. Winkl. |
H |
هزار خار |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Cousinia jacobsii Rech. f. |
H |
هزار خار |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Echinops kotschyi Boiss. |
H |
شکر تیغال |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Gundelia tournefortii L. |
H |
کنگر معمولی |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Lachnophyllum noeanum Boiss. |
T |
برگ پنبه‌ای |
Ir-Tur/Med |
|
Compositae |
Pentanema pulicariiforme (DC.) Rech. f. |
H |
- |
Ir-Tur/Med |
|
Compositae |
Picnomon acarna (L.) Cass. |
T |
خار زردک |
Ir-Tur/Med |
|
Compositae |
Scariola orientalis (Boiss.) Soják. |
H |
گاو چاق کن |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Compositae |
Senecio vernalis Waldst. & Kit. |
T |
زلف پیر |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Compositae |
Tanacetum polycephalum Sch.Bip |
H |
مینا |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Compositae |
Tragopogon buphthalmoides (DC.) Boiss. |
H |
شنگ |
Ir-Tur |
|
Compositae |
Xanthium spinosum L. |
T |
زردینه خاردار |
P1 |
|
Compositae |
Xanthium strumarium L. |
T |
زردینه |
Ir-Tur |
|
Convolvulaceae |
Convolvulus arvensis L. |
T |
پیچک صحرایی |
P1 |
|
Convolvulaceae |
Convolvulus pilosellifolius Desr. |
T |
پیچک برگ کرکی |
Ir-Tur/Med |
|
Crassulaceae |
Rosularia elymaitica A. Berger |
H |
ناز طوقه‌ای |
Ir-Tur |
|
Crassulaceae |
Rosularia sempervivum A Berger |
H |
ناز طوقه‌ای دایمی |
Ir-Tur/Med |
|
Cruciferae |
Arabis caucasica Willd. |
T |
رشاد قفقازی |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Cruciferae |
Aubrieta parviflora Boiss. |
H |
سنگ فرش |
Ir-Tur/Med |
|
Cruciferae |
Brassica nigra (L.) W.D.J.Koch |
T |
خردل |
Med |
|
Cruciferae |
Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. |
T |
کیسه کشیش |
P1 |
|
Cruciferae |
Crambe orientalis L. |
Ph |
سپیده |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Cruciferae |
Erophila minima C.A.Mey. |
C |
بهاردوست ریز |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Cruciferae |
Fibigia macrocarpa Boiss. |
C |
- |
Ir-Tur |
|
Cruciferae |
Nasturtium officinale R.Br. |
Cr |
ترتیزک (کولشک) |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Cruciferae |
Sameraria stylophora Boiss. |
T |
ساماری |
Ir-Tur |
|
Cruciferae |
Thlaspi perfoliatum L. |
T |
کیسه چوپان |
Ir-Tur/Med |
|
Cucurbitaceae |
Bryonia multiflora Boiss. & Heldr. |
H |
فاشرا |
Ir-Tur |
|
Dipsacaceae |
Pterocephalus kurdicus Vatke |
T |
سربال کردی |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Euphorbiaceae |
Euphorbia cheiradenia Boiss. & Hohen. |
H |
فرفیون خوشه‌ای |
Ir-Tur |
|
Euphorbiaceae |
Euphorbia denticulata Lam. |
T |
فرفیون دندانه‌دار |
Ir-Tur |
|
Euphorbiaceae |
Euphorbia macroclada Boiss. |
H |
فرفیون |
Ir-Tur/Med |
|
Euphorbiaceae |
Euphorbia macrostegia Boiss. |
H |
فرفیون قرمز |
Ir-Tur |
|
Euphorbiaceae |
Euphorbia szovitsii Fisch & C.A.Mey. |
T |
فرفیون تالشی |
Ir-Tur/Med |
|
Fabaceae |
Astragalus abnormalis Rech. f. |
T |
نوعی گون |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Astragalus adscendens Boiss. & Hausskn. ex Boiss.. |
T |
گز خوانسار |
Ir-Tur/Med |
|
Fabaceae |
Astragalus ecbatanus Bunge |
H |
نوعی گون |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Astragalus microcephalus Willd. |
T |
گون |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Fabaceae |
Astragalus myriacanthus Boiss. |
T |
گون |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Astragalus octopus C.C.Towns. |
H |
گون |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Astragalus ovinus Boiss. |
H |
نوعی گون |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Fabaceae |
Astragalus piptocephalus Boiss. & Hausskn. ex Boiss. |
T |
گون |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Astragalus rhodosemius Boiss. & Hausskn. |
H |
گون |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Fabaceae |
Astragalus siliquosusBoiss. |
H |
گون |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Astragalus verus Olivier |
C |
نوعی گون |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Glycyrrhiza glabra L. |
H |
شیرین بیان |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Fabaceae |
Lathyrus cicera L. |
T |
خلر نخودی |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Lathyrus inconspicuus L. |
T |
خلّر راست |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Onobrychis cornuta (L.) Desv. |
H |
اسپرس کوهی |
Ir-Tur/Sah-Arab |
|
Fabaceae |
Onobrychis lunata Boiss. |
H |
اسپرس هلالی |
Ir-Tur/Sah-Arab |
|
Fabaceae |
Trifolium campestre Schreb. |
H |
شبدر مزرعه‌ای |
Ir-Tur/Med |
|
Fabaceae |
Trifolium echinatum M.Bieb. |
H |
شبدر خاردار |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Fabaceae |
Trifolium grandiflorum Schreb. |
H |
شبدر تماشایی |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Fabaceae |
Trifolium pilulare Boiss. |
H |
شبدر توپی |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Fabaceae |
Trifolium repens L. |
H |
شبدر سفید (خزنده) |
Ir-Tur |
|
Fabaceae |
Trigonella persica Boiss. |
H |
شنبلیله ایرانی |
Ir-Tur |
|
Fagaceae |
Quercus brantii Lindl. |
Ph |
بلوط ایرانی |
Ir-Tur |
|
Fumariaceae |
Corydalis verticullaris DC.Subsp verticullaris |
Cr |
بهارک |
Ir-Tur |
|
Geraniaceae |
Biebersteinia multifida DC. |
Cr |
آدمک (گنو) |
Ir-Tur |
|
Geraniaceae |
Geranium tuberosum L. |
Cr |
سوزن چوپان |
Ir-Tur |
|
Gramineae |
Aegilops triuncialis L. |
T |
گندم نیا |
Ir-Tur/Med |
|
Gramineae |
Agropyrum repens (L.) P. Beauv. |
T |
قیاق، چمن گندمی |
Ir-Tur |
|
Gramineae |
Alopecurus arundinaceus Poir |
T |
دم روباهی |
Ir-Tur/Sin |
|
Gramineae |
Arrhenatherum kotschyi Boiss. |
H |
یولافک |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Gramineae |
Avena wiestii Steud. |
T |
یولاف (گنمه گیا) |
P1 |
|
Gramineae |
Bromus sterilis L. |
T |
جارو علفی نازا |
Ir-Tur/Med |
|
Gramineae |
Bromus tectorum L. |
T |
جارو علفی بامی |
Ir-Tur/Med |
|
Gramineae |
Bromus tomentellus Boiss. |
H |
جارو علفی |
Ir-Tur/Med |
|
Gramineae |
Cynodon dactylon (L.) Pers |
H |
مرغ (مرخ) |
P1 |
|
Gramineae |
Festuca ovina L. |
H |
علف بره |
Ir-Tur/Med |
|
Gramineae |
Heteranthelium piliferum Hochst. ex Jaub. & Spach |
T |
دگر گل گندمی |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Gramineae |
Hordeum bulbosum L. |
T |
جو پیازدار |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Gramineae |
Melica persica KunthSubsp. persica |
Cr |
ملیکا |
Ir-Tur |
|
Gramineae |
Poa annua L. |
Cr |
چمن یک‌ساله |
Ir-Tur/Med |
|
Gramineae |
Poa bulbosa L. |
Cr |
چمن پیازک‌دار |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Gramineae |
Polypogon monspeliensis (L.) Desf. |
T |
شال دم |
P1 |
|
Gramineae |
Stipa pennata L. |
H |
استپی دایمی |
Ir-Tur |
|
Gramineae |
Taeniatherum crinitum (Schreb.) Nevski |
T |
گیسو چمن |
Ir-Tur/Med |
|
Hypericaceae |
Hypericum scabrum L. |
H |
گل راعی دیهیمی |
Ir-Tur |
|
Hypericaceae |
Hypericum triquetrifolium Turra. |
H |
گل راعی مزرعه |
Ir-Tur |
|
Iridaceae |
Crocus haussknechtii Boiss. & Reut. ex Boiss |
T |
جو قاسم (پیوشگ) |
Ir-Tur |
|
Iridaceae |
Gynandriris sisyrinchium Parl. |
Cr |
زنبق سا |
Ir-Tur/Med |
|
Labiateae |
Eremostachys laevigata Bunge |
H |
سنبل بیابانی رفیع |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Lamium amplexicaule L. |
T |
گزنه ساقه آغوش |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Marrubium cuneatum [Soland.] |
H |
فراسیون حلبی |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Mentha longifolia L.Huds. |
H |
پونه |
P1 |
|
Labiateae |
Nepeta persica Boiss. |
T |
پونه سای ایرانی |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Phlomis olivieri Benth. |
H |
چالمه، گوش بره |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Phlomis persica Boiss. |
H |
گوش بره |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Salvia bracteata Banks & Sol. |
H |
مریم گلی |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Salvia virgata Jacq. |
H |
مریم گلی |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Scutellaria condensata Rech.F. |
H |
بشقابی انبوه |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Labiateae |
Stachys benthamiana Boiss. |
T |
سنبله صخره‌ای |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Stachys multicaulis Benth. |
H |
سنبله‌ای پرساقه |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Stachys setifera C.A.Mey. |
Cr |
سنبله‌ای نیش‌دار |
Ir-Tur |
|
Labiateae |
Ziziphora clinopodioides Lam. |
H |
کاکوتی کوهی |
Ir-Tur/Med |
|
Liliaceae |
Allium stamineum Boiss. |
Cr |
پیاز دشتی |
Ir-Tur |
|
Liliaceae |
Colchicum kotschyi Boiss. |
Cr |
گل حسرت سفید |
Ir-Tur |
|
Liliaceae |
Fritillaria imperialis L. |
Cr |
لاله واژگون |
Ir-Tur/Med |
|
Liliaceae |
Fritillaria persica L. |
Cr |
لاله واژگون |
Ir-Tur |
|
Liliaceae |
Fritillaria zagrica Stapf |
Cr |
لاله واژگون |
Ir-Tur |
|
Liliaceae |
Muscari caucasicum Baker |
Cr |
کلاغک |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Liliaceae |
Muscari neglectum Guss. ex Ten. |
Cr |
کلاغک |
Ir-Tur/Med |
|
Liliaceae |
Ornithogalum brachystachys K. Koch |
Cr |
شیر مرغ سرسان |
Ir-Tur/Med |
|
Liliaceae |
Scilla bisotunensis Speta |
Cr |
نجم آبی |
Ir-Tur |
|
Liliaceae |
Tulipa stylosa Fisch. ex Fisch. & C.A.Mey. |
Cr |
لاله آتشین |
Ir-Tur |
|
Malvaceae |
Alcea kurdica (Schlen.) Aleff |
T |
ختمی |
Ir-Tur |
|
Malvaceae |
Malva rotundifolia L. |
H |
پنیرک (تولیه) |
P1 |
|
Moraceae |
Ficus rupestris (Husskn. ex Boiss.) Azizian |
Ph |
انجیر |
Ir-Tur |
|
Orchidaceae |
Orchis collina Bank & Sol. |
H |
ثعلب تپه روی |
Ir-Tur |
|
Papaveraceae |
Papaver dubium L. |
T |
خشخاش هرز |
Ir-Tur/Med |
|
Plumbaginaceae |
Acantholimon blakelockii Mobayen |
C |
کلاه میر حسن |
Ir-Tur |
|
Plumbaginaceae |
Acantholimon brachystachyum Boiss. ex Bunge |
C |
کلاه میر حسن |
Ir-Tur |
|
Plumbaginaceae |
Acantholimon bromifolium Boiss. . ex Bunge |
C |
کلاه میر حسن |
Ir-Tur |
|
Plumbaginaceae |
Acantholimon erinaceum (Jaub. & Spach) Lincz. |
C |
کلاه میر حسن |
Ir-Tur |
|
Plumbaginaceae |
Acantholimon scorpius (Jaub. & Spach) Boiss. |
C |
کلاه میر حسن |
Ir-Tur |
|
Podophyllaceae |
Bongardia chrysogonum Boiss. |
Cr |
سینه کبکی |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Polygonaceae |
Atraphaxis spinosa L. |
Ph |
کاروان کش |
Ir-Tur |
|
Polygonaceae |
Polygonum alpestre C.A.Mey. |
T |
هفت بند |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Polygonaceae |
Polygonum aviculare L. |
T |
هفت بند |
P1 |
|
Polygonaceae |
Polygonum luzuloides Jaub. & Spach |
T |
هفت بند |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Polygonaceae |
Rheum ribes L. |
Cr |
ریواس |
Ir-Tur/Med |
|
Polygonaceae |
Rumex ephedroides Bornm. |
H |
ترشک ریش بزی |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Primulaceae |
Dionysia zagrica Grey-Wilson |
H |
عروس سنگ |
Ir-Tur |
|
Ranunculaceae |
Anemone biflora DC. |
T |
انمون |
Ir-Tur/Med |
|
Ranunculaceae |
Ceratocephalus falcata (L.) Pers. |
T |
گل آفتاب رو |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Ranunculaceae |
Ranunculus oxyspermus Willd. |
T |
آلاله دانه تیز |
Ir-Tur |
|
Ranunculaceae |
Thalictrum sultanabadense Stapf |
H |
برگ سدابی |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Resedaceae |
Reseda lutea L. |
T |
ورث |
Ir-Tur/Eur-Sib/Sin |
|
Rhamanaceae |
Rhamnus pallasii Fisch. & C.A.Mey. |
Ph |
ارجن |
Ir-Tur |
|
Rosaceae |
Amygdalus arabica Olivier |
Ph |
بادام بی‌برگ (بایم) |
Ir-Tur |
|
Rosaceae |
Amygdalus elaeagnifolia subsp. leiocarpa (Boiss.) Browicz |
Ph |
بادام کرمانی |
Ir-Tur |
|
Rosaceae |
Amygdalus haussknechtii C.K.Schneider ex Bornm. |
Ph |
بادام (ارجنگ) |
Ir-Tur |
|
Rosaceae |
Amygdalus orientalis Mill. |
Ph |
بادام (بخورک) |
Ir-Tur |
|
Rosaceae |
Cerasus mahaleb (L.) Mill |
Ph |
آلبالوی وحشی |
Ir-Tur |
|
Rosaceae |
Cerasus microcarpa Boiss. |
Ph |
آلبالوی دانه ریز |
Ir-Tur/Med |
|
Rosaceae |
Cotoneaster luristanicus G.Klotz |
T |
شیر خشت |
Ir-Tur/Med |
|
Rosaceae |
Crataegus ponitca K.Koch |
Ph |
زالزالک (گویج) |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Rubiaceae |
Asperula glomerata (M.Bieb.) Griseb. |
H |
- |
Ir-Tur |
|
Rubiaceae |
Galium aparine L. |
H |
بی تی راخ |
Ir-Tur/Med/Eur-Sib |
|
Rubiaceae |
Galium mite Boiss. & Hohen. |
H |
- |
Ir-Tur/Med |
|
Rubiaceae |
Galium verum L. |
H |
شیر پنیر |
P1 |
|
Scrophulariaceae |
Linaria fastigiata Chav. |
T |
کتانی منشعب |
Ir-Tur/Med |
|
Scrophulariaceae |
Odontites aucheri Boiss. |
H |
چشمکی |
Ir-Tur |
|
Scrophulariaceae |
Scrophularia frigida Boiss. |
T |
گل میمونی |
Ir-Tur |
|
Scrophulariaceae |
Scrophularia striata Boiss. |
T |
گل میمونی |
Ir-Tur/Med |
|
Scrophulariaceae |
Veronica orientalis Mill. |
H |
سیزاب شرقی |
Ir-Tur/Med |
|
Solanaceae |
Datura stramonium L. |
T |
تاتوره |
P1 |
|
Tamaricaceae |
Tamarix aphylla (L.) H.Karst. |
Ph |
گز |
Ir-Tur/Sin |
|
Thymeloeaceae |
Daphne mucronata Royle |
Ph |
برگ بویی |
Ir-Tur |
|
Typhaceae |
Typha domingensis Pers |
Cr |
لوئی |
Ir-Tur/Eur-Sib |
|
Ulmaceae |
Celtis caucasica Willd |
Ph |
داغداغان |
Ir-Tur |
|
Urticaceae |
Parietaria alsinifolia Delile |
H |
گوش موش |
Ir-Tur |
|
Urticaceae |
Parietaria judaica L. |
H |
گوش موش |
Ir-Tur |
|
Valerianaceae |
Valerianella vesicaria (L.) Moench. |
T |
شیرینک متورم |
Ir-Tur/Med |
|
Verbenaceae |
Verbena officinalis L. |
H |
شاه پسند |
Ir-Tur |
|
Violaceae |
Viola modesta Fenzl. |
T |
بنفشه فروتن |
Ir-Tur/Med |
|
Zygophyllaceae |
Peganum harmala L. |
H |
اسپند |
Ir-Tur/Med/Sin |
|
Zygophyllaceae |
Tribulus terrestris L. |
T |
خار خسک |
P1 |
بزرگترین تیره‌های گیاهی این منطقه از لحاظ تعداد، جنس Compositae با 18، Gramineae با 15، Boraginaceae با 11 جنس و Apiaceae و Labiatae هر یک با 10 جنس بودند. بزرگترین تیره‌ها از لحاظ تعداد گونه Compositae با 29، Fabaceae با 22، Graminae با 18 و Apiaceae با 15 گونه بودند (شکل‌های 4 و 5).
از لحاظ شکل زیستی، مطابق با روش رانکایر (1934)، فانروفیت‌ها با 22 گونه 9 درصد، کامفیت‌ها با 9 گونه 4 درصد، کریپتوفیت‌ها با 29 گونه 13 درصد، همی‌کریپتوفیت‌ها با 97 گونه 42 درصد و تروفیت‌ها با 74 گونه 32 درصد فلور منطقه را تشکیل می‌دهند. بنابراین، همی‌کریپتوفیت‌ها فراوان‌ترین شکل زیستی و گونه‌های کامفیت نادرترین شکل زیستی در منطقه مورد مطالعه هستند (شکل 6). از لحاظ پراکنش جغرافیایی، 51 درصد گیاهان عنصر ایرانی-تورانی، 21 درصد عنصر ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای، 10 درصد عنصر ایرانی-تورانی/ مدیترانه‌ای/اروپا-سیبری، 9 درصد عنصر ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری هستند و 6 درصد پراکنش چندناحیه ای دارند (شکل 7). وفور عناصر منطقه ایرانی-تورانی نشان‌دهنده تعلق منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ به این فیتوکوریون است.
شکل 4- تعداد جنس‌های گیاهی متعلق به هر تیره در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ
شکل 5- تعداد گونه‌های گیاهی متعلق به هر تیره در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ
|
شکل 6- درصد اشکال زیستی گونه‌های گیاهی |
شکل 7- درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی |
بحث و نتیجه‌گیری
در این مطالعه که در منطقه حفاظت‌شده مانشت و قلارنگ به مساحت 33000 هکتار انجام گرفت، 231 گونه شناسایی شد که با توجه به مساحت می‌توان گفت منطقه تنوع و غنای گونه‌ای قابل توجهی دارد. تعداد گونه‌های شناسایی شده در این منطقه نسبت به مناطق حفاظت‌شده کبیرکوه، با مساحت 45 هزار هکتار و 218 گونه (مریدی، 1385) و دینارکوه، با مساحت 30 هزار هکتار و 192 گونه (رشید نهال، 1385)، نسبتاً بیشتر است که نشان‌دهنده تنوع زیستگاهی بیشتر و پتانسیل بالاتر تنوع زیستی در این منطقه است. بزرگترین تیره‌ها با تیره‌های معرفی شده در مطالعات قبلی در استان مطابقت دارد (مظفریان، 1387؛ مریدی، 1385 و رشید نهال، 1385). بررسی شکل زیستی گیاهان در منطقه مانشت و قلارنگ نشان می‌دهد که همی‌کریپتوفیت‌ها (42 درصد) و تروفیت‌ها (32 درصد) به ترتیب با 97 و 74 گونه فراوان‌ترین گونه‌های منطقه را تشکیل می‌دهند. میزان درصد اشکال زیستی در هر نوع اقلیمی متفاوت است و از وضعیت آب و هوا حکایت می‌کند .(Raunkier, 1934) درصد بالای گیاهان همیکریپتوفیت نشان‌دهنده اقلیم سرد و کوهستانی است. به علاوه حضور بالای گیاهان چندساله دلیلی بر سازگاری این گیاهان با شرایط اقلیمی و خاکی منطقه است. وجود فراوان جنس Astragalus با اشکال زیستی مختلف و گونه‌های Bromus به صورت شکل غالب منطقه و حضور فراوان گونه‌هایی نظیر Acantholimon،Tanacetum و ... نشان‌دهنده شرایط مرتفع سرد و نیمه‌خشک در منطقه است. در مطالعات قبلی، تروفیت‌ها بیشترین تعداد گیاهان را به خود اختصاص داده‌اند (رشید نهال، 1385؛ مریدی، 1385). در این منطقه نیز تروفیت‌ها بخش قابل توجهی از گیاهان این منطقه را تشکیل می‌دهند که نشان‌دهنده دخالت انسان با تخریب آشکار منطقه، قطع کردن درختان و چرای مفرط دام‌ها توسط بومیان است. علی‌رغم حفاظت‌هایی که توسط سازمان محیط زیست صورت می‌گیرد، متأسفانه این منطقه به دلیل مجاورت با شهر ایلام و عبور راه ارتباطی شهرهای شیروان چرداول و ایوان با مرکز استان و سهولت دسترسی به آن، مورد تعرض و تخریب شدید و آشکار قرار گرفته و حیات این اکوسیستم کم نظیر، که علاوه بر زیبایی‌های طبیعی در تعدیل هوای منطقه نیز نقش اساسی دارد، در معرض خطر جدی قرار گرفته است. لذا با توجه به اهمیت منطقه و حساس بودن این اکوسیستم، امید است کوشش‌های جدی‌تری در جهت حفظ این سرمایه ملی انجام گیرد.
تشکر و قدردانی
از زحمات همکاران اداره کل محیط‌زیست ایلام و کلیه دانشجویانی که در جمع‌آوری نمونه‌ها همکاری داشته‌اند، کمال تشکر را داریم.
)