معرفی فلور، اشکال زیستی و پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی منطقه جنگلی و حفاظت‌شده فندق‌لو (استان اردبیل)

نویسندگان

مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل، اردبیل، ایران

چکیده

جنگل فندق‌لو در شمال غرب شهر اردبیل، در محدوده ارتفاعی 1500 تا 1850 متر از سطح دریا قرار دارد. مطالعه فلوریستیک منطقه نشان داد که در منطقه مورد مطالعه حدود 191 آرایه از 145 جنس و 47 خانواده وجود دارد. خانواده‌های Lamiaceae، Rosaceae، Asteraceae، Poaceae و Fabaceae به عنوان مهمترین خانواده‌های گیاهی موجود در منطقه هستند که در مجموع 6/47 درصد از کل آرایه‌ها را شامل می‌شوند. همی‌کریپتوفیت‌ها (6/45 درصد)، تروفیت‌ها (24 درصد) و فانروفیت‌ها (8/16 درصد) از مهمترین گروه‌های ساختاری طیف زیستی منطقه به روش رانکایر بودند. بررسی پراکنش جغرافیایی نشان داد که آرایه‌های متعلق به منطقه ایرانی-تورانی (8/29 درصد)، ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای (2/17 درصد)، ایرانی-تورانی/اروپا- سیبری (2/16 درصد) و ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری/مدیترانه‌ای (1/15 درصد) در منطقه مورد مطالعه غلبه دارند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A survey on flora, life forms and geographical distribution of plant species in the protected forests of Fandoghlu (Ardabil province)

نویسندگان [English]

  • Farzaneh Azimi Motem
  • Reza Talai
  • Fatemeh Asiabizadeh
  • Moharram Houshyar
Research Center of Agriculture and Natural Resources, Ardabil province, Ardabil, Iran
چکیده [English]

Fandoghlu forest is located in the north west of Ardabil city. The highest and lowest altitudes of the area are 1500 and 1850 m a.s.l. respectively. The studied flora included 191 species which belonged to 145 genera and 47 families. The families of Lamiaceae, Rosaceae, Asteraceae, Poaceae and Fabaceae were the richest families which constituted 47.6% of the total species. Hemicryptophytes (45.6%), Therophytes (24%) and Phanerophytes (16.8%) were the most important life forms according to Raunkiaer classification. The chorotype studies showed that the plants of the area belonged to Irano-Turanian region (29.8%), Irano-Turanian/ Mediterranean (17.2%), and Irano-Turanian/ Euro-Siberian (16.2%), Irano-Turanian/ Euro-Siberian/ Mediterranean (15.1%).

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ardabil
  • Chorotype
  • Fandoghlu
  • Flora
  • Life Form

مقدمه

ضمن این که شناسایی پوشش گیاهی و بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان یک منطقه، اساس بررسی‌ها و تحقیقات بوم‌شناختی در منطقه است، راه‌کاری مناسب برای تعیین ظرفیت اکولوژیک منطقه از جنبه‌های مختلف نیز هست (رضوی و حسن‌عباسی، 1388). جنگل‌ها سرمایه‌های ملی هر کشور محسوب می‌شوند، بنابراین، حفاظت و استفاده درست از آن‌ها، علاوه بر ثروت‌آفرینی، بقای محیط‌زیست را نیز تضمین می‌کند. وجود جنگل‌ها در کشور پهناور ایران، که در واقع روی کمربند خشکی زمین قرار دارد، موقعیت حساسی را برای حفاظت، توسعه و پژوهش به وجود می‌آورد (نقی‌نژاد و همکاران، 1389).

فندق دارای رویشگاه‌های طبیعی محدودی در کشور است، که عمده آن در مرز جنگل‌های گیلان و اردبیل قرار دارد. این جنگل که به فندق‌لو معروف است، در فاصله 25 کیلومتری شهرستان اردبیل و 10 کیلومتری جنوب شهر نمین قرار گرفته است. علاوه بر پوشش گیاهی بسیار زیبا، گونه‌های جانوری مختلفی، از قبیل گرگ، روباه، خوک وحشی، خرگوش، خرس قهوه‌ای و پرندگانی، همچون عقاب طلایی، بلدرچین، هدهد، قرقاول، کبک، چکاوک، کلاغ ابلق و ... در این منطقه جنگلی مشاهده می‌شوند (عظیمی مطعم، 1380).

شناخت عناصر گیاهی موجود در یک منطقه، به عنوان مطالعه‌ای زیربنایی برای پژوهش‌های بوم‌شناختی، مدیریت و حفاظت گیاهان محسوب می‌شود (اجتهادی و همکاران، 1383). در چند دهه اخیر پژوهش‌هایی در زمینه مطالعات فلوریستیک مناطق تقریباً مشابه محدوده مورد مطالعه در این پژوهش، در کشور صورت گرفته است، می‌توان به پژوهش‌های اکبری‌نیا و همکاران (1383)، اسماعیل‌زاده و همکاران (1384)، رضوی (1387)، رضوی و حسن عباسی (1388)، اجتهادی و همکاران (1383)، حمزه و همکاران (1389)، نقی‌نژاد و همکاران (1389) و اسدی و همکاران (1390) و Assadi (1987 و 1988) اشاره کرد.

تاکنون مطالعه دقیق و متمرکزی برای مشخص نمودن ترکیب فلوریستیک منطقه انجام نگرفته است و با توجه به این که جنگل فندق‌لو از نظر ژنتیکی و تنوع گیاهی جزو مناطق منحصر به فرد کشور محسوب می‌شود، شناخت و بررسی رویش‌های طبیعی آن حائز اهمیت است.

هدف از این پژوهش، جمع‌آوری و شناخت گیاهان منطقه و ارائه اطلاعات حاصل از پراکنش جغرافیایی و اشکال زیستی گیاهان است. پژوهش حاضر، بخشی از نتایج طرح تحقیقاتی با عنوان « بررسی جوامع گیاهی جنگل فندق‌لو و ارائه نقشه جوامع گیاهی منطقه » است.

 

مواد و روش‌ها

ویژگی‌های عمومی منطقه مورد مطالعه

منطقه مورد مطالعه با مساحتی معادل 70 کیلومتر مربع در بین َ17 و˚38 تا َ25 و˚38 عرض شمالی و َ53 و˚31 تا َ40 و˚48 طول شرقی در استان اردبیل واقع شده است (شکل‌های 1 و 2). حداکثر ارتفاع از سطح دریا در محدوده مطالعاتی 1850 متر و حداقل ارتفاع از سطح دریا 1500 متر است. این منطقه از شرق و شمال به رشته کوه‏های البرز و از جنوب و غرب به دشت اردبیل محدود می‏شود. همچنین، از شرق نیز به جنگل راشستان گیلان منتهی می‏گردد. منطقه مورد بررسی در قسمت شمالی ناحیه جنب حاره قرار گرفته است و اکثر بارندگی‏های آن در فصل پاییز و زمستان و اوایل بهار رخ می‌دهد. ناحیه مزبور بیشتر متأثر از جریان‏های شمال غربی و غربی است که توده‏های متفاوتی را بنابه موقعیت وارد ناحیه می‏سازد. به علت وجود کوه‏های مرزی کم ارتفاع بین ایران و جمهوری آذربایجان و وجود دره حیران در این ناحیه، جریان‏های تابستانه بیشتر شرقی و شمال شرقی است و سبب نفوذ رطوبت از دریای مازندران به سوی منطقه شده، منطقه را از نم نسبی بالایی برخوردار می‏سازد. لذا علی‏رغم کمبود نسبی بارندگی، این ناحیه از پوشش گیاهی نسبتاً خوبی برخوردار است. میانگین بارندگی 4/290 میلی‌متر در سال و دمای حداکثر مطلق 37 درجه در شهریور و دمای حداقل مطلق آن 37- درجه سانتیگراد در بهمن ماه است (عظیمی مطعم، 1380).

مطالعات زمین‌شناسی مشخص کرد که عمده تشکیلات محدوده از سازند‌های دوران سنوزوئیک بوده که با یک دگرشیب روی تشکیلات کرتاسه قرار گرفته است. خاک منطقه از نوع کم عمق تا متوسط و قهوه‌ای جنگلی با اسیدیته نسبتاً اسیدی است (عظیمی مطعم، 1380).

 

 

شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقه فندق‌لو

 

     

شکل 2- الف) نمایی از بخش غربی منطقه در محل جاده اصلی اردبیل-آستارا ( گردنه حیران)؛ ب) نمایی از بخش شمال غربی منطقه و اراضی تخریب شده در آن

 


روش کار

تعیین واحدهای رویشی اصلی

تیپ‌های گیاهی به صورت زیرتقسیماتی از یک پوشش گیاهی در نظر گرفته می‌شوند. هنگامی که این پوشش تغییرات فضایی کم و بیش مشخصی را نشان دهد، تشخیص یک تیپ مختلف امکان‌پذیر است. این تغییرات ممکن است از تغییرات فضایی در ترکیب آرایه‌ها، تغییرات در موقعیت و ارتفاع گیاهان، تغییر در شکل رویشی یا شکل حیاتی گیاهان و یا واکنش‌های فصلی گیاهان از سایر خصوصیات رویشی ناشی شده باشد (عصری، 1374). با استفاده از نقشه توپوگرافی 1:50000 و بازدید صحرایی، واحدهای رویشی اصلی بر اساس روش فیزیونومیک تعیین گردید.

 

جمع‌آوری و شناسایی نمونه‌های گیاهی

جمعآوری نمونههای گیاهی به منظور شناسایی دقیق رُستنیهای منطقه، در زمانهای مختلف و مرحله‌ای از رشد گیاهان، که قابل شناسایی هستند (داشتن گل و میوه)، انجام گرفت. با توجه به آب و هوای استان، جمع‌آوری از اواسط فروردین تا اواخر مهر (بین سال‌های 74 تا 79) ادامه یافت. نمونه‌های گیاهی پس از جمع‌آوری، به هرباریوم مرکز تحقیقات استان اردبیل منتقل گردید و با استفاده از منابع معتبر موجود، مانند فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2001)، فلور ترکیه (Davis,1965- 1988)، درختان و درختچه‌های ایران (ثابتی، 1355)، مجموعه فلور ایران (اسدی و همکاران، 1369-1378)، فلور رنگی ایران (قهرمان، 1358-1377) و رُستنی‌های ایران (جلدهای 1، 2 و 3) (مبین، 1359-1375) شناسایی شدند.

 

تعیین اشکال زیستی و پراکنش جغرافیایی

به منظور تعیین اشکال زیستی گیاهان منطقه از روش موسوم به رانکایر (Braun-Blanquet, 1972) استفاده شد. وی بر اساس محل ظهور جوانه‌های رشد در هر آرایه (که معمولاً رشد گیاهان در فصل مساعد، از همین محل شروع می‌شود) یک طیف بیولوژیک را ارائه داد. طبقه‌بندی رانکایر بر این فرض است که مورفولوژی آرایه‌ها با عوامل آب و هوایی کاملاً مرتبط است (مصداقی، 1380). در این پژوهش، تعیین عناصر رویشی آرایه‌ها با استفاده از فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2001)، انجام شد. برای ترسیم نمودارهای مورد نیاز از نرم‌افزار Excel و Word 2003 استفاده شده است.

 

نتایج

در این پژوهش مشخص شد که منطقه مورد مطالعه دارای چهار واحد رویشی اصلی به شرح ذیل است:

Corylus avellana - Carpinus betulus
Quercus macranthera - Carpinus betulus
Fagus orientalis - Carpinus betulus
Trifolium repens - Poa bulbosa

نتایج حاصل از برداشت نمونه‌ها نشان می‌دهد که در منطقه فندق‌لو، تعداد 191 آرایه متعلق به 145 جنس و 47 خانواده از گیاهان آوندی حضور دارند (جدول 1) که از میان آن‌ها دولپه‌ای‌ها با 158 آرایه و 38 خانواده غنی‌ترین گروه هستند. تک لپه‌ای‌ها با 28 آرایه و 6 خانواده و نهان‌زادان آوندی با 5 آرایه و 3 خانواده از نظر فراوانی به ترتیب در ردیف دوم و سوم قرار دارند (جدول 2). خانواده‌های نعناعیان (Lamiaceae) با 21 آرایه، گل‌سرخیان (Rosaceae) با 20 آرایه، کاسنی (Asteraceae) با 18 آرایه، گندمیان (Poaceae) با 17 آرایه و نخود (Fabaceae) با 15 آرایه به عنوان مهم‌ترین خانواده‌های گیاهی از نظر سهم آرایه‌های گیاهی هستند که در مجموع 6/47 درصد از کل آرایه‌ها را شامل می‌شوند (جدول 3).

اشکال زیستی گیاهان منطقه شامل همی‌کریپتوفیت‌ها با 87 آرایه (6/45 درصد)، تروفیت‌ها با 46 آرایه (24 درصد)، فانروفیت‌ها با 32 آرایه (8/16 درصد)، ژئوفیت‌ها با 21 آرایه (11 درصد)، کامفیت‌ها با 3 آرایه (6/1 درصد) و پارازیت‌ها با 2 آرایه (1 درصد) هستند (شکل 3).

از نظر عناصر رویشی منطقه ایرانی-تورانی با 57 آرایه (8/29 درصد)، ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای با 34 آرایه (2/17 درصد ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری با 31 آرایه (2/16 درصد) و ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری/مدیترانه‌ای با 29 آرایه (1/15 درصد) در منطقه مورد مطالعه غلبه دارند. سایر عناصر رویشی مانند اروپا-سیبری با 18 گونه (4/9 درصد)، اروپا-سیبری/مدیترانه‌ای با 10 گونه (2/5 درصد)، جهانی با 9 آرایه ( 7/4 درصد)، مدیترانه‌ای با 3 آرایه (5/1 درصد) و ایرانی-تورانی/صحرا-سندی با 1 آرایه (5/0 درصد) در مراتب بعدی قرار دارند (شکل 4). از مجموع 191 آرایه جمع‌آوری شده، تعداد 9 آرایه بوم‌زاد بوده که 6 آرایه آن بوم‌زاد ناحیه ایرانی-تورانی ، 2 آرایه بوم‌زاد ایرانی-تورانی/اروپا- سیبری و یک آرایه نیز بوم‌زاد ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای است.

 

 

جدول 1- فهرست آرایه‌های گیاهی، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی در منطقه فندق‌لو. اشکال زیستی (life form): Ch= کامفیت،
Ge= ژئوفیت، He= همی‌کریپتوفیت، Ph= فانروفیت، Th= تروفیت و Pa= پارازیت. پراکنش‌های جغرافیایی :(Chorotype)
IT= ایرانی-تورانی، M = مدیترانه‌ای، Es= اروپا-سیبری، Cosm=جهانی، SS=صحرا-سندی، En= انحصاری.

شماره هرباریومی

شکل زیستی

پراکنش جغرافیایی

آرایه

 

 

 

Cryptogams

 

 

 

Aspidiaceae

1701

Ge

IT

Dryopteris borreri Newn.

 

 

 

Aspleniaceae

1689

Ge

IT, ­ES

Asplenium trichomanes L.

1703

Ge

IT, ES

Matteuccia strutiopteris L.

1700

He

IT, ES

Phyllitis scolopendrium L.

 

 

 

Equisetaceae

166

Th

Cosm

Equisetum ­arvense ­L.

 

 

 

Monocotyledons

 

 

 

Araceae

1005

Ge

IT, M

Arum conophalloidesKotschy. ex Schott.

 

 

 

Cyperaceae

172

Ge

IT, ES

Carex strigosa (L.) Willd. ex Kunth.

 

 

 

Iridaceae

681

Ge

IT

Gladiolus ­imbricatus ­L.

687

Ge

IT

Iris acutiloba C. A. Mey.

680

Th

IT, ES, M

Iris ­spuria ­L.

 

 

 

Liliaceae

659

Ge

IT, M

Allium laceratum Boiss. & Noë.

662

Ge

IT, Es

Allium rubellum M. Bieb.

675

Ge

IT, M

Muscari neglectum Guss. ex Ten.

1343

Ph

ES

Ruscus hyrcanus Woronow.

1299

Ph

ES

Smilax ­aspera­ L.

 

 

 

Orchidaceae

456

Ge

IT, ES

Orchis ­mascula L. subsp. mascula

 

 

 

Poaceae

179

He

IT, ES, M

Agropyron elongatum Host. ex P. Beauv.

182

Th

IT, ES

Bromus briziformis Fisch. & C. A. Mey.

185

Th

IT, ES, M

Bromus­ tectorum ­L.

188

He

IT

Bromus tomentellus Boiss.

190

Ge

Cosm

Cynodon­ dactylon (­L.) Pers.

713

He

IT, ES, M

Dactylis ­glomerata ­L.

743

He

IT

Elymus baldschuanicus Roshev.

750

Th

IT

Eremopyrum­ distans (C. Koch.) Nevski.

752

He

IT

Festuca heterophylla ­Lam.

761

Ge

IT, M

Hordeum­ bulbosum­ L.

763

Th

IT, M

Hordeum glaucum Steud.

764

He

IT

Hordeum violaceum ­Boiss. & Hohen.

769

Th

IT

Hordeum­ vulgare ­L.

770

He

Cosm

Lolium­ perenne­ L.

771

Th

IT

Phalaris minor Retz.

186

Th

IT

Poa annua L.

1048

Ge

IT, M

Poa bulbosa L.

 

 

 

Dicotyledons

 

 

 

Aceraceae

3

Ph

IT, ES, M

Acer cappadocicum Gled.

 

 

 

Apiaceae

1158

He

IT

Chaerophyllum aureum L.

212

He

IT

Heracleum persicum Desf.

218

He

IT

Malabaila dasyantha Fisch. & C.A.Mey. ex C. Koch.

1152

Th

IT

Malabaila porphyrodiscus Stapf. & Wettst. ex Stapf.

 

 

 

Asteraceae

102

He

IT

Achillea biebersteinii Afanasiev.

1045

He

IT

Achillea millefolium L. subsp. millefolium

94

He

IT, ES, M

Achillea setacea Waldst. and Kit.

994

He

IT (En)

Anthemis triumfettii (L.) All. Subsp. triumfettii

160

He

IT, ES

Arctium lappa L.

1715

He

IT, ES

Artemisia absinthium L.

934

He

IT, ES, M

Bellis perennis L.

935

He

IT, ES

Carduus seminudus M. Bieb.

79

He

Es (En)

Centaurea hyrcanica Bornm.

995

He

IT, ES

Cichorium intybus L.

1614

H­e

IT

Cirsium echinus (M. Bieb.) Sch. Bip.

124

He

IT

Cirsium hygrophilum Boiss.

143

He

IT (En)

Senecio elbursensis Boiss.

933

He

IT, M

Senecio othonnae M. Bieb.

959

He

IT, ES, M

Tanacetum parthenium Sch. Bip

1728

He

IT, M

Taraxacum syriacum Boiss.

958

He

IT, ES

Tragopogon caricifolius Boiss.

952

Th

IT

Tripleurospermum decipiens(Fisch. & Mey.)Brnum.

 

 

 

Boraginaceae

1701

He

ES

Echium amoenum Fisch. & C. A. Mey.

11

Th

Cosm

Myosotis stricta Link. ex Roem. & Schult.

 

 

 

Brassicaceae

922

Th

IT

Alyssum dasycarpum Stephan. ex willd.

50

Th

IT

Arabidopsis pumila Buch.

48

He

IT

Barbarea minor C. Koch.

929

He

IT, M

Barbarea plantaginea DC.

908

Th

Cosm

Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.

910

He

IT, M

Cardaria draba (L.) Desv.

1729

Th

IT

Lepidium perfoliatum L.

1698

Th

IT

Thlaspi perfoliatum L.

 

 

 

Campanulaceae

23

He

IT, ES, M

Campanula latifolia L.

901

He

IT, ES, M

Campanula rapunculoides L.

 

 

 

Caprifoliaceae

240

Ph

IT

Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach.

1306

He

ES, M

Sambucus­ ebulus ­L.

42

Ph

ES, M

Viburnum lantana L.

1095

Ph

ES, M

Viburnum opulus L.

 

 

 

Caryophyllaceae

965

He

IT, ES, M

Cerastium cerastioides (L.) Britton.

1030

‍He

IT

Dianthus orientalis Donn.

1653

Th

IT, ES

Holosteum umbellatum L.

 

Ge

IT, ES

Stellaria holostea L.

967

Th

IT, ES

Stellaria holosteaL.

 

 

 

Celasteraeae

249

Ph

IT, M

Evonymus latifolia (L.) Mill.

 

 

 

Cornaceae

1747

Ph

IT, M

Cornus australis C. A. Mey.

 

 

 

Corylaceae

1741

Ph

IT, ES

Carpinus betulus L.

1122

Ph

IT, ES, M

Corylus avellanaL.

 

 

 

Crassulacae

1109

Th

IT, SS

Crassula alata A. Berger.

905

He

IT

Rosularia paniculata Berger.

1332

He

M

Sedum stoloniferum S. G. Gmel.

 

 

 

Dipsacaceae

877

Th

IT, M

Scabiosa ­calocephala ­Boiss.

 

 

 

Euphorbiaceous

1732

He

IT

Euphorbia ­seguieriana ­Neck.

 

 

 

Fabaceae

1658

Ph

IT

Colutea ­arborescens ­L.

1631

He

IT, ES

Coronilla­ varia­ L.

1059

He

IT- M

Lathyrus­ pratensis ­L.

333

He

IT

Lotus corniculatus L.

299

He

IT, ES

Medicago­ lupulina ­L.

367

Th

IT

Melilotus­ officinalis (L.) ­Lam.

366

Th

IT, ES

Trifolium­ angustifolium ­L.

294

Th

IT, M

Trifolium arvense ­L.

1704

Th

IT, ES, M

Trifolium ­campestre ­Schreb.

354

He

IT, ES

Trifolium canescens Willd.

1311

Th

IT

Trifolium lappaceum ­L.

327

He

IT

Trifolium­ pratense ­L.

331

Th

IT

Trifolium ­repens L.

377

Th

IT, M

Vicia­ sativa ­L.

374

Th

ES, M

Vicia villosa Roth.

 

 

 

Fagaceae

1740

Ph

IT, ES

Fagus orientalis Lipsky.

1749

Ph

IT, ES

Quercus castaneifolia C. A. Mey.

1100

Ph

IT, ES

Quercus macranthera Fisch. & C. A. Mey.

 

 

 

Geraniaceae

702

Th

IT, ES, M

Erodium ­cicutarium ­(L.) L′Her. ex Aiton.

698

He

IT, ES

Geranium ­albanum ­M. Bieb.

 

 

 

Grossulariaceae

1762

Ph

M

Ribes biebersteinii Berland.

 

 

 

Hypericaceae

1096

He

Cosm

Hypericum ­perforatum ­L.

1322

He

IT

Hypericum ­scabrum ­L.

 

 

 

Lamiaceae

607

Ch

IT, M

Ajuga ­comata Stapf.

569

He

IT

Clinopodium ­vulgare ­L.

530

Th

IT, ES, M

Lamium ­album­ L. subsp. album

554

He

IT, M

Marrubium astracanicum Jacq.

604

He

IT, M

Marrubium parviflorum Fisch. & C. A. Mey.

1104

Th

IT

Nepeta daenensis Boiss.

630

Th

IT

Nepeta fissa C. A. Mey.

186

He

IT, M

Origanum vulgare L.

1647

He

IT

Phlomis ­herba-venti ­L.

506

Ch

IT(En)

Phlomis orientalis Mill.

1126

He

IT, M

Prunella ­vulgaris ­L.

479

He

IT, ES, M

Salvia aethiopis L.

602

He

IT

Salvia limbata C. A. Mey.

1043

He

IT, M

Salvia nemorosa L.

609

He

IT

Salvia verticillata L.

1060

He

IT(En)

Scutellaria pinnatifida A. Ham.

414

He

IT, M

Stachys byzantina K. Koch.

1221

He

IT, M

Stachys ­germanica ­L.

619

He

IT(En)

Stachys persica S. G. Gmel. ex C. A. Mey.

1097

He

ES

Teucrium­ hyrcanicum Steud.

605

Ch

IT, M

Teucrium­ polium ­L.

 

 

 

Malvaceae

452

He

IT, ES (En)

Alcea lineariloba I. Riedl.

1110

He

IT, ES

Althaea­ officinalis ­L.

1103

He

IT

Lavatera­ thuringiaca­ L.

443

Th

IT, ES, M

Malva negleacta Wallr.

 

 

 

Oleaceae

202

Ph

ES

Ligustrum ­vulgare­ L.

 

 

 

Onagraceae

1750

Ge

ES

Epilobium­ montanum­ L.

 

 

 

Orobanchaceae

1754

Pa

IT, M

Lathraea ­squamaria L.

1752

Pa

IT, M

Orobanche coelestis Boiss. & Reut. ex Reut.

 

 

 

Paeoniaceae

1756

Ge

ES

Paeonia ­wittmanniana­ Hartwiss. ex Lindl.

 

 

 

Papaveraceae

1441

Th

ES

Papaver dubium L.

1105

Th

IT

Papaver arenarium M. Bieb.

 

 

 

Plantaginaceae

422

He

IT, M

Plantago­ lanceolata­­ L.

424

He

IT, M

Plantago ­major ­L.

 

 

 

Polygalaceae

1757

He

IT(En)

Polygala platyptera Bornm. & Gauba.

 

 

 

Primulaceae

1518

Th

IT, Es, M

Anagalis ­arvensis ­L. subsp. arvensis

407

He

ES, M

Primula heterochroma Stapf.

410

He

ES, M

Primula macrocalyx Bunge.

 

 

 

Ranunculaceae

402

Th

IT, M

Adonis­ aestivalis ­L.

1610

Ge

IT

Anemone ­biflora ­Dc.

391

Th

IT, M

Consolida­ orientalis (J. Gay.) R. Schrödinger.

392

Th

IT

Consolida regalis Gray.

404

He

IT, ES, M

Ranunculus brutius Ten.

263

Th

IT, M

Ranunculus­ bulbosus­ L.

389

He

IT, ES

Ranunculus orientalis ­L.

292

He

IT

Thalictrum elatum Jacq.

 

 

 

Rhamnaceae

1141

Ph

IT, Es

Paliurus spina-christi Mill.

1759

Ph

Es

Rhamnus elbursensis Gauba & Rech. f.

 

 

 

Rosaceae

254

Ge

IT, ES, M

Agrimonia eupatoria L.

1710

Th

ES

Alchemilla sericata Rchb.

231

Ph

IT, ES, M

Cotoneaster nummularia Fish. & C. A. Mey.

268

Ph

ES, M

Crataegus microphylla C. Koch.

1035

Ph

ES,M

Crataegus pentagyna Waldst. & Kit. ex Willd.Kit.

260

Ph

ES,M

Crataegus pontica C. Koch.

262

Ph

IT, Es

Cydonia oblonga Mill.

252

He

IT, ES, M

Filipendula vulgaris Moench.

261

Ge

Cosm

Fragaria vesca L.

243

Ph

Es

Malus orientalis Uglitzk. ex Juz.

241

Ph

Es

Mespilus­ germanica ­L.

255

He

Es

Potentilla bungei Boiss.

1718

He

Es

Potentilla reptans L.

1717

Ph

IT, Es

Prunus divaricata Ledeb.

237

Ph

IT

Pyrus salicifolia Pall.

235

Ph

IT

Rosa boissieri Crép.

1714

Ph

IT

Rosa canina L.

253

Ph

Es

Rubus raddeanus Focke.

258

He

IT, ES, M

Sanguisorba minor Scope.

245

Ph

IT, ES, M

Sorbus graeca (Spach.) Lodd. ex S. Schauer.

 

 

 

Rubiaceae

1760

He

ES, M

Galium odoratum (L.). Scop.

 

 

 

Salicaceae

1071

Ph

IT, Es, M

Salix aegyptiaca L.

 

 

 

Scrophulariaceae

1093

He

IT

Digitalis nervosa Steud. & Hochst. ex Benth.

1550

Th

IT, ES, M

Linaria simplex DC.

1049

He

IT, ES, M

Pedicularis sibthorpii Boiss.

1046

He

IT, M(En)

Rhynchocorys elephas Griseb.

1703

He

Es

Scrophularia ­vernalis ­L.

203

He

Es

Verbascum punalense Boiss. & Buhse.

1042

He

IT, ES(En)

Verbascum stachydiforme Boiss. & Buhse.

1570

Th

IT, ES, M

Veronica gentianoides Vahl.

 

 

 

Solanaceae

1123

Th

Cosm

Datura stramonium L.

1348

Th

IT, Es, M

Hyoscyamus niger L.

1763

He

M

Physalis alkekengi L.

 

 

 

Urticaceae

210

He

Cosm

Urtica dioica L.

 

 

 

Violaceae

222

Ge

IT, Es

Viola­ odorata L.

 

جدول 2- تعداد خانواده، جنس و آرایه‌ها در گروه‌های گیاهی در منطقه فندق‌لو

گروه گیاهی

خانواده

جنس

آرایه

نهان‌زادان آوندی

3

5

5

نهان‌دانگان تک‌لپه

6

20

28

نهان‌دانگان دولپه

38

120

158

مجموع

47

145

191

 

جدول 3-تعداد آرایه‌ها و جنس‌های موجود در خانواده‌های گیاهی در منطقه فندق‌لو

جنس

آرایه

خانواده

جنس

آرایه

خانواده

جنس

آرایه

خانواده

1

2

Plantaginaceae

8

15

Fabaceae

3

4

Apiaceae

11

17

Poaceae

2

3

Fagaceae

3

3

Aspleniaceae

2

3

Primulaceae

2

2

Geraniaceae

14

18

Asteraceae

5

8

Ranunculaceae

1

2

Hypericaceae

2

2

Boraginaceae

2

2

Rhamnaceae

2

3

Iridaceae

7

8

Brassicaceae

16

20

Rosaceae

12

21

Lamiaceae

1

2

Campanulaceae

7

8

Scrophulariaceae

4

5

Liliaceae

3

4

Caprifoliaceae

3

3

Solanaceae

4

4

Malvaceae

4

4

Caryophyllaceae

1

1

Others

2

2

Orobanchaceae

2

2

Corylaceae

 

 

 

1

2

Papaveraceae

3

3

Crassulaceae

 

   

شکل 3- درصد فراوانی اشکال زیستی گیاهان منطقه فندق‌لو.
Ch: کامفیت، Ge: ژئوفیت، He: همی‌کریپتوفیت، Ph: فانروفیت،
Th: تروفیت و Pa: پارازیت.

شکل 4- درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه فندق‌لو.
IT:‌ ایرانی-تورانی، M: مدیترانه‌ای، ES: اروپا-سیبری، SS: صحرا-سندی، Cosm: جهانی و En: بوم‌زاد.

 

 

 

 

 

 


بحث و نتیجه‌گیری

در پژوهش حاضر، فلور جنگل فندق‌لو، مطالعه شده است. براساس نتایج به دست آمده، تعداد 191 آرایه متعلق به 145 جنس و 47 خانواده شناسایی شد. خانواده‌های Lamiaceae، Rosaceae، Asteraceae، Poaceae و Fabaceae نسبت به سایر خانواده‌ها سهم بیشتری در فلور منطقه دارند. خانواده‌های مذکور در مطالعات اکبری‌نیا و همکاران (1383) در اجتماعات توس در سنگده ساری، و حمزه و همکاران (1389) در ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران نیز به عنوان مهمترین خانواده‌های گیاهی از نظر سهم آرایه‌ها معرفی شدند. مقایسه آرایه‌های گیاهی منطقه پژوهش با آرایه‌های جنگل‌های هیرکانی مطالعه شده توسط سایرین (روانبخش و همکاران، 1386؛ محمودی، 1386؛ رضوی، 1387؛ نقی‌نژاد و همکاران، 1389 و اسدی و همکاران، 1390) نشان داد که، درصد تشابه آرایه‌های گیاهی این دو منطقه، بین 17 تا 35 درصد متغیر است. همچنین مقایسه آرایه‌های گیاهی موجود در منطقه فندق‌‌لو با آرایه‌های شناسایی شده از ارسباران توسط Assadi (1987 و 1988) و حمزه و همکاران (1389) تشابه نسبتاً متوسطی را بین پوشش گیاهی این دو منطقه نشان داد.

شکل زیستی هر گونه در هر اجتماع گیاهی متفاوت است که همین اختلاف، مبنای ساختار اجتماعات گیاهی به‌‌شمار می‌رود (مبین، 1360). طبق تقسیم‌بندی‌های انجام شده بر اساس سیستم رانکایر، همی‌کریپتوفیت‌ها با داشتن 6/45 درصد سهم، از تعداد کل آرایه‌ها، شکل زیستی غالب منطقه را تشکیل می‌دهند، که در اقلیم سرد و کوهستانی معمول بوده، نشان‌دهندة سازگاری آن‌ها با شرایط اکولوژیک منطقه‌ای است (قهرمانی‌نژاد و عاقلی، 1388). تروفیت‌ها با 24 درصد از نظر فراوانی در منطقه، در ردیف بعدی قرار دارند. فراوانی تروفیت‌ها در منطقه به عواملی مانند، مداخله انسان مربوط است، که باعث کاهش انبوهی گیاهان و افزایش فرصت برای توسعه گیاهان یک‌ساله می‌شود (قهرمانی‌نژاد و عاقلی، 1388). فانروفیت‌ها با 8/16 درصد در مرتبه سوم قرار می‌گیرند. در مجموع، همی‌کریپتوفیت‌ها و فانروفیت‌ها 4/62 درصد از آرایه‌های گیاهی منطقه را شامل می‌شوند. این امر نشان‌دهنده وجود شرایط اقلیمی مناسب برای رویش‌های مناطق معتدله است (اسماعیل‌زاده و همکاران، 1384). این نوع از اشکال زیستی نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در تثبیت خاک دارند (بتولی، 1382). نتایج به‌دست آمده از مطالعات خاک‌شناسی در منطقه، وجود خاک قهوه‌ای بسیار غنی و حاصل‌‌‌خیز را تأیید می‌کند (عظیمی مطعم، 1380). با افزایش ارتفاع در منطقه، ژئوفیت‌های بیشتری مشاهده می‌شود. در کل، سهم این نوع شکل زیستی از فلور گیاهی منطقه، 11 درصد است. کمترین سهم از آرایه‌های گیاهی منطقه، متعلق به دو شکل زیستی کامفیت‌ها با 6/1 درصد و پارازیت‌ها با یک درصد است. نتایج به‌دست آمده از مطالعه شکل زیستی منطقه فندق‌لو، تشابه زیادی با نتایج به دست آمده از مطالعه شکل زیستی آرایه‌های منطقه جنگلی ارسباران توسط حمزه و همکاران (1389) دارد. در هر دو منطقه شکل زیستی همی‌کریپتوفیت و تروفیت، شکل زیستی غالب است.

بر اساس اطلاعات جمع‌آوری شده، فلور منطقه فندق‌لو متعلق به یک، دو و سه ناحیه جغرافیای رویشی است. عناصر ایرانی-تورانی با 8/29 درصد در رتبه نخست قرار دارد. درصد زیاد گونه‌های ایرانی-تورانی به سبب افزایش دامنه ارتفاعی در منطقه است (نجفی‌تیره شبانکاره و همکاران، 1384). بر اساس نتایج به‌دست آمده، بیش از نیمی از آرایه‌های شناسایی شده (2/54 درصد) پراکنش دو یا چند ناحیه‌ای دارند. این امر از یک طرف نشان‌دهنده همپوشانی چند ناحیه جغرافیایی گیاهی در این منطقه بوده (حمزه و همکاران، 1389)، و از طرفی دیگر ناشی از وجود مکان‌های مرطوب مناسب برای این عناصر و فعالیت‌های انسانی که باعث ورود و استقرار گیاهان با ویژگی‌های مشابه با علف‌های هرز در برخی مناطق شده (Naqinezhad et al., 2006) سرچشمه گرفته است. از نظر وجود پراکنش دو یا چند ناحیه‌ای، منطقه مورد پژوهش وضعیت تقریباً مشابهی با ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران (حمزه و همکاران، 1389) دارد. آرایه‌های انحصاری منطقه شامل 9 آرایه است. آرایه‌های Centaurea hyrcanica، Stachys persica و Verbascum stachydiforme علاوه بر ایران، در تالش آذربایجان نیز وجود دارند (Rechinger, 1963-2001).

عامل پستی و بلندی با تغییرات شرایط آب و هوایی و با به وجود آوردن اقلیم‌های موضعی و خُرد اقلیم‌های متعدد در انتشار گیاهان دخالت می‌کند. توزیع آرایه‌های گیاهی بر حسب جهت جغرافیایی بسیار متفاوت است. در شیب‌های رو به شمال و غرب کوهستان‌ها و ارتفاعات، تابش خورشید و اشعه آن مایل است و از شیب رو به جنوب که اشعه آفتاب به طور عمود به آن می‌تابد، سردتر است. این وضع متفاوت تابش خورشید، موجب تفاوت‌های بسیار مهمی در پوشش گیاهی می‌شود. میزان شیب زمین نیز از طریق تأثیر بر عمق خاک و رطوبت خاک در توزیع گیاهان اثر دارد. Corylus avellana که از آرایه‌های شاخص منطقه محسوب می‌شود، در شیب بین 10 تا 20، جهت جنوب و جنوب غربی و ارتفاع از سطح دریای بین 1400 تا 1500 متر به وفور یافت می‌شود. در اشکوب پایین در زیر درختچه‌های فندق آرایه‌هایی، مانند: Fragaria vesca،Euphorbia seguieriana،Galium odoratum،Rosularia paniculataبه فراوانی یافت می‌شوند. از آرایه‌های شاخص و مهم دیگر منطقه Quercus macrantheraاست که در شیب‌های شمالی و شمال شرقی، در شیب‌های 20 تا 30 درصد و ارتفاع از سطح دریای 1450 تا 1600 متر بیشترین فراوانی را داراست. آرایه‌هایی مانند Carpinus betulus و Crataegus spp. که در منطقه از فراوانی زیادی برخوردارند، در شیب‌های 10 تا 20 درصد، جهت غربی و در ارتفاع از سطح دریای 1400 تا 1500 بیشتر مشاهده می‌شوند. آرایه‌های علفی غالب منطقه، مانند Trifolium spp.،Cynodon dactylon،Poa bulbosaوPlantago majorدر شیب‌های بین 5 تا 20، دامنه‌های رو به جنوب غرب، جنوب و جنوب شرق و در ارتفاع از سطح دریای 1400 تا 1550 متر به فراوانی مشاهده می‌شوند.

منطقه فندق‌لو به علت وجود تعدادی از عوامل مخرب، نظیر دخالت‌های بی‌رویه انسان، از قبیل قطع درختان برای سوخت، تبدیل اراضی جنگلی به زراعی، برداشت گونه‌های مرغوب، حضور گردشگران، وجود اراضی زراعی در حاشیه جنگل و در نهایت چرای مفرط، تخریب شده است. برخی از گونه‌های خرابه روی در منطقه عبارت است از:

Mespilus germanica، Crataegus spp.،
Cirsium arvense، Cichorium intybus،
Achillea millefolium، Melilotus officinalis،
Stachys byzantina، Urtica dioica،
Bromus tectorum، Capsella bursa – pastoris،
Plantago major، Marrubium vulgare،
Cynodon dactylon و Sambacus ebulus.

حفاظت کل منطقه، به منظور ممانعت از گسترش زمین‌های زراعی حاشیه و داخل جنگل، کاهش فشار چرای دام و به حداقل رساندن عوامل تخریب در این منطقه، بسیار ضروری و لازم است. در ضمن، با توجه به ارزش اقتصادی میوه فندق، به نظر می‌رسد که کاشت آن در مناطق مناسب از لحاظ اقلیمی و اکولوژیک، می‌تواند بسیار سودآور باشد.

 منابع
اجتهادی، ح.، زارع، ح. و امینی اشکوری، ط. (1383) مطالعه و ترسیم پروفیل پوشش جنگلی در طول دره رودخانه شیرین‌رود، دودانگه ساری، استان مازندران، مجله زیست‌شناسی ایران 17(4): 346-356.
اسدی، ح.، حسینی.، س. م.، اسماعیل‌زاده، ا. و احمدی، ع. (1390). بررسی فلور، شکل زیستی و کورولوژی رویشگاه‌های شمشاد در جنگل حفاظت‌شده خیبوس مازندران، مجله زیست‌شناسی گیاهی 3(8):27-40.
اسدی، م.، آزادی، ر.، جانى قربان، م.، جم‏زاد، ز. و خاتم‏ساز، م. (1369- 1378). فلور ایران، شماره‌های 5، 6، 8، 13، 14، 27، 24 و 25. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‏ها و مراتع کشور، تهران.
اسماعیل‌زاده، ا.، حسینی، س. م. و اولادی، ج. (1384) مطالعه جامعه‌شناسی سرخدار (Taxus baccata L.) در منطقه حفاظت‌شده افراتخته، مجله پژوهش و سازندگی 68: 66-77.
اکبری‌نیا، م.، زارع، ح.، حسینی، س. م. و اجتهادی، ح. (1383) بررسی فلور، ساختار رویشی و کورولوژی عناصر گیاهی اجتماعات توس در سنگده ساری، مجله پژوهش و سازندگی (منابع طبیعی) 64: 84- 96.
بتولی، ح. (1382) تنوع زیستی گونه‌های گیاهی و عناصر گیاهی منطقه حفاظت‌شده کازان در کاشان. مجله پژوهش و سازندگی 61: 85- 103.
ثابتى، ح. (1355) درختان و درختچه‏هاى ایران. انتشارات سازمان تحقیقات وزارت کشاورزى، تهران.
حمزه، ب.، صفوی، س. ر.، عصری، ی. و جلیلی، ع. (1389) تجزیه و تحلیل فلوریستیکی و توصیف مقدماتی پوشش گیاهی ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران، شمال غرب ایران، مجله ُرستنی‌ها 11(38): 1-16.
رضوی، س. (1387) بررسی شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی فلور منطقه کوهمیان (آزاد شهر-گلستان). مجله علوم کشاورزی و منابع طبیعی 15(3): 98- 108.
رضوی، س. و حسن‌عباسی، ن. (1388) بررسی فلورستیک و کورولوژی گیاهان رویشگاه سرو خمره‌ای سورکش (فاضل‌آباد-گلستان)، مجله پژوهش‌های علوم و فناوری چوب و جنگل 16(2): 83-100.
روانبخش، م.، اجتهادی، ح.، پوربابایی، ح. و قریشی‌الحسینی، ج. (1386) بررسی تنوع گونه‌های گیاهی ذخیره‌گاه جنگلی گیسوم تالش در استان گیلان. مجله زیست‌شناسی ایران 20(3): 218-229.
عصری، ی. (1374) جامعه‌شناسی گیاهی (فیتوسوسیولوژی). مؤسسه تحقیقات جنگل‏ها و مراتع کشور، تهران.
عظیمی مطعم، ف. (1380) گزارش نهایی طرح تحقیقاتی مطالعه جوامع گیاهی منطقه فندق‌لو و ارائه نقشه جوامع گیاهی منطقه. مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل، اردبیل.
قهرمان، ا. (1377-1358) فلور رنگی ایران. جلدهای 1-15. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
قهرمانی‌نژاد، ف. و عاقلی، س. (1388)بررسی فلوریستیک پارک ملی کیاسر. مجله تاکسونومی و بیوسیستماتیک 1(1): 47-62.
مبین، ص. (1359-1375) ُرستنى‏هاى ایران، جلدهای 1-4. انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
مبین، ص. (1360) بیوژئوگرافی گیاهان، پوشش گیاهی جهان، اکولوژی، جامعه‌شناسی و رُستنی‌های ایران. دانشگاه تهران، تهران.
محمودی، ج. (1386) بررسی تنوع گونه‌ای گیاهان جنگل حفاظت‌شده کلارآباد در سطح گروهای اکولوژیک. مجله زیست شناسی ایران 20(4): 353-362.
مصداقی، م. (1380) توصیف و تحلیل پوشش گیاهی. جهاد دانشگاهی مشهد، مشهد.
نجفی‌تیره شبانکاره، ک.، جلیلی، ع.، خراسانی، ن.، جم‌زاد، ز. و عصری، ی. (1384) فلور شکل‌های زیستی و کوروتیپ‌های گیاهان منطقه حفاظت‌شده گنو، مجله پژوهش و سازندگی (منابع طبیعی) 69: 50-62.
نقی‌نژاد.، ع.، ر. حسینی.، سمیه. رجامند، ع.، م. و سعیدی مهرورز، ش. (1389) بررسی فلوریستیک جنگل‌های حفاظت‌شده مازی‌بن و سی‌بن رامسر در طول شیب ارتفاعی (300 تا 2300 متری). مجله تاکسونومی و بیوسیستماتیک 5(2): 93-114.
Assadi, M. (1987) Plants of Arasbaran Protected Area, NW. Iran (Part I). Iranian Journal of Botany 3(2): 129–175.
Assadi, M. (1988) Plants of Arasbaran Protected Area, NW Iran (part II Iranian Journal of Botany 4(1): 1–59.
Braun-Blanquet, J. (1972) Plant sociology. Hafner publishing company, New York.
Davis, D, S. (1965-1988) Flora of Turkey, Vols. 1-10. University of Edinburgh, Edinburgh.
Naqinezhad, A., Saeidi Mehrvarz, S. H., Norozi, M. and Faridi, M. (2006) Contribution to the vascular and bryophyte flora as well as habitat diversity of the Boujagh National Park, N. Iran. Rostaniha 7: 83-105.
Rechinger, K, H. (1963-2001) Flora Iranica, Vols. 1-171. Akademische Druck-u, Verlagsanstalt, Graz.