بررسی فلوریستیک منطقه حفاظت‌شده ارژن-پریشان در استان فارس

نویسندگان

1 گروه زیست‌شناسی، دانشگاه پیام نور، تهران 4697-19395- ج. ا. ایران

2 بخش گیاه‌شناسی، مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران، ایران

3 گروه علوم باغبانی، دانشکده کشاورزی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

چکیده

منطقه حفاظت‌شده ارژن-پریشان که دو تالاب بسیار زیبای پریشان و ارژن را در خود جای داده است، با وسعتی معادل 60000 هکتار در فاصله 60 کیلومتری غرب شهر شیراز واقع شده است. در این پژوهش، فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان موجود در این منطقه حفاظت‌شده مطالعه شدند. از 393 گونه شناسایی شده در منطقه، سه گونه پتریدوفیت، دو گونه بازدانه، 337 گونه دو لپه‌ای و 56 گونه تک لپه‌ای هستند. این گونه‌ها به 81 تیره و 268 جنس تعلق دارند. مهم‌ترین تیره‌های گیاهی منطقه از نظر بیشترین تعداد گونه به ترتیب عبارتند از: Asteraceae، Papilonaceae، Poaceae، Brassicaceae، Apiaceae، Boraginaceae و Rosaceae. بزرگترین جنس‌های گیاهی موجود در منطقه به ترتیب عبارتند از: Astragalus،Juncus، Convolvulus، Anthemis و .Plantago 230 گونه (52/58 درصد) متعلق به ناحیه ایرانی-تورانی هستند. در میان گیاهان جمع‌آوری شده تروفیت‌ها با 215 گونه (70/54 درصد) فراوان‌ترین شکل زیستی این منطقه حفاظت‌شده محسوب می‌گردند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Floristic study of Arjan-Parishan protected area in Fars province

نویسندگان [English]

  • Mehdi Dolatkhahi 1
  • Yunes Asri 2
  • Ali Dolatkhahi 3
1 Biology Department, Payame Noor University, 19395-4697 Tehran, I. R. of Iran
2 Research Institute of Forests and Rangelands, Tehran, Iran
3 Department of Agronomy, Faculty of Agriculture, University of Tabriz, Tabriz, Iran
چکیده [English]

Arjan-Parishan protected area with two very beautiful Parishan and Arjan wetlands is situated in the 60 km west of Shiraz in Fars province which covers an area of 60000 hectares. In this study, the flora, life form and geographical features of the protected area were investigated. In this area, a total of 393 species including 3 pteridophyta, 2 gymnosperma, 337 dicotyledons and 56 monocotyledons were identified. They belonged to 81 families and 268 genera. The following families had the highest number of species: Asteraceae, Papilonaceae, Poaceae, Brassicaceae, Apiaceae,and Boraginaceae. The following genera had the highest number of species: Astragalus, Juncus, Convolvulus, Anthemis and Plantago. 230 species (58.52%) were Irano-Turanian region. Therophytes with 215 species (54.70%) was the most frequent life form of the protected area.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arjan
  • Arjan-Parishan protected area
  • Parishan protected area
  • Flora
  • Life Form
  • Geographical features
  • Fars Province

مقدمه

از آنجا که فلور هر منطقه بازتابی از عوامل مختلف اکوسیستمی در طول دوران مختلف زمین‌شناختی محسوب می‌گردد، ارزش مطالعات فلوریستیک دو چندان نمود پیدا می‌کند. از طرفی، شناسایی گیاهان در هر منطقه خود بیانگر توان طبیعی محیط مورد مطالعه و از طرف دیگر، برای مطالعات پژوهشی بالاخص برای علوم کاربردی بسیار حائز اهمیت است. منطقه مورد مطالعه که جزو مناطق مهم حفاظت‌شده کشور است، خود دلیلی برای حائز اهمیت بودن پژوهش حاضر است.

طبق تعریفی که در پیمان‌نامه تالاب‌های مهم بین‌المللی، به ویژه تالاب‌های زیستگاه پرندگان آبزی ارائه شده است، تالاب‌ها عبارتند از مرداب‌ها، باتلاق‌ها، لجنزارها، آب‌های طبیعی یا مصنوعی اعم از دایمی یا موقت که آب‌های شیرین، لب شور یا شور در آنها به صورت راکد یا جاری وجود دارد و یا آب‌های ساحلی که عمق آنها در پایین‌ترین نقطه جذر از 6 متر تجاوز نمی‌کند .(Beazley, 1993)

مطالعات خوبی نیز قبلاً در این حوزه اکولوژیک صورت گرفته است که از آن جمله می‌توان به بررسی فلور حوضه تالاب بین‌المللی پریشان (دولتخواهی و همکاران، 1389ب) اشاره کرد که در این مطالعه تعداد 269 گونه متعلق به 204 جنس و 68 تیره شناسایی گردید.

از سایر مطالعاتی که در ارتباط با مناطق حفاظت‌شده کشور صورت گرفته است، می‌توان به گیاهان منطقه حفاظت‌شده جهان‌نما در استان گلستان (Jafari and Akhani, 2008)، گیاهان دارویی منطقه حفاظت‌شده گنو (سلطانی‌پور، 1384) و گیاهان دارویی، معطر، مرتعی و نادر مناطق حفاظت‌شده کالمند بهاران و کوه بافق استان یزد (کریمیان، 1383) و بسیاری مطالعات دیگر اشاره کرد.

با توجه به اینکه کشور ایران در محدوده جغرافیایی خشک و نیمه‌خشک کره زمین قرار گرفته است، این امر می‌تواند اهمیت تالاب‌ها را در این کشور دو چندان نماید، ولی تعداد تالاب‌ها در این کشور نسبت به پهنه جغرافیایی آن محدود است. از آنجا که ذخیره‌گاه ارژن-پریشان را تیغه‌ای از رشته کوه‌های زاگرس از هم جدا می‌سازد و کل این منطقه جزو مناطق حفاظت‌شده محسوب می‌شود، لذا اهمیت شناسایی و خصوصیات گونه‌های گیاهی آن آشکارتر می‌گردد.

 

منطقه مورد مطالعه

ذخیره‌گاه ارژن-پریشان با موقعیت "36,' 54, °51 طول شرقی و "48,' 34, °29 عرض شمالی در بخش جنوبی ارتفاعات رشته کوه‌های زاگرس واقع در فاصله 60 کیلومتری غرب شهر شیراز با وسعتی در حدود 60000 هکتار و چشم‌انداز بسیار زیبا قرار دارد.

از نظر طبقه‌بندی IUCN هم اکنون منطقه حفاظت‌شده محسوب می‌گردد. این منطقه در سال 1971 در پیمان‌نامه رامسر دارای وسعتی در حدود 191000 هکتار بوده که در آن دو تالاب بسیار زیبا موسوم به ارژن و پریشان قرار داشته که هر دو تالاب در فهرست تالاب‌های بین‌المللی قرار دارد (اداره کل حفاظت محیط زیست‌فارس، 1385).

بررسی فلوریستیک حاضر از آنجا بسیار مهم و جالب توجه است که محدوده‌ای از اقلیم گرم و خشک تا سرد و خشک را در بر می‌گیرد. از نظر خاک‌شناسی، اصولاً خاک‌های جنوبی کشور از نوع Aridisols (خاک‌های مناطق خشک) و دارای بافت لوم-شنی هستند که منشأ رسوبی دارند و در طی دوران چهارم زمین‌شناسی منشأ گرفته‌اند.

تالاب بین‌المللی پریشان در 12 کیلومتری جنوب شرقی شهرستان کازرون واقع گردیده است. این تالاب بسیار زیبا و چشم‌نواز است و دارای آبی نسبتاً شیرین است. وسعت حوضه آبریز آن با بیشترین مساحت در اردیبهشت ماه در حدود 87/41 کیلومترمربع برآورد شده است و کمترین وسعت را در فصل پاییز دارد. عمق متوسط این تالاب 2-5/2 متر است (دولتخواهی و همکاران، 1389 ب). این تالاب دارای اقلیمی خشک و بیابانی و ارتفاع 820 متر از سطح دریاهای آزاد است. شکل 1 منحنی باران دمایی منطقه تالاب پریشان را نشان می‌دهد.

 

شکل 1- منحنی باران دمایی منطقه حفاظت‌شده ارژن-پریشان

 

تالاب ارژن دارای ارتفاع 2015 متر از سطح دریاهای آزاد و در فاصله 60 کیلومتری غرب شهر شیراز واقع گردیده است. این تالاب دارای اقلیمی نیمه بیابانی تا نیمه مرطوب است. وجود اختلاف ارتفاع در میان این دو تالاب این منطقه را بسیار حائز اهمیت نموده است، به گونه‌ای که تنوع زیستی گیاهان در این منطقه بسیار بالاست و بر اساس نوع اقلیم، انواعی از گونه‌های گیاهی سردسیر و گرمسیر در این ذخیره گاه یافت می‌شوند. شکل 2 تصویر هوایی ذخیره گاه ارژن-پریشان را نشان می‌دهد.

 

 

شکل 2- تصویر هوایی منطقه حفاظت‌شده ارژن-پریشان

 

مواد و روش‌ها

در ابتدا با بررسی نقشه‌های توپوگرافی و جغرافیایی منطقه و نیز با استفاده از اطلاعات افراد بومی، مسیرهای عبور و مرور و عوارض طبیعی شناسایی شدند و طرح مناسبی برای بررسی‌های میدانی و جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی تهیه گردید. پس از بررسی‌های مقدماتی و تعیین حوزه مورد مطالعه و مراجعه به تمامی قسمت‌های داخلی و حاشیه‌ای تالاب، طی سال‌های 1387 تا 1389، گیاهان منطقه جمع‌آوری و شناسایی شدند. نمونه‌ها پس از جمع‌آوری، پرس و خشک شدن به هرباریوم دانشگاه پیام نور واحد بوشهر منتقل شدند و با استفاده از فلورها و منابع موجود (اسدی و همکاران، 1367-1389؛ قهرمان 1354-1380؛ قهرمان 1369-1373؛ مبین، 1358-1368؛Davis, 1965-1985; Komarov and Shiskin, 1963-1974; Rechinger, 1963-1998; Zohary and Feindbrun-Dothan, 1966-1986; Townsend and Guest, 1966-1985) شناسایی گردیدند. در تعیین پراکنش جغرافیایی گونه‌های گیاهی بر اساس تقسیم‌بندی نواحی رویشی به طور مشخص از تقسیم‌بندی White و Leonard (1991) استفاده شده است. اشکال زیستی گیاهان نیز بر اساس سیستم رانکایر (مبین، 1360) مشخص شدند.

 

نتایج

با بررسی حدود 3000 نمونه جمع‌آوری شده، تعداد 393 گونه گیاهی متعلق به 268 جنس و 81 تیره در منطقه مورد مطالعه شناسایی شد که از این تعداد سه گونه پتریدوفیت، دو گونه بازدانه، 337 گونه دو لپه‌ای و 56 گونه تک‌لپه‌ای هستند.جدول 1 فهرست گونه‌های گیاهی، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه حفاظت‌شده ارژن-پریشان را نشان می‌دهد. تیره‌های کاسنی (Asteraceae) با 54 گونه، بقولات (Papilonaceae) وگندمیان (Poaceae) هر کدام با 31 گونه، شب‌بو (Brassicaceae) با 22 گونه، چتریان (Apiaceae) با 18 گونه و گاوزبان (Boraginaceae) با 17گونه به ترتیب بیشترین تعداد گونه را در منطقه دارند. بزرگترین جنس‌های گیاهی منطقه به ترتیب عبارتند از: Astragalus و Juncus هر کدام با 8 گونه، و Convolvulus با 7 وAnthemis و Plantago هر کدام با 5 گونه.

بررسی اشکال زیستی گیاهان منطقه نشان می‌دهد که تروفیت‌ها با 215 گونه (70/54 درصد)، همی‌کریپتوفیت‌ها با 54 گونه (74/13 درصد)، ژئوفیت‌ها با 50 گونه (72/12 درصد)، کامفیت‌ها با 48 گونه (21/12 درصد) و فانروفیت‌ها با 28 گونه (12/7 درصد) بارزترین اشکال زیستی گیاهان منطقه را تشکیل می‌دهند (جدول 1). همچنین بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه نشان می‌دهد که بیشترین گونه‌ها مربوط به ناحیه ایرانی-تورانی با 230 گونه (52/58 درصد) هستند. عناصر دو ناحیه‌ای ایرانی-تورانی و صحرا-سندی با 51 گونه (97/12 درصد) و عناصر دو ناحیه‌ای ایرانی-تورانی و مدیترانه‌ای با 29 گونه (37/7 درصد) در رده‌های بعدی قرار دارند (شکل 3).

 

 

جدول 1- فهرست گونه‌های گیاهی، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه حفاظت‌شده ارژن-پریشان. علائم اختصاری:
T= تروفیت؛ H= همی‌کریپتوفیت؛ C= کامفیت؛ G= ژئوفیت؛ P= فانروفیت؛ IT= ایرانی-تورانی؛ SS= صحرا-سندی؛ ES= اروپا- سیبری؛
M= مدیترانه‌ای؛ COSM= جهانی؛PL= چند ناحیه‌ای

شکل زیستی

پراکنش جغرافیایی

شماره هرباریومی

نام علمی گونه

 

 

 

Pteridophytes

 

 

 

Cryptogrammaceae

G

IT

87

Onychium melanolepis (Dcne) Kze.

 

 

 

Sinopteridaceae

G

IT, M

44

Cheilanthes catanensis (Cosent.) H.P. Fuchs.

G

IT,M

172

Cheilanthus fragrans L.

 

 

 

Gymnosperms

 

 

 

Ephedraceae

P

IT, SS

271

Ephedra foliata Boiss. & Kotschy

C

IT

351

Ephedrapachyclada Boiss.subsp. pachyclada .

 

 

 

Dicotyledones

 

 

 

Acanthaceae

T

SS

382

Belpharis persica (Burm.) O. Kuntze

 

 

 

Aceraceae

P

IT

10

Acer monspessulanum L. subsp. Cinerascens (Boiss.)Yaltrik.

 

 

 

Amaranthaceae

T

COSM

136

Amaranthus albus L.

H

IT

350

Amaranthus chlorostachys Willd.

T

IT

272

Amaranthus retroflexus L.

 

 

 

Anacaridaceae

P

IT

305

Pistacia khinjuk Stocks

P

IT

65

Pistacia atlantica Desf.

 

 

 

Apiaceae

T

IT, M

112

Ammi majus L.

T

IT

383

Ammi visnaga (L.) Lam.

T

IT, SS

9

Anethum graveolens L.

T

IT, SS

385

Bupleurum lancifolium Boiss.

T

IT

171

Bupleurum gerardii All.

T

IT

239

Caucalis platycarpus L.

H

IT, SS

349

Ducrosia anethifolia (DC.) Boiss.

H

IT

386

Echinophora  platyloba DC.

H

IT

304

Eryngium billardieri F. Delaroche

H

IT,SS

270

Foeniculum vulgare Mill.

T

IT

86

Lagoecia cuminoides L.

T

IT

390

Oliveria decumbens Vent.

T

IT

400

Prangos ferulacea (L.)Lindl.

T

IT, SS

43

Pimpinella barbata (DC.) Boiss.

T

IT

205

Scandix pecten-veneris L.

G

IT

348

Sium sisaroideum DC.

T

ES, IT, M

381

Torilis leptophylla (L.) Reichenb.

T

IT, M

306

Turgenia latifolia (L.) Hoffm.

 

 

 

Apocynaceae

P

SS

8

Nerium  indicum L.

 

 

 

Asclepiadaceae

P

IT

85

Marsdenia erecta (L.) R. Br. ex DC.

 

 

 

Asteraceae

H

IT

135

Achillea tenuifolia Lam.

T

IT

269

Anthemis altissima L.

T

IT

405

Anthemis cotula L.

T

IT

307

Anthemis austro-iranica Rech. f., Aell. & Esfand.

T

IT,SS

110

Anthemis odontostephana Boiss.

T

IT

64

Anthemis wiedemanniana Fisch. & C.A. Mey.

T

IT

412

Artemisia annua L.

T

IT

425

Artemisia sieberi Besser subsp. Sieberi.

T

IT, M

431

Atractylis cancellata L.

T

IT, M

347

Calendula persica C.A. Mey.

T

IT

380

Cardus arabicus Jacq. ex Murray.

T

M

432

Carthamus glaucus M. Bieb.

T

IT, SS

303

Carthamus oxyacantha M. Bieb.

T

IT, SS

353

Centaurea bruguieriana (DC.) Hand. Mzt.

T

IT, M

308

Centaurea hyalolepis Boiss.

H

IT

354

Centaurea iberica Trev.ex Spreng.

C

IT

170

Centaurea intricata Boiss.

H

ES, IT, M

113

Cichorium intybus L.

T

IT

204

Cichorium pumilum Jacq.

H

IT

238

Cirsium hygrophilum Boiss.

T

IT

433

Conyza bonariensis (L.) Cronq.

T

IT

309

Conyza canadensis (L.) Cronq.

T

IT

435

Crepis kotschyana (Boiss.) Boiss.

T

IT, SS

346

Crepis sancata (L.) Babcock

T

IT, M

42

Crupina crupinastrum (Moris) Vis.

H

IT

436

Echinops cephalotes DC.

H

IT

302

Echinops farsicus Rech.

H

IT

355

Echinops ritrodes Bunge.

T

IT

268

Gundelia tournefortii L.

H

ES,IT,M

11

Lactuca serriola L.

T

SS

45

Lasiopogon muscoides (Desf.) DC.

H

IT

237

Launea procumbens (Roxb.) Ramayya & Rajagopal.

T

IT

273

Mtricaria chamomilla L.

T

IT,ES

379

Mtricaria recutita L.

T

SS

173

Notobasis syriaca (L.) Cass.

T

IT

310

Pentanema divaricatum Cass.

T

M

66

Phagnalon rupestre Cass.

H

IT, M

240

Picnomon acarna (L.) Cass.

H

IT

88

Picris strigosa M. Bieb.

C

IT

356

Pulicaria arabica (L.) Cass.

T

IT

203

Reichardia orientalis Roth.

T

IT

345

Rhagadiolus anguloscus Scop.

T

M

84

Rhagadiolus stellatus Scop.

H

IT

7

Scariola orientalis (Boiss.) Soják

T

IT

301

Senecio gallicus Chaix.

T

IT, M, SS

169

Senecio glaucus L.

T

IT

274

Senecio vernalis Waldst. & Kit.

T

IT

437

Siebera nana (DC.) Brnm.

H

IT, SS

450

Silybum marianum (L.) Gaerth.

T

IT

137

Sonchus oleraceus L.

C

IT,M

378

Sonchus maritimus L.

T

IT

236

Tragopogon collinus DC.

T

IT, M

344

Urospermum picroides (L.) Desf.

T

IT

311

Zoegea crinita Boiss.

 

 

 

Berberidaceae

T

IT

89

Berberis vulgaris L.

 

 

 

Boraginaceae

T

IT, M, SS

300

Anchusa aegyptiaca (L.) DC.

H

IT

357

Anchusa italica Retz.

T

IT, SS

456

Arnebia decumbens (Vent.) Coss & Kral.

T

ES, IT, M

275

Asperugo procumbens L.

T

IT

267

Buglossoides arvensis L.

C

IT

377

Heliotropium brevilimbe Boiss.

T

IT

83

Heliotropium ellipticum Ledeb.

T

IT, M

461

Heliotropium europaeum  L.

T

IT,SS

312

Lappula sinaica (DC.) Ascherson ex Schweinf.

T

IT

235

Nonnea caspica (Willd) G. Don.

C

IT

134

Nonnea pulla (L.) DC.

H

IT

202

Onosma macrophyllum Bornm.

H

IT

358

Onosma microcarpum DC.

H

IT

206

Onosma platyphyllum Riedl .

C

IT, SS

299

Onosma rostellatum Lehm.

T

IT

343

Rochelia disperma (L. f.)Koch.

C

IT

174

Solenanthus circinnatus Ledeb.

 

 

 

Brassicaceae

T

IT

6

Alysum inflatum Nyarady.

T

IT, M

138

Biscutella dydima L.

T

ES, IT, M, SS

109

Brassica tournefortii Gouan.

T

IT, M, SS

168

Capsella bursa-pastoris (L.) Medicus.

T

COSM

12

Cardaria draba (L.) Desv.

T

ES, IT, M

114

Clypeola jonthlaspi L.

T

IT

41

Descurania sophia (L.) Webb et Berth.

T

IT

266

Eruca sativa Lam.

T

IT

82

Euclidium syriacum (L.) R. Br.

T

IT

175

Hesperis persica Boiss.

H

IT

234

Hirchfeldia incana (L.) Lag.

T

IT, SS

62

Isatis raphanifolia Boiss.

G

IT

232

Nasturtium officinale (L.) R. Br.

T

IT

241

Neotorularia torulosa (Desfontaines) Hedge & J. Léonard

T

IT

359

Neslia apiculata Fisch., C.A.Mey. & Avé-Lall.

T

IT

139

Raphanus raphanistrum L.

T

M, SS

115

Sinapis arvensis L.

T

IT

167

Sinapis aucheri (Boiss.) O.E.Schulz.

T

IT

276

Sisymbrium irio L.

H

IT

360

Sisymbrium loeselii L.

T

IT

63

Sisymbrium septulatum DC.

T

IT, M, SS

265

Strigosella africana (L.) Boch.

 

 

 

Campanulaceae

T

IT

376

Campanula erinus L.

C

IT

232

Campanula incanescens Boiss.

 

 

 

Capparidaceae

C

IT

298

Capparis parviflora Boiss.

C

ES, IT, M

133

Capparis spinosa L.

C

SS

90

Cleome oxypetala Boiss.

 

 

 

Caprifoliaceae

C

IT

201

Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach.

 

 

 

Caryophylaceae

C

IT

361

Ankyropetalum gypsophiloides Fenzl.

T

IT

342

Gypsophila pilosa Huds.

T

IT

313

Silene coniflora Nees ex Otth.

T

IT

176

Silene conoidea L.

T

IT

264

Silene pruinosa L.

T

IT

341

Spergularia diandra (Guss.) Heldr & Sart.

T

ES, IT, M, SS

108

Stellaria media (L.) Cyr.

H

ES,IT,M

242

Vaccaria oxyodonta Boiss.

T

IT

297

Velezia rigida L.

 

 

 

Ceratophyllaceae

G

ES

61

Ceratophyllum demersum L.

 

 

 

Chenopodiaceae

T

IT, SS

81

Atriplex leucoclada (Boiss.) Aellen.

T

IT, SS

166

Chenopodium murale L.

T

IT, M

277

Chenopodium vulvaria L.

T

IT, SS

232

Halocharis sulphurea Moq.

T

IT, SS

140

Suaeda aegyptiaca (Hasselq.) Zoh.

T

IT, SS

13

Suaeda sp. Forssk.

 

 

 

Cistaceae

T

IT

40

Helianthemum ledifolium (L.) Mill.

T

IT, M, SS

177

Helianthemum salicifolium (L.) Mill.

 

 

 

Convolvulaceae

C

IT, SS

314

Convolvulus acathocladus Boiss.

T

COSM

132

Convolvulus arvensis L.

C

IT

362

Convolvulus dorycnium L.

H

SS

200

Convolvulus gonocladus Boiss.

C

IT,SS

363

Convolvulus leiocalycinus Boiss.

C

IT, SS

107

Convolvulus oxyphyllus Boiss.

T

IT, M

207

Convolvulus pilosellaefolius Desr.

 

 

 

Crassulaceae

H

IT

243

Rosularia sempervivum (M. Bieb.) Berger.

T

IT

5

Sedum hispanicum L.

T

IT, SS

165

Sedum rubens L.

G

IT, M

296

Umbilicus intermedius Boiss.

G

IT

231

Umbilicus tropaeloifolius Boiss.

 

 

 

Cucurbitaceae

H

SS

91

Citrullus colocynthis (L.) Schrad.

 

 

 

Cuscutaceae

T

IT

198

Cuscuta kurdica Engelm.

 

 

 

Dipsacaceae

T

IT

278

Cephalaria dichaetophora Boiss.

C

IT

570

Cephalaria microcephala Boiss. & Hohen.

T

IT

315

Pterocephalus brevis Coult.

T

IT

375

Scabiosa olivieri Coult.

 

 

 

Elaeagnaceae

P

IT

208

Elaeagnus angustifolia L.

 

 

 

Euphorbiaceae

G

IT, SS

340

Andrachne aspera Spreng.

T

IT

116

Chrozophora hierosolymitana Spreng.

T

IT, M

295

Chrozophora tinctoria (L.) Juss.

H

IT

141

Euphorbia aucheri Boiss.

T

IT, SS

14

Euphorbia granulata Forssk.

T

IT

164

Euphorbia helioscopia L.

T

IT

263

Euphorbia petiolata Banks & Soland.

P

IT

80

Ricinus communis L.

 

 

 

Fagaceae

P

IT

92

Quercus brantii Jaub & Spach.

 

 

 

Fumariaceae

T

IT

131

Fumaria asepala Boiss.

T

IT

230

Fumaria parviflora L.

T

ES, IT, M, SS

60

Fumaria vaillantii Loisel.

 

 

 

Gentianaceae

T

IT

4

Centaurium spicatum (L.) Fritsch.

H

IT

142

Gentiana olivieri Griseb.

 

 

 

Geraniaceae

T

ES, IT, M

178

Erodium cicutarium (L.) L`Her.

T

M

106

Erodium gruinum (L.) L`Her .ex Aiton.

T

ES, M

339

Geranium lucidum L.

T

ES, IT, M

47

Geranium rotundifolium L.

 

 

 

Hypericaceae

C

IT

17

Hypericum asperulum Jaub. & Spach.

T

IT

163

Hypericum perforatum L.

C

IT, M

79

Hypericum triquetrifolium Turra.

 

 

 

Lamiaceae

C

IT

229

Ajuga austro-iranica Rech. f.

G

ES, IT, M

38

Lycopus europaeus L.

G

ES, IT, M, SS

279

Mentha longifolia (L.) Hudson

C

SS

179

Otostegia persica (Burm.) Boiss.

C

IT

209

Phlomis bruguieri Desf.

C

IT

117

Phlomis kurdica Rech. f.

T

IT

294

Salvia macrosiphon Boiss.

T

IT

244

Scutellaria albida L.

C

IT

316

Stachys inflata Benth.

H

IT, M

262

Teucrium polium L.

C

IT

364

Vitex agnus-castus L.

T

IT

228

Ziziphora tenuior L.

 

 

 

Linaceae

C

IT

59

Linum album Ky. ex Boiss.

H

IT

337

Linum glaucum Boiss.

T

IT, SS

130

Linum strictum L.

 

 

 

Lythraceae

T

IT

197

Lythrum hyssopifolium L.

C

IT

210

Lythrum salicaria L.

 

 

 

Malvaceae

H

IT

280

Alcea aucheri (Boiss.) Alef.

T

IT, M, SS

365

Malva parviflora L.

 

 

 

Mimosaceae

C

IT, M, SS

162

Prosopis farcta (Banks & Soland.)

 

 

 

Moraceae

P

IT

143

Ficus johannis Boiss.

P

IT

227

Morus alba L.

P

IT

78

Morusnigra L.

 

 

 

Myrtaceae

C

IT

180

Myrtus communis L.

 

 

 

Nyctaginaceae

C

SS

93

Boerhavia diffusa L.

 

 

 

Oleaceae

P

IT,SS

48

Olea europaea L.

 

 

 

Onagraceae

G

IT

105

Epilobium hirsutum L.

G

IT

20

Epilobiumminutiflorum Hausskn.

 

 

 

Orobanchaceae

G

IT

211

Orobanche lutea Baumg.

 

 

 

Papaveraceae

T

ES, IT, M

226

Papaver argemone L.

T

IT, SS

317

Roemeria hybrida (L.) DC.

T

IT

144

Roemeria refracta DC.

 

 

 

Papilonaceae

C

IT, SS

3

Alhagi camelorum Fisch.

H

IT,M

336

Alhagi pseudoalhaji (M.B)Desv.

T

IT

261

Astragalus darlingtonii Podlech .

T

IT

129

Astragalus johannis Boiss.

C

IT

77

Astragalus ledinghamii Barneby

T

IT

118

Astragalus managettae Sirj. & Rech. f.

T

IT

57

Astragalus multijugus DC.

C

IT

212

Astragalus myriacanthus Boiss.

T

IT

225

Astragalus ovinus Boiss.

H

IT

245

Astragalus phlomoides Boiss.

H

IT,SS

293

Cicer oxyodon Boiss.

H

IT

335

Cicer spiroceras Juab. & Spach.

C

IT

318

Ebenus stellata Boiss.

H

IT

145

Glycyrrhiza glabra L.

T

M

281

Hymenocarpus circinnatus (L.) Savi.

T

IT

58

Lathyrus inconspicuus L.

T

IT

161

Lens cyanea (Boiss. & Hohen.) Alef.

T

IT

196

Lotus angustissimus L.

T

IT

464

Lotus corniculatus L.

T

IT

94

Medicago laciniata (L.) Mill.

T

ES, IT, M, SS

260

Medicago minima (L.) Bartalini

T

IT

246

Melilotus indicus (L.) All.

T

IT, SS

374

Onobrychis crista-galli (L.) Lam.

C

IT

37

Ononis spinosa L.

C

IT

25

Prosopis stephaniana (Willd.)Kuhn.

T

M

224

Scorpiurus muricatus L.

T

IT

334

Trifolium campestre Scherb.

T

IT

292

Trifolium repens L.

T

IT

146

Vicia hybrida L.

T

IT, M

247

Vicia narbonensis L.

T

IT,SS

26

Vicia villosa L.

 

 

 

Plantaginaceae

T

IT, SS

195

Plantago bellardi All.

H

IT, SS

104

Plantago coronopus L.

H

IT, M, SS

49

Plantago lagopus L.

G

COSM

119

Plantago major L.

T

IT,SS

76

Plantagopsyllium L.

 

 

 

Plumbaginaceae

C

IT

223

Acantholimon asphodelinum Mobayen.

C

IT

282

Acantholimon eschkerence Boiss. & Hausskn.

T

SS

333

Limonium thouini (Viv.)O. Kuntze, Revis.

 

 

 

Podophyllaceae

G

IT, SS

36

Leontice leontopetalum L.

 

 

 

Polygonaceae

G

IT

147

Emex spinosus (L.) Campd.

T

IT

160

Polygonum arenastrum Boreau.

T

IT

181

Polygonum patulum M. Bieb.

T

IT

95

Rumex dentatus L.

T

IT

222

Rumex vesicarius L.

 

 

 

Portulacaceae

T

IT

259

Portulaca oleracea L.

 

 

 

Primulaceae

T

COSM

291

Anagallis arvensis L.

T

IT,SS

319

Lysimachia linum-stellatum L.

T

COSM

283

Samolus valerandi L.

 

 

 

Punicaceae

P

IT

56

Punica granatum L.

 

 

 

Ranunculaceae

T

IT

248

Adonis aestivalis L.

G

COSM

128

Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch.

T

IT

366

Consolida tomentoas (Aucher) Schrod.

T

IT, SS

148

Ranunculus asiaticus L.

T

IT, SS

221

Ranunculus marginatus d`Urv.

 

 

 

Resedaceae

H

IT, M, SS

182

Reseda aucheri Boiss. subsp. Aucheri

H

IT, M, SS

258

Reseda aucheri Boiss. subsp. rotundifolia (Kotschy ex Mull-Arg.) Rech. f.

T

IT,SS

189

Reseda lutea L.

 

 

 

Rhamnaceae

P

IT

120

Rhamnus pallasii Fisch.et C.A.Mey.

P

SS

213

Ziziphus nummularia (Burm. f.) Wight & Arn.

P

PL

50

Ziziphus spina-chirsti (L.) Willd.

P

IT

149

Ziziphusvulgaris Lam.

 

 

 

Rosaceae

P

IT

27

Amygdalus communis L.

C

IT

55

Amygdalus eburnea Spach.

P

IT

127

Amygdalus elaeagnifolia Spach.

C

IT

249

Amygdalus glauca Browicz.

C

IT

159

Cerasus microcarpa subsp. Diffusa (Boiss. & Hausskn) Browicz.

C

IT

257

Cotoneaster luristanicus Klotz.

C

IT

320

Crataegus sakranensis Hadac & Chrtek.

P

IT

96

Malus communis Desf.

G

IT

367

Potentilla reptans L.

G

IT

290

Potentilla shiraziana Khatamsaz.

P

IT

465

Pyrus communis L.

C

IT

332

Rosa albicans L.

P

IT, M

121

Rubus sanctus Schreher.

 

 

 

Rubiaceae

T

IT, SS

103

Callipeltis cucullaris (L.) Stev.

T

IT

150

Galium apparine L.

T

IT, SS

321

Galium setaseum Lam.

T

ES, IT

188

Galium spurium L.

T

IT

54

Rubia tinctorum L.

 

 

 

Rutaceae

T

IT

284

Dictamnus albus L.

T

IT

475

Haplophyllum buxbaummii (Poir.) G. Don subsp. mesopotamicum (Boiss.) C.C. Townsend

H

IT, SS

158

Haplophyllum tuberculatum (Forssk.) Juss.

 

 

 

Salicaceae

P

IT

373

Populus eupharatica Olivier.

P

IT

214

Salix aegyptiaca L.

 

 

 

Solanaceae

T

IT

2

Datura stramonium L.

H

IT

322

Hyoscyamus reticulatus L.

G

IT, SS

482

Hyoscyamus tenuicaulis Schonbeck-Temesy.

T

COSM

126

Solanum nigrum L.

 

 

 

Scrophulariaceae

T

ES, IT, M

28

Antirrhinum orontium L.

G

IT

187

Baccopa monnieri (L.) Pennell.

T

IT

35

Euphrasia pectinata Ten.

T

ES, M

323

Kickxia spuria (L.) Dumort.

T

IT

331

Linaria chalepensis (L.) Mill.

H

IT

250

Scrophularia striata Boiss.

H

IT

51

Verbascum aucheri (Boiss.) Hub.-Mor.

H

IT

220

Verbascum sinuatum L.

H

IT

215

Verbascum speciosum Schrad.

T

IT

151

Veronica anagalis-aquatica L.

T

IT

122

Veronica persica Poir.

 

 

 

Tamaricaceae

P

IT, SS

97

Tamarix aphylla (L.) Krasten.

P

IT

183

Tamarix indica Willd.

P

IT

157

Tamarix polyclada Willd.

 

 

 

Thymelaeaceae

C

IT

324

Daphne mucronata Royle.

T

IT, SS

152

Thymelaea mesopotamica (C. Jeffry) B. Peterson

 

 

 

Urticaceae

T

IT, SS

186

Parietaria iusitanica L.

T

COSM

98

Urtica pilulifera L.

 

 

 

Valerianaceae

T

IT

29

Valerianella dactylophylla Boiss.

T

IT

216

Valerianellavesicaria (L.) Moench.

 

 

 

Verbenaceae

T

IT, M, SS

34

Phyla nodiflora (L.) Greene.

T

IT

330

Verbena officinalis L.

 

 

 

Violaceae

T

IT, M

251

Viola modesta Fenzl.

 

 

 

Vitaceae

C

IT

285

Vitis vinifera L.

 

 

 

Zygophyllaceae

H

ES, IT, M, SS

289

Peganum harmala L.

T

ES, IT, M, SS

123

Tribulus terrestris L.

 

 

 

Monocotyledones

 

 

 

Amaryllidaceae

G

IT, M

325

Narcissus tazetta L.

 

 

 

Araceae

G

IT

368

Biarum straussii L.

 

 

 

Colchicaceae

G

IT

486

Colchicum montanum L.

G

IT

156

Colchicum autennalisL.

 

 

 

Cyperaceae

G

IT

492

Carex pachystylis L.

G

IT

252

Cyperus pygmaeus L.

G

IT

256

Cyperus rotundus L.

G

IT

1

Scirpus wardianus L.

 

 

 

Iridaceae

G

IT

184

Gladiolus atroviolaceus Boiss.

G

IT

217

Iris reticulata var. reticulata. M. B., Fl.

 

 

 

Ixioliriaceae

G

ES, IT, SS

74

Ixiolirion tatricum (Pall.) Herb.

 

 

 

Juncaceae

G

IT,SS

153

Juncus articulatus L., Spec.

T

IT, M

286

Juncus bufonius L.

G

IT

31

Juncus fontanesii subsp. kotschyi (Boiss.) Snoge.

G

IT

73

Juncus fontanesii subsp. Pyramidatus (Laharpe) Snoge.

G

IT

369

Juncus gerardi Loisel.

T

IT

326

Juncus hybridus Brot.

G

IT, M

253

Juncus maritimus Lam.

G

IT, SS

99

Juncus rigidus Desf.

 

 

 

Liliaceae

G

M

494

Allium stamineum Boiss.

G

IT

506

Muscari iranicum Parsa.

G

M

287

Scilla autumnalis L.

G

IT

52

Urginea maritima (L.) Baker.

 

 

 

Najadaceae

G

IT

370

Najas marina L.

 

 

 

Poaceae

T

IT, SS

218

Aegilops columnaris Zhuk.

G

ES, IT, M

154

Aeluropus littoralis (Gouan) Parl.

T

IT

327

Agropyron repens L.

T

IT

569

Avena wiestii Steud.

T

COSM

124

Bromus danthoniae Trin.

T

IT, M

509

Bromus scoparius L.

T

ES, IT, M, SS

254

Bromus tectorum L.

H

M,SS

185

Cenchrus pennisetiformis Hochst.

G

COSM

567

Cynodon dactylon (L.) Pers.

T

IT

288

Echinochloa colonum (L.) Link.

T

IT

514

Heteranthelium piliferum (Banks & Soland.)

T

IT

72

Hordeum bulbosum L.

T

ES, IT

328

Hordeum glaucum Steud.

T

IT

526

Hordeum marianum L.

T

IT, M, SS

32

Hordeum spontaneum C. Koch.

H

IT, M, SS

102

Hyparrhenia hirta (L.) Stapf.

T

IT, M, SS

125

Lamarckia aurea (L.) Moench.

T

IT

371

Lolium perenne L.

T

IT, M

255

Lolium rigidum Gaudin.

T

ES, IT, M, SS

534

Lophochloa phleoides (Vill.) Reichenb.

T

IT

329

Paspalum dilatatum Poir.

H

IT

548

Pennisetum orientale L.C. Rich.

T

M

566

Phalaris brachystachys Link.

T

IT, M

219

Phalaris minor Retz.

G

COSM

155

Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud.

G

ES, IT, M

372

Poa bulbosa L.

T

COSM

100

Polypogon monspeliensis (L.) Desf.

G

M

71

Sorghum halepens (L.) Pers.

T

IT, M, SS

67

Stipa capensis Thunb.

T

IT

53

Trachynia distachya (L.) Link.

H

IT, M, SS

101

Tricholaena teneriffae (L. f.) Link.

 

 

 

Typhaceae

G

IT

33

Typha laxmanni Lepech.

 

 

 

شکل 3- پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه

 

بحث و نتیجه‌گیری

گیاهان آوندی منطقه به جز سه گونه پتریدوفیت و دو گونه بازدانه بقیه عمدتاً به شاخه نهاندانگان (Magnoliophyta) تعلق دارند. سرخس Onychium melanolepis فقط در مناطق جنوبی کشور (فارس، خوزستان، بلوچستان و هرمزگان) می‌روید و سرخس Cheilanthes catanensis در مناطق مرکزی و جنوب ایران، در بین شکاف سنگ‌ها که رطوبت کافی وجود دارد، نیز یافت می‌شود (مبین، 1358-1368). گونه Ephedra foliataو Ephedrapachycladaمتعلق به تیره Ephedraceae تنها گونه‌های بازدانه در این منطقه هستند که به صورت گیاه خشکی‌پسند و خودرو در ارتفاعات می‌رویند. کمبود رطوبت کافی در طول سال را می‌توان از علل تعداد اندک نهانزادان و بازدانگان در این منطقه به شمار آورد (مبین، 1360؛ Frey and Probst, 1986).

وجود 81 تیره و 268 جنس گیاهی در منطقه، بیانگر این مطلب است که نواحی مجاور و اطراف این دو تالاب دارای فلور نسبتاً غنی است که یکی از علل آن تنوع زیستگاه‌هاست، هر چند که عواملی همچون کشاورزی و احداث جاده و مکان‌های تفرجگاهی باعث نابودی و تخریب برخی مکان‌های بکر این حوزه اکولوژیک گردیده و فشار ناشی از چرای بی‌رویه دام‌ها نیز در اطراف سواحل و دامنه کوه‌ها سبب نابودی بسیاری از گونه‌های حساس نسبت به عوامل نامساعد محیطی شده است.

فراوانی گونه‌های تیره Asteraceae به دلیل تخریب فلور منطقه و اجرای اعمال تخریبی مانند کشاورزی، دامپروری و غیره بر روی منابع طبیعی گیاهان بالاخص در مناطق کوهستانی که مأمنی امن برای این خانواده گیاهی است، فراهم آورده است، ولی هنوز هم مکان‌های بکری از لحاظ پوشش گیاهی را می‌توان در برخی نقاط صعب‌العبور مشاهده کرد که شاهدی بر غنای فلور منطقه هستند. به لحاظاین وی‍‍ژگی‌ها و جاذبه‌های طبیعی دیگر این منطقه همچنین از سوی یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره معرفی شده است و در فهرست مناطق چهارگانه سازمان حفاظت محیط‌زیست ثبت شده، تحت عنوان منطقه حفاظت‌شده ارژن-پریشان مدیریت می‌شود (دهقانی، 1384).

نتایج بررسی طیف زیستی گیاهان منطقه نشان می‌دهد که تروفیت‌ها و همی‌کریپتوفیت‌ها برتری بیشتری نسبت به سایر اشکال زیستی دارند. اشکال زیستی گیاهان انعکاسی از سازش آنها با شرایط محیطی به ویژه عوامل اقلیمی است (مبین، 1360؛ محرابیان و همکاران، 1387). یافته‌های این پژوهش در رابطه با فراوانی انواع شکل‌های زیستی با نتایج حاصل از مطالعات پیشین که توسط دولتخواهی و همکاران (1389ب) بر روی تالاب بین‌المللی پریشان صورت گرفته است، مطابقت دارد. وجود گونه‌هایی با شکل زیستی کامفیت در دامنه کوه‌ها نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در تثبیت خاک، به ویژه در مکان‌های شیب‌دار دارد (دولتخواهی و همکاران، 1389ب). علاوه بر این، با توجه به گرم و خشک بودن فصل تابستان و عدم بارش نزولات جوی در این فصل، سازگاری کامفیت‌ها به چنین شرایط اقلیمی باعث شده که آنها به عنوان مقاوم‌ترین عناصر گیاهی درصد نسبتاً بالایی از رُستنی‌های دایمی و پایدار منطقه را به خود اختصاص دهند. در مقابل، تروفیت‌ها به علت عدم تحمل نسبت به فصول خشک در مقابل فصل گرم و خشک تحمل کمتری دارند و با نامساعد شدن شرایط محیطی و بروز اوج گرما خزان می‌کنند و چرخه زندگی خود را به پایان می‌رسانند (مبین، 1360؛ محرابیان و همکاران، 1387).

با توجه به تقسیمات نواحی رویشی ایران توسط Zohary (1963 و 1973)، Takhtajan (1986) و مبین (1360)، این منطقه در ناحیه ایرانی-تورانی قرار دارد. نتایج این پژوهش نیز مؤید این مطلب است، زیرا در حدود 52/58 درصد گونه‌ها از لحاظ پراکندگی جغرافیایی به ناحیه ایرانی-تورانی تعلق دارند. از طرفی، اگرچه این منطقه در بخش جنوبی ناحیه ایرانی-تورانی و در نزدیکی ناحیه صحرا-سندی (Ghahraman and Attar, 1999) یا خلیج-عمانی (اسدی، 1367-1389) واقع شده است، ولی به نظر نمی‌رسد که یک موقعیت گذر قلمرو گیاهی (گذر از هولارکتیک به پالئوتروپیک) باشد، زیرا تنها در حدود 97/12 درصد از گیاهان آن پراکنش جغرافیایی دو ناحیه‌ای ایرانی-تورانی و صحرا-سندی را دارند. نتایج مطالعات محرابیان و همکاران (1387) در منطقه حفاظت‌شده مند در استان بوشهر که در ناحیه صحرا-سندی واقع است، نشان می‌دهد که در آن منطقه، حدود 24 درصد گیاهان پراکنش یک ناحیه‌ای دارند و در میان آنها گونه‌های صحرا-سندی از بالاترین درصد برخوردارند، در حالی که در این منطقه اغلب گونه‌ها به ناحیه ایرانی-تورانی تعلق دارند.

گزارش جدیدی از حضور گونه Lycopus europaeus L. با نام فارسی فراسیون آبی یا پای گرگ، متعلق به خانواده نعناعیان (Lamiaceae) (دولتخواهی و همکاران، 1389الف) در حاشیه تالاب بین‌المللی پریشان برای نخستین بار از جنوب ایران نیز شده است.

بزرگترین اجتماع گیاهی در این منطقه را بلوط کوهی (Quercus brantii) تشکیل می‌دهد که اکثر دامنه‌های کوهستانی این منطقه را می‌پوشاند؛ همچنین، اجتماع گیاهی نی (Phragmites australis) که همچون کمربندی تمامی سواحل تالاب‌ها را در بر می‌گیرد و Scirpus wardianusکه به طور پراکنده در حواشی داخلی تالاب پریشان گسترش دارد.

متأسفانه طی چند سال اخیر این دو تالاب بسیار زیبا با خشکسالی بی‌سابقه روبه‌رو شده‌اند و دیگر چیزی به عنوان تالاب در این حوزه به چشم نمی‌خورد. این در حالی است که تعداد چشمگیری از گونه‌های گیاهی که سابقاً حضور پُر رنگی در این منطقه داشتند، یا به صورت بسیار تُنُک هستند و یا دیگر کاملاً از بین رفته‌اند و از دیگر عواقب این پدیده نیز عدم حضور پرندگان بسیار زیبای مهاجری است که همه ساله از قسمت‌های مختلف این کره خاکی به این تالاب‌های زیبا مهاجرت می‌کردند.

از دیگر اجتماعات گیاهی می‌توان به اجتماع سدر یا کُنار (Ziziphus spina-christi) در تپه‌های جنوبی تالاب پریشان و دامنه و ارتفاعات کوهستان‌های شمالی آن اشاره کرد که نفوذ عناصر صحرا-سندی را در این بخش نشان می‌دهد. همچنین، وجود اجتماعات بزرگ و وسیعی از گیاه آبزی غوطه‌ور تیزک
(Najas marina) در تالاب پریشان که اکثر قسمت‌های داخلی و کف تالاب را اشغال می‌کنند را می‌توان نشانه پایین بودن میزان شوری در این تالاب دانست که متأسفانه طی خشکسالی‌های اخیر این گونه گیاهی کاملاً از این منطقه رخت بربسته است. با توجه به غنای گونه‌های گیاهی، پیچیدگی اکوسیستم و همچنین زیبایی خیره‌کننده این تالاب‌ها، لازم است که مسؤولان ذی‌ربط با مدیریتی صحیح و هوشمندانه از تخریب‌های بی‌رویه ناشی از فشارهای انسانی جلوگیری کرده و برای حفاظت از این تالاب‌های بین‌المللی که سرمایه‌های ملی این کشور هستند، اقدامات بیشتری را تدارک ببینند.

 

 

منابع
اداره کل حفاظت محیط‌زیست فارس (1385) معرفی مناطق چهارگانه محیط‌زیست استان فارس و جاذبه‌های طبیعت‌گردی آن. شیراز.
اسدی، م. (سر ویراستار). (1367-1389) فلور ایران. شماره‌های 1-67، انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
دولتخواهی، م.، یوسفی، م. و دولتخواهی، ع. (1389الف) اولین گزارش از حضور گونه Lycopus europaeus L. متعلق به خانواده Lamiaceae در جنوب ایران. چهارمین کنفرانس بین‌المللی زیست‌شناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد.
دولتخواهی، م.، یوسفی، م. و عصری، ی. (1389ب) بررسی فلوریستیک تالاب پریشان و اطراف آن در استان فارس، مجله زیست‌شناسی ایران 23: 35-46.
دهقانی، ع. (1384) اکوسیستم تالاب پریشان. انتشارات نقش مهر، تهران.
سلطانی‌پور، م. ا. (1384) گیاهان دارویی منطقه حفاظت‌شده گنو. مجله پژوهش و سازندگی در منابع طبیعی 68 :27-37.
قهرمان، ا. (1354-1380) فلور رنگی ایران. جلدهای 1-25، انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران.
قهرمان، ا. (1369-1373) کورموفیت‌های ایران. جلدهای 1-4، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
کریمیان، ع. ا. (1383) گیاهان دارویی، معطر، مرتعی و نادر مناطق حفاظت‌شده کالمند بهاران و کوه بافق استان یزد. مجله محیط‌شناسی 37: 77-88.
مبین، ص. (1360) جغرافیای گیاهی: گسترش جهان گیاهی، اکولوژی، فیتوسوسیولوژی و خطوط اصلی رویش‌‌های ایران. انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
مبین، ص. (1368-1358) رُستنی‌های ایران (فلور گیاهان آوندی). جلدهای 1-4، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
محرابیان، ا.، نقی‌نژاد، ع.، مصطفوی، ح.، حسن‌زاده کیابی، ب. و عبدلی، ا. (1387) بررسی فلور و رویشگاه‌های منطقه حفاظت‌شده مند (استان بوشهر). مجله محیط‌شناسی 34(46): 1-18.
Beazley, M. (1993) Wetlands in Danger. Reed International Books Limited, Singapore.
Davis, P. H. (ed.) (1965-1985) Flora of Turkey. vols. 1-9. Edinburgh University Press, Edinburgh.
Frey, W. and Probst, W. (1986) A Synopsis of the vegetation of Iran. In: Contribution to the Vegetation of Southwest Asia (ed. Kürschner, H.) Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden.
Ghahraman, A. and Attar, F. (1999) Biodiversity of plant species in Iran. Tehran University Publisher, Tehran.
Jafari, S. M. and Akhani, H. (2008) Plants of Jahan nama protected area, Golestan province, N. Iran. Pakistan Journal of Botany 40(4): 1533-1554.
Komarov, V. L. and Shiskin, B. K. (1963-1974) Flora of the U.S.S.R. vol. 1-24. (Translated, by Landau, N., Lavoott, R., Blake, Z. and Behrman, L.). Keter and IPST Press, Jerusalem.
Rechinger, K. H. (ed.) (1963-1998) Flora Iranica. nos. 1-176. Akademische Druck-U Verlagsanstalt, Graz.
Takhtajan, A. (1986) Floristic regions of the world. University of California Press, California.
Townsend, C. C. and Guest, E. (1966-1985) Flora of Iraq. vols. 1-9. Ministry of Agriculture and Agrarian Reform, Baghdad.
White, F. and Leonard, J. (1991) Phytogegraphical links between Africa and Southwest Asia. Flora et Vegetation Mundi 9: 229-246.
Zohary, M. (1963) On the geobotanical structure of Iran. Bulletin of the Research Council of Israel 11 D, Supplement: 1-113.
Zohary, M. (1973) Geobotanical foundations of the Middle East. 2 vols. Gustav Fischer Verlag, Stuttgart.
Zohary, M. and Feindbrun-Dothan, N. (1966-1986) Flora Palaestina. vols. 1-4. The Jerusalem Academic Press, Jerusalem.