معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی منطقه اعلاء و رودزرد استان خوزستان

نویسندگان

1 گروه زیست‌شناسی،‌ دانشکده علوم، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

2 مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان، اهواز، ‌ایران

چکیده

حوضه آبخیز رودخانه‌های اعلاء و رودزرد به مساحت 4/229903 هکتار بین استان‌های خوزستان (شهرستان باغملک و ایذه) و کهگیلویه ‌و بویراحمد واقع شده است. بیشترین مساحت حوضه‌های مذکور در شهرستان باغملک در استان خوزستان واقع هستند. بررسی انجام شده نشان داد که در منطقه مورد مطالعه 72 خانواده، 255 جنس و
382 گونه گیاهی وجود دارد. از مهمترین خانواده‌های منطقه، می‌توان به Asteraceae (56 گونه، 65/14درصد)، Papilionaceae (50 گونه، 08/13درصد)، Apiaceae (35 گونه، 16/9 درصد)، Poaceae (32 گونه، 37/8 درصد)، Lamiaceae (21گونه، 49/5 درصد) اشاره کرد. از بزرگترین جنس‌های گیاهی منطقه مورد مطالعه می‌توان به ترتیب به جنس‌های Astragalus (12 گونه)،Trifolium (10 گونه)، Centaurea (9 گونه) اشاره کرد. از نظر شکل زیستی، 36/41 درصد گونه‌ها تروفیت، 07/35 درصد همی‌کریپتوفیت، 61/13 درصد فانروفیت، 63/8 درصد کریپتوفیت، 23/5 درصد کامفیت هستند. از نظر پراکنش جغرافیایی، 63/58 درصد عنصر ایرانی- تورانی، 68/9 درصد ایرانی- تورانی و مدیترانه‌ای، 85/7 درصد ایرانی- تورانی و اروپا- سیبری، را به خود اختصاص می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Introduction of the flora, life form and chorology of the Alla region and Rudzard in Khuzestan province

نویسندگان [English]

  • Shabnam Taghipour 1
  • Mohammad Hassanzadeh 2
  • Siavash Hosseini Sarghein 1
1 Department of Biology, Faculty of Sciences, University of Urmia, Urmia, Iran
2 Research Center of Agriculture and Natural Resources, Khuzestan Province, Ahwaz, Iran
چکیده [English]

The studied watershed region of Alla and Rudzard rivers is located between Khuzestan (Baghmalek and Izeh) and Kohgiloye va Boyerahmad provinces with the area of 229903.4 hectares. Most of the mentioned area is located in Baghmalek region in Khuzestan province. Flora of this region included 417 plant species which belonged to 284 genera and 79 families. The most important families were Asteraceae, Papillionaceae, Apiaceae, Poaceae, Lamiaceae with the Abundance percentage of 13.90%, 11.99%, 8.87%, 8.39% 5.27%, respectively. Life forms of the plant species included Therophytes 40.52%, Hemicryptophytes 32.67%, Phanerophytes 17.50%, Cryptophytes 8.39% and Chamaephytes 5.03%. From the life form point of view, the plants of this region included: 62.58% Irano-Touranian, 8.63% Irano-Touranian and Mediterranean, 7.67% Irano-Touranian and Europe-Siberian, 6.23% Irano-Touranian and Saharao-Sindian, 6.23% Cosmopolitan, 5.99% Irano-Touranian, Europe-Siberian and Mediterranean, 2.15% Irano-Touranian, Saharao-Sindian and Mediterranean, 0.47% Irano-Touranian, Saharao-Sindian, Europe-Siberian and Mediterranean.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Flora
  • Chorology
  • Life Form
  • Alla and Rudzard rivers
  • Khuzestan province
  • Iran

مقدمه

استان خوزستان با وسعتی معادل 7/6 میلیون هکتار بین 47 درجه و 41 دقیقه تا 50 درجه و 49 دقیقه طول شرقی و 29 درجه و 58 دقیقه تا 32 درجه و 4 دقیقه‌ عرض شمالی از نصف‌النهار گرینویچ قرار گرفته است. از شمال با لرستان و اصفهان، از جنوب با دریای عمان و کشور عراق، از شرق با استان‌های چهارمحال‌ و بختیاری و کهگیلویه ‌و بویراحمد و از غرب با استان ایلام و کشور عراق همسایه است (مظفریان، 1377الف). فلور غنی و متنوع ایران از دیرباز از سوی محققان خارجی و در سال‌های اخیر از سوی گیاه‌شناسان ایران مطالعه و نمونه‌های گیاهی فراوانی نیز جمع‌آوری شده است. در استان خوزستان تیپ‌های گیاهی برخی از مناطق از طریق طرح شناخت مناطق اکولوژیک کشور شناسایی شد که می‌توان به تیپ‌های گیاهی منطقه دزفول (صالحی و همکاران، 1385)، آبادان (صالحی و همکاران، 1381) و اهواز-دشت آزادگان (صالحی و هویزه، 1378) اشاره کرد، اما هنوز مناطق بسیاری وجود دارد که پوشش گیاهی آنها کمتر توجه و بررسی شده است که از جمله آنها منطقه رودخانه اعلا و رودزرد استان خوزستان است. به علت تنوع طبیعی و اکولوژیک بسیار زیاد در منطقه‌ مورد نظر، آبخیزهای مذکور دارای کاربری‌های متفاوت از جمله مرتع، مرتع و جنگل، مرتع و زراعت پراکنده، جنگل، جنگل مرتع و زراعت تحت اشکوب یا محاط در جنگل، اراضی کشاورزی (دیم، آبی و باغ)، مناطق مسکونی (شهر، روستا، مزارع و ...) و مسیر رودخانه‌ها و آبراهه‌های متعدد هستند، ضمناً در این محدوده 20 تیپ گیاهی (متناسب با کاربری‌های مرتبط با پوشش گیاهی) و 10 تیپ جنگل شناسایی و تفکیک شده است. همچنین منطقه مورد بررسی از تنوع اقلیمی نسبتاً خوبی برخوردار بوده، بر مبنای روش آمبرژه، اقلیم‌های نیمه‌خشک و گرم میانی، نیمه مرطوب معتدل، نیمه مرطوب سرد، مرطوب سرد و بالاخره به اقلیم ارتفاعات فوقانی قابل تفکیک است. همچنین بر مبنای تقسیم‌بندی اقلیم‌های حیاتی ایران به مناطق رویشی نیمه استپی گرم، استپ جنگلی یا جنگل‌های خشک و اقلیم ارتفاعات مرتفع (مراتع ییلاقی) قابل تفکیک است.

از اهداف عمده این پژوهش، شناخت دقیق گونه‌های گیاهی و بررسی شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی آنها در منطقه اعلاء و رودزرد است. این حوزه‌های نسبتاً وسیع در برگیرنده‌ انواع متنوعی از شکل‌های فیزیوگرافیک و توپوگرافیک، زمین‌شناسی، سنگ‌شناسی، رخساره‌های ژئومورفولوژیک و زیستگاه‌های طبیعی مختلف است. به طور کلی، شناسایی و معرفی رُستنی‌های یک منطقه اهمیت ویژه‌ای دارد که از آن جمله می‌توان امکان دسترسی آسان و سریع به گونه گیاهی خاص در محل و زمان معین تعیین پتانسیل و قابلیت رویشی منطقه، امکان افزایش تعداد گونه‌های مقاوم و گونه‌های در حال انقراض و کمک به حفظ آنها، شناسایی گیاهان دارویی و استفاده اصولی از آنها و کمک به تعیین پوشش گیاهی کشور را نام برد (کاظمیان و همکاران، 1383).

 

مشخصات منطقة مورد مطالعه

حوضه‌‍‌های آبخیز رودخانه‌های اعلاء و رودزرد به مساحت 4/229903 هکتار بین استان‌های خوزستان (شهرستان‌های ایذه و باغملک) و کهگیلویه‌ و بویراحمد واقع شده است و مجموعه‌ آنها در واقع سد در حال ساخت جره در 45 کیلومتری شمال شهرستان رامهرمز را تشکیل می‌دهند. بیشترین مساحت حوزه‌های مذکور در شهرستان باغملک خوزستان واقع شده است. این آبخیزها در موقعیت جغرافیایی '40 و˚49 تا '29 و ˚49 طول شرقی و'7 و˚31 تا '42 و˚31 عرض شمالی واقع است. حداقل و حداکثر ارتفاع آبخیز مذکور به ترتیب 339 تا 3597 متر است. مجموعه‌ مورد پژوهش شامل 31 زیرحوضه (واحد هیدرولوژیک) شامل 19 زیرحوضه در آبخیز رودخانه‌ اعلاء و 12 زیرحوزه در آبخیز رودزرد است.

حوضه‌های مورد بررسی، در واقع، زیر حوضه‌ آبخیز بزرگ مارون-جراحی است که به خلیج فارس می‌ریزد. محدوده در واقع در شمال شرقی خوزستان و یا در جنوب‌غربی ایران قرار گرفته است. موقعیت منطقه مورد مطالعه در شهرستان باغملک و استان خوزستان در شکل 1 نشان داده شده است.

 

 

 

شکل 1- موقعیت منطقه مورد مطالعه در شهرستان باغملک و استان خوزستان

 


طبقه‌بندی اشکال زیستی

برای طبقه‌بندی اشکال زیستی گیاهان روش‌های مختلفی وجود دارد که یکی از مهمترین آنها، شکل زیستی Raunkiaer است (مبین، 1375؛ رضوی و همکاران، 1388). وی بر اساس محل ظهور جوانه‌های رشد در هر گونه (که معمولاً رشد گیاهان در فصل مساعد ازهمین محل شروع می‌شود) یک طیف بیولوژیک (biological spectrum) ارائه داد. طبقه‌بندی Raunkiaer بر این فرض است که ریخت‌شناسی گونه‌ها با عوامل آب ‌و هوایی کاملاً مرتبط هستند. بر اساس تقسیم‌بندی Raunkiaer گیاهان به 5 دسته: فانروفیت‌ها (phanerophytes)، کامفیت‌ها (chameophytes)، همی‌کریپتوفیت‌ها (hemicryptophytes)، کریپتوفیت‌ها (cryptophytes) و تروفیت‌ها (therophytes) طبقه‌بندی می‌شوند (اسماعیل‌زاده و همکاران، 1384 و مصداقی، 1384).

 

مواد و روش‌ها

ابتدا به منظور آشنایی با منطقه، نقشه‌های جغرافیایی ناحیه بررسی و مطالعه شد. در بازدیدهای اولیه، راه‌های دستیابی به نقاط مختلف منطقه، ویژگی‌های جغرافیایی، عوارض طبیعی و وضعیت کلی پوشش گیاهی بررسی شد. با استفاده از ‌اطلاعات افراد محلی و مشاهدات به‌دست آمده از بازدیدهای اولیه، برای جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی برنامه‌ریزی صورت گرفت و بر اساس روش‌های علمی مرسوم، نمونه‌های هرباریومی آماده شد. بعد از جمع‌آوری گونه‌ها، به بررسی و شناسایی این گونه پرداخته شد، که این‌کار با استفاده از فلورا ایرانیکا (Rechinger 1963-2005)، فلور ترکیه (Davis 1966-1984)، فلور ایران (اسدی و همکاران، 1367-1385)، فلور رنگی قهرمان (قهرمان، 1357-1378) و دیگر منابع: ثابتی (1373)، معصومی (1374)، مظفریان (1377ب و 1379)، ایران‌نژاد پاریزی و همکاران (1380)، عصری (1382)، موسوی (1383) و Parsa (1986) شناسایی گردید.

شکل زیستی گیاهان جمع‌آوری شده بر اساس طبقه‌بندی Raunkiaer (1934) تعیین و سپس طیف‌زیستی منطقه ترسیم شد. مناطق انتشار گونه‌های گیاهی شناسایی شده از منطقه با استفاده از فلور و منابع مذکور و همچنین فلور‌های عراق (Townsend and Guest, 1966-1985)، فلسطین (Zohary 1966-1978) و منابعی نظیر Akhani و Forther (1994) تعیین گردید. سپس پراکنش جغرافیایی گونه‌ها با توجه به مناطق انتشار آنها بر اساس تقسیم‌بندی جغرافیایی رویش‌های ایران توسط Zohary (1973)، Takhtajan (1986) و White و Leonard (1991) تشخیص داده شد.

 

نتایج

بر اساس نتایج حاصل از این پژوهش، مجموعه رُستنی‌های این منطقه، اعم از طبیعی و دست کاشت بالغ بر 382 گونه گیاهی شناسایی شد که متناسب با نیاز اکولوژیک خود و مدیریت اعمال شده در طی سالیان متمادی، اجتماعات متفاوتی را تشکیل داده‌اند. نطقه مورد مطالعه به علت وسعت زیاد، تنوع زیستگاهی و اقلیمی مناسب از تنوع فلوریستیک بالایی برخوردار است و به مطالعات جامع‌تری برای شناخت و شناسایی گونه‌های گیاهی آن نیاز است (جدول 1).

این عناصر گیاهی شامل: 1 خانواده و 1 گونه از نهانزادان آوندی (خانواده Adiantaceae)، 1 خانواده و 2 گونه از بازدانگان (خانواده Cupressaceae) و 70 خانواده و 379 گونه از نهاندانگان هستند. این تعداد گونه شامل 255 جنس گیاهی هستند. از مهمترین خانواده‌های این منطقه، می‌توان خانواده آفتابگردان (Asteraceae) (58 گونه، 90/13 درصد)، نخود یا بقولات (Papilionaceae) (50گونه، 99/11 درصد)، چتریان (Apiaceae) (37 گونه، 87/8 درصد)، گندمیان (Poaceae) (35 گونه 39/8 درصد)، نعناعیان (Lamiaceae) (22 گونه، 27/5 درصد) را نام برد (شکل 2). بزرگترین جنس در منطقه مورد نظر از نظر تعداد گونه، جنس Astragalus است که دارای
12 گونه است. این جنس یکی از جنس‌های بارز و غالب در تعیین پوشش گیاهی منطقه به شمار می‌رود. بیشترین جنس‌های قرار گرفته در مراتب بعدی:
Trifolium با 10 گونه، Centaurea با 9 گونه، Convolvulus با 8 گونه هستند. بررسی شکل زیستی گیاهان به روش Raunkiaer نشان داد، در بین گیاهان منطقه مورد بررسی، فانروفیت‌ها با 52 گونه (61/13 درصد)، تروفیت‌ها با 158 گونه (36/41 درصد)، کریپتوفیت‌ها با 33 گونه (63/8 درصد)، همی‌کریپتوفیت‌ها با 134 گونه (07/35 درصد) و کامفیت‌ها با 20 گونه (23/5 درصد) هستند (شکل 3). از نظر پراکنش جغرافیایی، 63/58 درصد عنصر ایرانی- تورانی، 68/9 درصد ایرانی- تورانی و مدیترانه‌ای، 85/7 درصد ایرانی- تورانی و اروپا- سیبری، 02/6 درصد عنصر ایرانی- تورانی و صحرا- سندی، 06/7 درصد عنصر جهانی، 02/6 درصد عنصر ایرانی- تورانی، اروپا- سیبری و مدیترانه‌ای، 40/3 درصد عنصر ایرانی- تورانی، صحرا- سندی و مدیترانه‌ای، 78/0 درصد عنصر ایرانی- تورانی، صحرا- سندی، اروپا- سیبری و مدیترانه‌ای و 52/0 درصد عنصر صحرا- سندی هستند که بیشترین درصد پراکنش جغرافیایی مربوط به عنصر ایرانی- تورانی است (شکل 4).

 

 

 

 

شکل 2- درصد تعداد گونه 10 تیره بزرگ در منطقه و مقایسه آنها با سایر تیره‌های موجود در منطقه

شکل 3- درصد فراوانی شکل‌های زیستی گیاهان منطقه
Ch: کامفیت‌ها، Cr: کریپتوفیت‌ها، Ph: فانروفیت‌ها،
He: همی‌کریپتوفیت‌ها، Th: تروفیت‌ها

 
 

شکل 4- درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه
M: مدیترانه‌ای، ES: اروپا-سیبری، Cosm: جهانی،
SS: صحرا-سندی، IT: ایرانی- تورانی

 


جدول 1- فهرست گونه‌های گیاهی، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی، Ch: کامفیت‌ها، Cr: کریپتوفیت‌ها، Ph: فانروفیت‌ها،
He: همی‌کریپتوفیت‌ها، Th: تروفیت‌ها، M: مدیترانه‌ای، ES: اروپا-سیبری، Cosm: جهانی، SS: صحارا-سندی، IT: ایرانی- تورانی

نام علمی گونه‌های گیاهی

پراکنش جغرافیایی

شکل زیستی

Aceraceae

 

 

Acer monspessulanum L.

IT,ES

Ph

Adiantaceae

 

 

Adiantum capillus-veneris L.

Cosm

Cr

Alismataceae

 

 

Alisma plantago-aquatica L.

IT,ES

He

Amaranthaceae

 

 

Amaranthus albus L.

Cosm

Th

Amaranthus graecizans L.

Cosm

Th

Amaranthus viridis L.

Cosm

Th

Amaryllidaceae

 

 

Ixiolirion tataricum Herb.

IT,M,SS

Cr

Anacardiaceae

 

 

Pistacia khinjuk Stocks.

IT

Ph

Pistacia atlanticaDesf.

IT,M,SS

Ph

Apiaceae

 

 

Ammi majusL.

IT

Th

Ammi visnaga (L.) Lam.

Cosm

Th, He

Azilia eryngioides (Pau) Hedge & Lamond

IT

He

Bifora testiculata (L.) Spreng.

IT,ES

Th

Bunium elegans Freyn

IT

Cr

BupleurumlancifoliumHornem.

IT

Th

Dorema aucheriBoiss.

IT

He

Ducrosia anethifolia Boiss.

IT,SS

He

Ducrosia flabellifolia Boiss.

IT

He

Echinophora cinerea (Boiss.) Hedge & Lamond

IT

He

Eryngium billardieri F.Delaroche

IT

He

Eryngium caucasicumTrautv.

IT

He

Eryngium creticum Lam.

IT

He

Eryngium glomeratum Lam.

IT

He

Ferula stenocarpa Boiss. & Hausskn. ex Boiss.

IT

He

Ferulagomacrocarpa Boiss.

IT

He

Ferula haussknechtii H.Wolff ex Rech.f.

IT

He

Haussknechtiaelymaitica Boiss.

IT

He

Lagoecia cuminoides L.

IT,SS

Th

Malabaila secacul (Mill.) Boiss.

IT

He

Oliveria decumbensVent.

IT,SS

Th

Pimpinella barbataBoiss.

IT

He

Pimpinella eriocarpa Banks & Sol.

IT

He

Pimpinella olivieriBoiss.

IT

Th

Pimpinella tragiumVill.

IT

Th

Prangos uloptera DC.

IT

He

Pycnocycla caespitosa Boiss. & Hausskn.

IT

He

Scaligeria meifolia Boiss.

IT

Th

Scandixpectin-veneris L.

IT,ES

Th

Smyrniopsis aucheri Boiss.

IT

He

Torilis leptophylla Rchb. f.

IT,ES

Th

Turgenia latifolia Hoffm.

IT,ES

Th

Tordylium persicum Boiss. & Hausskn. ex Boiss.

IT

Th

Trachydiumsp.

IT

He

Turgeniopsis foeniculacea Boiss.

IT

Th

Apocynaceae

 

 

Nerium oleander L.

IT

Ph

Nerium indicum Mill.

IT

Ph

Arecaceae

 

 

Phoenix dactylifera L.

SS

Ph

Araceae

 

 

Arum elongatum Steven

IT

He

Aristolochiaceae

 

 

Aristolochia bottae Jaub. & Spach

IT

He

Asclepiadaceae

 

 

Marsdenia erecta R. Br.

IT

Ph

Pergularia tomentosa L.

IT,ES

Ph

Periploca aphylla Decne.

IT,ES

Ph

Asteraceae

 

 

Achillea eriophora DC.

IT

He

Achillea tenuifolia Lam.

IT

He

Achillea wilhelmsiiK. Koch

IT,SS

He

Anthemis susiana Nábělek

IT

Th

Anthemis persica Boiss.

IT

Th

Anthemis wettsteiniana Hand.-Mazz.

IT

Th

Arctium minus (Hill) Bernh.

IT ,ES,M

He

Artemisia haussknechtii Boiss.

IT

He

Artemisia sieberiBesser

IT,SS

Ch

Atractylis cancellata L.

IT

Th

Calendula persica C. A. Mey.

IT

Th

Carduus arabicus Jacq.

IT ,ES,M

Th

Carduus pycnocephalus L.

IT,M

Th,He

Carthamus oxyacantha M. Bieb.

IT,M

Th

Centaurea bruguierana Hand.-Mazz.

IT,SS

Th

Centaurea hyalolepis Boiss.

IT

Th,He

Centaurea iberica Trev. ex Spreng.

IT,M

Th,He

Centaurea intricate Boiss.

IT

He

Centaurea luristanica Rech.f.

IT

He

Centaurea pabotii Wagenitz

IT

He

Centaurea solstitialis L.

IT

Th,He

Centaurea koeieana Bornm.

IT

He

Centaurea behen L.

IT

He

Crepis kotschyana Boiss.

IT

Th

Crepis sancta (L.) Babc

IT,M

Th

Cichorium pumilum Jacq.

IT ,ES,M

He

Cichorium intybusL.

IT ,ES,M

He

Cichorium congestum L.

IT,M

He

Cirsium spectabile DC.

IT

He

Cousinia haussknechtii C.Winkl.

IT

Ch

Cnicus benedictus L.

IT

Th

Echinops dichorus Boiss. & Hausskn.

IT

He

Echinops erioceras Bornm.

IT

He

Garhadiolus angulosus Jaub .& Spach

IT,M

Th

Gundelia tournefortii L.

IT,M

He

Hedypnois rhagadioloides F. W. Schmidt

IT

Th

Jurinea viciosoi Pau

IT

He

Koelpinia linearis Pall.

IT,SS

Th

Lactuca serriola L.

IT ,ES,M

He

Matricaria recutita L.

IT

Th

Notobasis syriaca Cass.

IT

Th

Onopordon leptolopis DC.

IT

He

Outreya carduiformis Jaub. & Spach

IT

He

Pentanema divaricatum Cass.

IT

Th

Picnomon acarna (L.) Cass.

IT,M

Th,He

Picris strigosa M. Bieb.

IT

He

Postia puberula Boiss. & Hausskn.

IT

Ph

Pterochaete mucronifolia Boiss.

IT

Ph

Phagnalon nitidum Fresen.

IT,M

Th

Reichardia orientalis Hochr.

IT

He

Scariola orientalis (Boiss.) Soják

IT

He

Senecio glaucus L.

IT,M,SS

Th

Silybum marianum (L.) Gaertn.

Cosm

He

Sonchus oleraceus L.

Cosm

Th

Tanacetum polycephalum Sch. Bip.

IT

He

Urospermum picroides (L.) F. W. Schmidt

IT-M

Th

Boraginaceae

 

 

Anchusa strigosa [Soland.]

IT,M

He

Arnebia decumbens Coss. & Kralik.

IT,SS

Th

Heliotropium szovitsianum (Fisch. & C. A. Mey.) A. DC.

IT

Th

Heliotropium europaeum L.

IT,ES,M

Th

Onosma dasytricha Boiss.

IT

He

Onosma rostellata Lehm.

IT

He

Onosma bulbotricha DC.

IT

He

Rindera lanata Bunge.

IT

He

Brassicaceae

 

 

Aubrieta parvifloraBoiss.

IT

Ch

Biscutella didyma L.

IT

Th

Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.

Cosm

Th,He

Calepina irregularisThell.

IT

Th

Clypeola asperaTurrill

IT,SS

Th

Dielsiocharis kotschyi O. E. Schulz

IT

Ch

Diplotaxis harra Boiss.

IT,M,SS

Th,He

Euclidium syriacum(L.) W. T. Aiton

IT

Th

Eruca sativa Mill.

IT ,ES,M

Th

Erysimum oleifolium J. Gay

IT

Th,He

Fibigia macrocarpa Boiss.

IT,ES

He

Graellsia saxifragifoliaBoiss.

IT

Ch

Hirschfeldia incana (L.) Lagr.-Foss.

IT

Th

Matthiola longipetala (Vent.) DC.

IT,M

Th

Neslia apiculata Fisch., C. A. Mey. & Avé-Lall.

IT,ES

Th

Physorhynchus chamaerapistrum Boiss.

IT,SS

He

Raphanus raphanistrum L.

IT ,ES,M

Th

Sinapis arvensis L.

IT

Th

Sisymbrium irio L.

IT,ES,M,SS

Th

Sisymbriumofficinale (L.) Scop.

IT

Th

Caesalpinaceae

 

 

Cercis griffithii Boiss.

IT,ES

Ph

Campanulaceae

 

 

Campanula cecilii Rech. f. & Schiman-Czeika

IT

Th

Campanula incanescens Boiss.

IT

He

Campanula reuteriana Boiss. & Balansa

IT

Th

Campanula perpusilla A. DC.

IT

He

Mindium stenophyllum (Boiss. & Hausskn.) Rech.f. & Schiman-Czeika

IT

Th

Capparidaceae

 

 

Capparis spinosaL.

IT,M,SS

Ch

Capparis parviflora Boiss.

IT

Ch

Cleome noeana Boiss.

IT,M

Th, He

Cleome iberica DC.

IT,M

Th

Caprifoliaceae

 

 

Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach

IT

Ph

Caryophyllaceae

 

 

Acanthophyllum microcephalum Boiss.

IT

Ch

Arenaria serpyllifolia L.

IT

Th

Arenaria persica Boiss.

IT

Th

Dianthus siphonocalyx Blakelock

IT

He

Gymnocarpus decanter Forssk.

IT

He

Gypsophila virgata Boiss.

IT

Th

Herniaria cinerea DC.

IT,M

Th

Minuartia hybrida (Vill.) Schischkin.

IT

Th

Paronychia arabica DC.

IT

He

Silene conoidea L.

Cosm

Th

Silene lagenocalyx Fenzl ex Boiss.

IT

Th

Vaccaria oxyodonta Boiss.

IT,ES,M

He

Chenopodiaceae

 

 

Chenopodium album L.

Cosm

Th,He

Noaea mucronata Asch. & Schweinf.

IT,M

He

Cistaceae

 

 

Helianthemum salicifolium (L.)Mill.

IT,M

Th

Convolvulaceae

 

 

Convolvulusarvensis L.

Cosm

He

Convolvulus buschiricusBornm.

IT

He

Convolvulus chondrilloides Boiss.

IT

He

Convolvulus oxyphyllusBoiss.

IT

He

Convolvulus reticulatusChoisy

IT

He

Convolvulus stachydifolius Choisy

IT

He

Convolvulus leiocalycinus Boiss.

IT

Ch

ConvolvulusgonocladusBoiss.

IT

He

Crassulaceae

 

 

Sedum hispanicumL.

IT,ES,M

Th

Umbilicus tropaeloifoliusBoiss.

IT

He

Cupressaceae

 

 

Cupressus sempervirens L.

IT

Ph

Juniperus excelsa M. Bieb.

IT

Ph

Cyperaceae

 

 

Cyperus difformisL.

IT,M,SS

Cr

Dipsaceae

 

 

Cephalaria dichaetophoraBoiss.

IT

Th

Cephalaria syriaca Schrad.

IT

Th

Pterocephalus kurdicusVatke

IT

He

Scabiosa calocephala Boiss.

IT

Th

Euphorbiaceae

 

 

Euphorbia microsphaeraBoiss.

IT

He

Euphorbia peplus L.

IT,ES,M

Th

Fagaceae

 

 

Quercus persica Jaub. & Spach

IT,ES

Ph

Fumariacea

 

 

Fumaria bracteosa Pomel

Cosm

Th

Fumaria parviflora Lam.

Cosm

Th

Gentianaceae

 

 

Centaurium pulchellum (Sw.) Druce

IT,ES

Th

Gentiana olivieri Griseb.

IT,SS

He

Geraniaceae

 

 

Erodium cicutarium (L.) L'Her. ex Aiton

IT,ES,M

Th

Erodium pulverulentum (Cav.) Willd.

IT ,M,SS

Th,He

Hypericaceae

 

 

Hypericum triquetrifoliumTurra

Cosm

He

Hypericumhelianthemoides (Spach)Boiss.

Cosm

He

Hypericum perforatumL.

IT,ES

He

Iridaceae

 

 

Gladiolus segetumKer Gawl.

IT

Cr

Gynandriris sisyrinchium Parl.

IT

Cr

Juglandaceae

 

 

Juglans regia L.

IT-ES

Ph

Juncaceae

 

 

Juncus bufonius L.

IT ,ES

Cr

Juncus inflexus L.

Cosm

Cr

Lamiaceae

 

 

Cyclotrichium depauperatum (Bunge) Manden. & Scheng.

IT

Ph

Eremostachys laevigata Bunge

IT,M

He

Lamiumamplexicaule L.

IT, ES

Ch

Mentha longifolia Huds.

Cosm

Cr

Marrubium astracanicum Jacq.

IT,ES

He

Micromeria myrtifolia Boiss. & Hohen.

IT

Ph

Nepeta persica Boiss.

IT

Th

Phlomis bruguieri Desf.

IT

He

Phlomis anisodonta Boiss.

IT

He

Phlomisolivieri Benth.

IT

He

Phlomis persica Boiss.

IT

He

Salvia compressa Vent.

IT

He

Salvia macrosiphonBoiss

SS

He

Scutellaria multicaulisBoiss.

IT

Ch

Stachys acerosa Boiss.

IT

He

Stachys benthamiana Boiss.

IT

Ch

Stachys pilifera Benth.

IT

He

Teucrium oliverianum Ging. ex Benth.

IT

He

Teucrium polium L.

Cosm

He

Ziziphora capitata L.

IT

Th

Ziziphora persica Bunge

IT,ES

Th

Liliaceae

 

 

Allium atroviolaceum Boiss.

IT

Cr

Allium eriophyllumBoiss.

IT

Cr

Allium sp.

IT

Cr

Allium schoenoprasum L.

IT

Cr

Fritillaria imperialis L.

IT

Cr

Muscari tenuiflorum Tausch.

IT,M

Cr

Ornithogalum persicum Hausskn. ex Bornm.

IT,M

Cr

Tulipa clusiana DC.

IT

Cr

Urginea maritime Baker.

IT,SS

Cr

Lythraceae

 

 

Ammannia multiflora Roxb.

IT

Th

Malvaceae

 

 

Alcea aucheri Alef.

IT

He

Alcea angulata Freyn & Sint. ex lljin

IT

He

Malva parviflora L.

IT,M

Th

Morinaceae

 

 

Morina persica L.

IT

He

Mimosaceae

 

 

Prosopis farcta J. F. Macbr.

IT,M,SS

Ph

Myrtaceae

 

 

Myrtus communis L.

IT

Ph

Oleaceae

 

 

Fraxinus rotuidfolia Mill.

IT

Ph

Orobanchaceae

 

 

Orobanche sp.

IT,M

He

Orchidaceae

 

 

Orchis palustris Jacq.

IT,M

Cr

Papaveraceae

 

 

Papaver dubium L.

IT

Th

Papilionaceae

 

 

Alhagi camelorum Fisch.

IT

Ch

Astragalus adscendens Boiss. & Hausskn. ex Boiss.

IT

Ph

Astragalus arbusculinus Bornm. & Gauba

IT

He

Astragalus corethrum Bunge

IT

He

Astragalus cruciatus Link

IT

Th

Astragalus fasciculifolius Boiss.

IT

Ph

Astragalus hauarensis Boiss

IT

He

Astragalus hamosus L.

IT

Th

Astragalus murinus Boiss.

IT

He

Astragalus obtusifolius DC.

IT

He

Astragalus strictifolius Boiss.

IT

He

Astragalus susianus Boiss.

IT

Ph

Astragalus talemansurensis Sirj. & Rech. f.

IT

Ch

Ebenus stellata Boiss.

IT,SS

Ph

Hymenocarpus circinnatus (L.) Savi

IT,SS

Th

Lathyrus inconspicuus L.

IT,ES

Th

Lotus corniculatus L.

IT,ES,M

He

Medicago coronata Pall.

IT,ES,M

Th

Medicago olaciniata(L.) Mill.

IT

Th

Medicago minima (L.) L. ex Bartal.

IT,ES

Th

Medicago orbicularis (L.) Bartal.

IT,M

Th

Medicago polymorpha L.

IT,ES

Th

Medicago radiata L.

IT,M

Th

Medicago scutellata Mill.

IT

Th

Melilotus indicus (L.) All.

IT

Th

Onobrychis cornuta (L.) Desv.

IT

Ch

Onobrychis crista-galli Lam.

IT

Th

Onobrychis ptolemaica DC.

IT

He

Onobrychis iransharii Rech. f.

IT

He

Onobrychis gypsicola Rech. f.

IT,ES

He

Ononis reclinata L.

IT

Ch

Scorpiurus muricatus L.

IT,SS

Th

Taverniera nummularia DC.

IT,SS

Ch

Trifolium campestre Schreb.

IT,ES,M

Th

Trifolium clusii Gren. & Godr.

IT,ES

Th

Trifolium dasyurum C. Presl

IT

Th

Trifolium grandiflorum Schreb.

IT,ES,M

Th

Trifolium lappaceum L.

IT,ES,M

Th

Trifolium purpureum Loisel.

IT,ES,M

Th

Trifolium tomentosum L.

IT

Th

Trifolium stellatum L.

IT

Th

Trifolium resupinatum L.

IT

Th

Trifolium scabrum L.

IT,ES,M

Th

Trigonella uncata Boiss. & Noë

IT

Th

Trigonella stellata Forssk.

IT

Th

Trigonella anguina Delile

IT

Th

Vicia monantha Retz.

IT

Th

Vicia sativa L.

IT,ES,M

Th

Vicia ervilia Willd.

IT

Th

Plantaginaceae

 

 

Plantago coronopus L.

IT,ES,M

Th,He

Plantago lanceolata L.

IT,ES,M

He

Plantago psyllium L.

IT,ES

Th

Plantago ovata Forssk.

IT

He

Platanaceae

 

 

Platanus orientalis L.

IT

Ph

Plumbaginaceae

 

 

Acantholimon sp.

IT,M

Ch

Poaceae

 

 

Aegilops triuncialis L.

IT

Th

Aegilops umbellulata Zhuk.

IT

Th

Agropyron trichophorum K. Richt.

IT,M

Ch

Arrhenatherum kotschyi Boiss.

IT

Cr

Avena ludoviciana Durieu

IT,M

Th

Bromus danthoniae Trin. ex C. A. Mey.

IT

Th

Bromus scoparius L.

IT

Th

Bromus tectorum L.

Cosm

Th

Catapodium rigidum(L.) C. E. Hubb.

IT

Th

Cymbopogon olivieri (Boiss.) Bor

IT

He

Cynodon dactylon (L.) Pers.

Cosm

Cr

Enneapogon persicusBoiss.

IT

He

Eremopoa persica (Trin) Roshev.

IT,M

Th

Heteranthelium piliferum Hochst ex Jaub. & Spach.

IT

Th

Hordeum bulbosumL.

IT

Cr

Hordeum spontaneum K. Koch

IT-M

Th

Hordeum glaucumSteud.

IT,M

Th

Hyparrhenia hirta(L.) Stapf

IT,M

He

Loliumrigidum Gaudin

IT,M

Th

Lophochloa phleoides(Vill) Rchb.

IT

Th

Melica persica Kunth

IT,ES,M,SS

Cr

Phalaris minorRetz.

IT

Th

Phragmites australis(Cav.) Steud.

IT

Cr

Melica persica Kunth

IT,ES,M,SS

Cr

Poa bulbosa L.

IT,SS

Cr

Poaannua L.

IT,ES,M

Cr

Polypogon semiverticillatus (Forssk) H. Hyl.

IT,M

Th

Stipa hohenakeriana Trin. & Rupr.

IT

Th

Stipa capensis Thunb.

IT

Th

Sorghum halepense(L.) Pers.

Cosm

Cr

Trachynia distachya (L.) Link.

IT,M

Th

Vulpiamyuros (L.) C. C. Gmel.

Cosm

Th

Podophyllaceae

 

 

Bongardia chrysogonum Boiss.

IT

Cr

Leontice leontopetalum L.

IT

Cr

Polygonaceae

 

 

Atraphaxis spinosa L.

IT

Ph

Rumex crispus L.

IT

He

Rumex ephedroides Bornm.

IT

Ph

Portulacaceae

 

 

Portulaca oleracea L.

Cosm

Th,He

Primulaceae

 

 

Anagallis arvensis L.

Cosm

Th

Dionysia aubrietioides Jamzad & Mozaff.

IT

He

Dionysia Khuzistanica Jamzad

IT

He

Ranunculaceae

 

 

Ceratocephalus falcatus (L.) Pers.

IT,ES

Th

Clematis orientalis L.

IT

Ph

Delphinium cyphoplectrum Boiss.

IT

He

Ranunculus arvensis L.

IT

Th

Ranunculus asiaticus L.

IT

Th

Resedaceae

 

 

Oligomeris linifolia J. F. Macbr.

IT,SS

Th

Reseda aucheri Boiss.

IT,SS

Th

Rhamnaceae

 

 

Paliurus spina-christi Mill.

IT,ES

Ph

Rhamnus cornifolia Boiss. & Hohen.

IT

Ph

Rhamnus persica Boiss. & Hohen.

IT

Ph

Ziziphus nummularia (Burm.f.) Wight & Arn.

IT

Ph

Ziziphus Spina-Christi (L.)Willd.

IT

Ph

Rosaceae

 

 

Amygdalus horrid Spach.

IT

Ph

Amygdalus scopariaSpach.

IT

Ph

Amygdalus orientalis Mill.

IT

Ph

Cerasus microcarpa Boiss.

IT

Ph

Cerasus mahaleb Mill.

IT

Ph

Cotoneaster nummularioides Pojark.

IT

Ph

CrataegusazarolusL.

IT,ES,M

He

Prunus pseudoprostratus (Pojark.) Rech.f.

IT

Ph

Rubus anatolicusFocke

IT

Ph

Rosa elymaitica Boiss. & Hasskn. ex Boiss.

IT

Ph

Sanguisorba minor Scop.

IT,ES

Ch

Rubiaceae

 

 

Callipeltiscucullaria (L.) DC.

IT,SS

Th

GaliumsetaceumLam.

IT,M

Th

Galium tricornutumDandy

IT

Th

Rutaceae

 

 

Haplophyllumtuberculatum Gürke

IT,SS

He

Salicaceae

 

 

Populuseuphratica Oliv.

IT

Ph

Salix acmophyllaBoiss.

IT,M

Ph

Scrophulariaceae

 

 

Scrophularia deserti Delile

IT

He

Verbascum sinuatum L.

IT

He

Verbascum pseudodigitalisNábělek

IT

He

Solanaceae

 

 

Hyoscyamus orthocarpusSchönb.-Tem.

IT

Cr

Hyoscyamus tenuicaulis Schönb.-Tem.

IT

Cr

Lycium shawii Roem. & Schult.

IT,SS

Ph

Tamaricaceae

 

 

Tamarix sp.

IT,M

Ph

Thymelaeaceae

 

 

Daphnemucronata Royle

IT

Ph

DaphnestapfiiBornm. & keissl.

IT

Ph

Thymelaea mesopotamica (C. Jeffrey) B. Peterson

IT,SS

Th

Ulmaceae

 

 

CeltiscaucasicaWilld.

IT,ES

Ph

Urticaceae

 

 

Parietaria alsinifolia Delile

IT,SS

Th

Urtica urensL.

IT,SS

Th,He

Valerianaceae

 

 

Valerianella vesicaria Moench.

IT

Th

ValerianellasisymbrifoliaVahl

IT,ES

Cr

Verbenaceae

 

 

Vitex pseudonegundoHand.- Mazz.

IT

Ph

Vitaceae

 

 

Ampelopsisvitifolia Planch.

IT

Ph

Zygophyllaceae

 

 

Peganum harmala L.

IT,M,SS

He

Tribulus terrestris L.

Cosm

Th,He

Zygophyllum eurypterum Boiss. & Buhse

IT,SS

Ph

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

ضمن این‌که شناسایی پوشش گیاهی و بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان یک منطقه، اساس بررسی‌ها و تحقیقات بوم‌شناختی در منطقه است، راهکاری مناسب برای تعیین ظرفیت اکولوژیک منطقه از جنبه‌های مختلف نیز هست. در عین حال، عامل مؤثری در سنجش و ارزیابی وضعیت کنونی و پیش‌بینی وضعیت آینده به شمار می‌رود و نقش به سزایی برای اعمال مدیریت صحیح در آن منطقه دارد (رضوی و حسن‌عباسی، 1388). با توجه به تنوع آب ‌و هوایی و عوامل اقلیمی و توپوگرافیک، استان خوزستان از پوشش گیاهی نسبتاً خوبی برخوردار است که در دوران کوتاهی از سال و از نیمه‌ دوم اسفند تا اواخر خرداد ماه بروز می‌کنند و اغلب به جز گونه‌های معدود دایمی و درختی و درختچه‌ای به سرعت از بین می‌روند.

حوضه‌های مورد بررسی، در واقع زیر حوضه‌ آبریز بزرگ مارون-جراحی است که به خلیج‌فارس می‌ریزد. محدوده در واقع در شمال شرقی خوزستان و یا در جنوب ‌غربی ایران قرار گرفته است. در منطقه مورد بررسی که شامل 382 گونه گیاهی است، بزرگترین خانواده از نظر تعداد گونه‌های گیاهی مربوط به خانواده Asteraceae با 65/14 درصد و از بزرگترین جنس‌های گیاهی می‌توان Astragalus با 12 گونه را نام برد. در این محدوده 20 تیپ گیاهی و 10 تیپ جنگل شناسایی و تفکیک شده است که نتیجه شرایط اقلیمی و اکولوژیک مناسب در این منطقه است. در حالی که منطقه آبادان دارای 15 تیپ گیاهی است که شامل
7 تیپ گیاهی منفرد و 8 تیپ گیاهی به صورت گروه تیپ‌های گیاهی است (صالحی و همکاران، 1381)، منطقه دزفول در مجموع 23 تیپ گیاهی در 7 گروه گیاهی تفکیک شده‌اند (صالحی و همکاران، 1385) و پوشش گیاهی منطقه اهواز-دشت آزادگان در گستره مورد بررسی در مجموع به 30 تیپ گیاهی تفکیک شده است. اکثر تیپ‌های گیاهی در بخش جنوبی محدوده مورد مطالعه در واحد رویشی استپی گرم و در بخش شمالی در واحد رویشی نیمه استپی گرم گسترش یافته‌اند (صالحی و هویزه، 1378). مطالعه فلور و پوشش گیاهی مناطق بیابانی و نیمه بیابانی توسط برخی محققان، فراوانی شکل زیستی تروفیت‌ها را نسبت به سایر شکل‌های زیستی در این مناطق تأیید می‌کند.
از این رو، از لحاظ شکل زیستی، تروفیت‌ها با 158 گونه (36/41 درصد)، تقریباً نیمی از گونه‌های منطقه را شامل می‌شود که بیانگر اقلیم خشک منطقه است. پس از تروفیت‌ها، همی‌کریپتوفیت‌ها با 134 گونه (07/35 درصد) بیشترین تنوع را دارند که نشان‌دهنده تحمل این دسته از گونه‌ها در این منطقه است. همچنین، بیشترین درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی مربوط به ناحیه ایرانی- تورانی با 63/58 درصد است.

 

سپاسگزاری

نگارندگان بدین‌وسیله از سازمان جهاد کشاورزی و منابع طبیعی استان خوزستان به جهت تأمین امکان مطالعات و امکانات پژوهشی سپاسگزاری می‌کنند. همچنین، از جناب آقای دکتر عباس صیامی و سرکار خانم مهری دیناروند که در انجام این پژوهش ما را یاری نموده‌اند، تشکر وقدردانی می‌گردد.

منابع
اسدی، م.، معصومی، ع.، خاتم‌ساز، م. و مظفریان، و. (1367-1385) فلور ایران. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
اسماعیل‌زاده، ا.، حسینی، س.م. و اولادی، ج. (1384) معرفی فلور، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی گیاهان رویشگاه سرخدار افرا تخته. مجله پژوهش و سازندگی 68: 66-76.
ایران‌نژاد پاریزی، م. ح.، صانعی شریعت پناهی، م.، زبیری، م. و مهاجر، م. ر. (1380) بررسی فلورستیک و جغرافیای گیاهی پارک ملی خبر و پناهگاه حیات وحش روچون. مجله منابع طبیعی ایران 54(2): 111-130.
ثابتی، ح. (1383) جنگل‌ها، درختان و درختچه‌های ایران. انتشارات دانشگاه یزد، یزد.
رضوی، س. ع. و حسن‌عباسی، ن. ع. (1388) بررسی فلوریستیک و کورولوژی گیاهان رویشگاه سرو خمره‌ای سورکش (فاضل‌آباد- گلستان). مجله پژوهش‌های علوم و فناوری چوب و جنگل 16: 83-100.
صالحی، ح. و هویزه، ح. (1378) پوشش گیاهی مناطق اهواز و دشت آزادگان. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
صالحی، ح. و هویزه، ح.، ارشم، ع.، نمازی، ب. و یوسف نعناعی، ص. (1381) طرح شناخت مناطق اکولوژیک کشور،تیپ‌های گیاهی منطقه آبادان. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
صالحی، ح. و هویزه، ح.، ارشم، ع.، نمازی، ب. و یوسف نعناعی، ص. (1385)، طرح شناخت مناطق اکولوژیک کشور، تیپ‌های گیاهی منطقه دزفول. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
عصری، ی. (1382) فلور، شکل ‌های زیستی و کوروتیپ‌های گیاهان ذخیره‌گاه بیوسفر کویر. فصلنامه علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی 4: 247-257.
قهرمان، ا. (1357-1378) فلور رنگی ایران. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور، تهران.
کاظمیان، آ.، ثفقی خادم، ف.، اسدی، م. و قربانلی، م. (1383) مطالعه فلوریستیک بند گلستان و تعیین شکل زیستی و پراکنش گیاهان منطقه. مجله پژوهش و سازندگی 64: 48-62.
مبین، ص. (1375) رُستنی‌های ایران- فلور گیاهان آوندی (4 جلد). انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
مصداقی، م. (1384) بوم‌شناسی گیاهی. انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، مشهد.
مظفریان، و. (1379) رده بندی گیاهی، جلدهای 1 و 2. انتشارات امیر کبیر، تهران.
مظفریان، و. (1377الف) فرهنگ نام‌های گیاهان ایران. انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.
مظفریان، و. (1377ب) فلور خوزستان. انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.
معصومی، ع. ا. (1374) گون‌های ایران. انتشارت مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
موسوی، ع. (1383) معرفی فلور و عناصر جغرافیای گیاهی حوزه آبخیز خانچای در استان زنجان. مجله منابع طبیعی ایران 57(3): 551-563.
 
Akhani, H. and Forther, H. (1994) The genus Heliotropium L. (Boraginaceae). in: Flora Iranica area. Sendtnera 2:187-276.
Davis, P. H. (1966- 1984) Flora of Turkey. Vols. 1, 5, 10. Edinburgh University Press, Edinburgh.
Parsa, A. (1986) Flora Iranica, Vol. 2. Tehran.
Raunkiaer, C. (1934) The life forms of plant and statistical plant geography. Clarendon Press. Oxford.
Rechinger, K. H. (ed.) (1963-2005) Flora Iranica, nos. 1-175. Akademische University Verlasanstalt, Graz. Austia.
Takhtajan, A. (1986) Floristic regions of the world. University of California Press, Berkeley.
Townsend, C. C. and Guest, E. (1966-1985) Flora of Iraq. Vols. 2, 3, 4, 9. Ministry of Agriculture and Agrarian reform. Baghdad.
White, F. and Leonard, J. (1991) Phytogeographical links between Africa and southwest Asia. Flora et Vegetatio Mundi 9: 229-246.
Zohary, M. (1966-1978) Flora Palaestina. Vols 1-3. The Jerusalem Academic Press, Jerusalem.
Zohary, M. (1973) Geobotanical foundations of the Middle East, 2 vols. Department of Botany, Gustav Fischer verlag, Stuttgart.