Document Type : Original Article
Authors
1 Department of Biology, Faculty of Science, Tarbiat Moallem University, Tehran, Iran
2 Department of Biology, Faculty of Basic Science, University of Mazandaran, Babolsar, Iran
3 Department of Environment, Mazandaran Branch, Natural Section, Sari, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
جنگل‌های شمال ایران (جنگل‌های هیرکانی یا خزری) میراثی به جا مانده از دوران سوم زمین‌شناسی است (شاهسواری، 1376). تأثیر ژئومورفولوژیک منحصر‌به‌فرد این جنگلها در ایجاد اقلیم ناحیه، خاک، حیات وحش جانوری و گیاهی قابل انکار نیست. در میان عناصر جنگلی در شمال ایران، قسمت‌های کم ارتفاع و پست جنگلی در جنوب دریای خزر از ارزش بالای حفاظتی و مدیریتی برخوردار است، زیرا انسان با حذف عناصر طبیعی، جوامع گیاهی آن را به کلی تغییر داده است و بسیاری از بخش‌های آن را نابود کرده و یا در معرض نابودی گذاشته است (Hamzeh'ee et al.,2008). امروزه، مطالعات فلوریستیک اساس و پایه مطالعات بعدی اکولوژیک و پوشش گیاهی در هر منطقه است. این نوع مطالعات تا کنون در مناطق مختلفی از شمال ایران صورت گرفته است، از جمله مطالعات Akhani (1998)، Jafari و Akhani (2008) و Siadati و همکاران (2010). علی‌رغم وجود منابع زیادی در زمینه فلور و جامعه‌شناسی جنگل‌های کوهپایه‌ای و کوهستانی خزری (حمزه‌ای، 1373؛ Djazirei, 1965; Mobayen and Tregubov, 1970; Zohary, 1973; Dorostkar and Norifalise, 1976; Assadollahi, 1980; Frey and Probst, 1986; Nazarian et al.,2004) و تحقیقات صورت گرفته در مناطق مرتفع هیرکانی و محل‌های گذار از جنگل به مرتع (اجتهادی و همکاران، 1383؛ نادری، 1387؛ قهرمانی‌نژاد و عاقلی، 1388؛ آزادبخت 1389؛ قلی‌زاده، 1389)، اطلاعات در زمینه جنگل‌های جلگه‌ای و پست خزری، به ویژه از دیدگاه فلوریستیک و جامعه‌شناسی محدودتر است (Rastin, 1983; Ghahreman et al., 2006 Hamzeh'ee et al., 2008; Naqinezhad et al., 2008). مناطق جنگلی سمسکنده و دشت ناز به منظور حفظ و احیای جوامع گیاهی و جانوری بازمانده جنگل‌های جلگه‌ای خزر و تکثیر گوزن زرد ایرانی، به عنوان پناهگاه حیات وحش مصوّب گردیده است (کنعانی، 1385). با توجه به عدم تحقیقات روی فلور این دو منطقه حفاظت شده، این مطالعه بر آن است که فهرست گونه‌ای این مناطق جنگلی و میزان اشکال زیستی و پراکنش جغرافیایی آنها را بررسی کند، تا مکملی برای فلور جنگل‌های شمال ایران، به ویژه مناطق پست خزری باشد. بنابراین برای یافتن ارتباط بهتر و قطعی‌تر بین تمامی جوامع جنگلی در شمال ایران مطالعه تخصصی‌تری روی برخی از جوامع جنگلی، به‌ویژه مطالعه روی عناصری که پوشش منحصر‌به‌فردی را به وجود می‌آورند، ضروری است.
مواد و روش‌ها
ویژگی‌های مناطق مورد مطالعه (پناهگاه‌های حیات وحش سمسکنده و دشت ناز)
منطقه سمسکنده متعلق به شهرستان ساری (استان مازندران) و با مساحت 937 هکتار در ضلع جنوبی جاده ارتباطی ساری-نکا، بین طول‌های جغرافیایی΄7 °53 تا ΄11 °53 شرقی و عرض های جغرافیایی ΄32 °36 تا ΄34 °36 شمالی واقع شده است. دامنه ارتفاعی منطقه از 50 تا 190 متر ارتفاع از سطح دریا متغیر و از محدود بازمانده‌های جنگل‌های جلگه‌ای خزری با گونه‌های غالب گیاهی بلوط و انجیلی است (شکل 1). پناهگاه حیات وحش دشت ناز با مساحت کل 56 هکتار و ارتفاع متوسط 5 متر از سطح دریا، بین طول‌های جغرافیایی ΄11 °53 تا ΄12 °53 شرقی و عرض جغرافیایی ΄42 °36 تا ΄41 °36 شمالی در شهرستان ساری، به صورت توده جنگلی در جلگه‌ای هموار واقع گردیده است (شکل 2).
اقلیم مناطق مورد مطالعه
بررسی آمار ده ساله ایستگاه کلیماتولوژی سمسکنده -که در حدود 2 کیلومتری پناهگاه حیات وحش سمسکنده قرار دارد (شکل 3)- نشان می‌دهد که متوسط حداکثر دما درگرم‌ترین ماه سال (مرداد) 5/22 درجه سانتیگراد و متوسط حداقل دما در سردترین ماه سال (دی) 6/1 درجه سانتیگراد است. بارندگی در تمام سال وجود دارد و میزان آن به لحاظ فصلی و زمانی متغیر است. در مجموع، پناهگاه حیات وحش سمسکنده با داشتن 728 میلی‌متر بارندگی متوسط باران سالیانه و دارا بودن بارندگی در تمام ماه‌های سال، از شرایط آب و هوایی معتدل و مرطوب برخوردار است. وضعیت اقلیمی منطقه بر اساس روش‌های آمبرژه و دمارتن به صورت اقلیمی مرطوب تا نیمه مرطوب معتدل است. بر اساس نمودار آمبروترمیک، ماه‌های خرداد، تیر، مرداد و شهریور، خشک و ماه‌های فروردین، اردیبهشت، مهر، آبان، آذر، بهمن و اسفند، مرطوب و نیمه مرطوب است.
شکل 1- تصویر عکس هوایی پناهگاه حیات وحش سمسکنده، استان مازندران
شکل 2- تصویر عکس هوایی پناهگاه حیات وحش دشت ناز، استان مازندران
شکل 3- منحنی آمبروترمیک ایستگاه هواشناسی سمسکنده ساری
روش تحقیق
نمونه‌برداری در منطقه، از اول خرداد ماه 1388 تا اواخرتیر ماه 1389، به طور متوسط در هر یک ماه یک بار صورت گرفت. همگام با تغییرات فصلی در پوشش گیاهی منطقه، در تمام فصول رویشی، نمونه‌برداری به طور کامل انجام گرفت. در هنگام برداشت هر نمونه، اطلاعاتی از قبیل: طول و عرض جغرافیایی، ارتفاع از سطح دریا (توسط GPS)، رویشگاه و شکل زیستی نمونه یاداشت شد. نمونه‌های جمع‌آوری شده در این بررسی در هرباریوم دانشگاه تربیت معلم (FAR) و دانشگاه مازندران نگهداری می‌شوند. شناسایی نمونه‌ها بر اساس منابع موجود که عبارتند از: فلورا ایرانیکا (Rechinger,1963-2010)، فلور شوروی (Komarov, 1934-1954)، فلور ترکیه (Davis, 1965-1988)، فلور عراق (Townsend et al.,1966-1980)، فلور ایران (اسدی، 1367-1389) و نمونه‌های سرخس از فلور گیلان (قهرمانی نژاد، 1378) و مقاله اخیر چاپ شده در مجله رستنیها (Khoshravesh et al., 2009) شناسایی شده‌اند. اختصار اسامی مؤلفان تاکسون‌ها با سایت اینترنتی نام‌های گیاهی (IPNI, 2010) تطبیق و یکسان‌سازی شده‌اند. شکل زیستی گیاهان جمع‌آوری شده بر اساس سیستم Raunkiaer (1934) تعیین و سپس طیف زیستی منطقه ترسیم گردید. مناطق انتشار جغرافیایی گونه‌ها (کورولوژی) بر اساس تقسیم‌بندی نواحی رویشی (Zohary, 1973; Takhtajan, 1986) و با توجه به پراکنش گونه‌ها در فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2010) مشخص شد.
نتایج
در بررسی‌ها، از این مناطق تعداد 223 گونه گیاهی از 175 جنس متعلق به 69 تیره شناسایی گردید. از لحاظ تعداد گونه‌ها به ترتیب تیره Poaceae با 36 گونه (16%)، Asteraceae با 23 گونه (3/10%)، Lamiaceae با 14 گونه (3/6%) و Rosaceae با 13 گونه (8/5%) غنی‌ترین تیره‌ها هستند. جنس Carex با هفت گونه، Euphorbia با شش گونه و Geranium با پنج گونه بزرگترین جنس‌ها را تشکیل می‌دهند (جدول‌های 1، 2 و 3 و شکل‌های 4، 5 و 6).
بزرگترین مقدار اشکال زیستی مربوط به تروفیت‌ها یا یک‌ساله‌ها بوده است (34%). جزئیات اشکال زیستی در شکل 7 ارائه شده است.
جدول 1- تعداد کل گونه‌های گیاهی در گروه‌های مختلف گیاهی در مناطق مورد مطالعه
|
گروه گیاهی |
تیره |
جنس |
گونه |
|
نهانزادان آوندی |
8 |
10 |
10 |
|
تک لپه‌ای‌ها |
12 |
44 |
56 |
|
دو لپه‌ای‌ها |
49 |
121 |
157 |
|
جمع |
69 |
175 |
223 |
شکل 4- غنی‌ترین تیره‌های گیاهی بر اساس تعداد جنس‌ها در مناطق مورد مطالعه
شکل 5- غنی‌ترین تیره‌های گیاهی بر اساس تعداد گونه‌ها در مناطق مورد مطالعه
شکل 6- متنوع‌ترین جنس‌های گیاهی بر اساس گونه در مناطق مورد مطالعه
شکل 7- درصد فراوانی گونه‌های گیاهی بر اساس شکل زیستی
از نظر پراکنش جغرافیایی، 32% گونه‌ها دارای پراکنش چند ناحیه‌ای، 19% پراکنش اروپا-سیبری،
13% پراکنش اروپا-سیبری، ایرانی-تورانی، مدیترانه‌ای، 11% پراکنش جهان شمول، 11% اروپا-سیبری، ایرانی- تورانی، 7% پراکنش اروپا- سیبری، مدیترانه‌ای،
4% پراکنش ایرانی-تورانی، 2% پراکنش ایرانی-تورانی، مدیترانه‌ای، 1% پراکنش مدیترانه‌ای هستند. از میان همة گونه‌های فوق 4% بوم‌زاد یا تقریباً بوم‌زاد ایران هستند (شکل 8).
شکل 8- درصد فراوانی گونه‌های گیاهی بر اساس پراکنش جغرافیایی
جدول 2- تعداد کل جنس‌ها و گونه‌های مطالعه شده در هر خانواده
|
گونه |
جنس |
تیره |
گونه |
جنس |
تیره |
|
3 |
1 |
Violaceae |
36 |
30 |
Poaceae |
|
2 |
2 |
Dryopteridacea |
23 |
19 |
Asteraceae |
|
2 |
2 |
Aspleniaceae |
14 |
12 |
Lamiaceae |
|
2 |
2 |
Brassicaceae |
14 |
8 |
Fabaceae |
|
2 |
2 |
Convolvulaceae |
13 |
10 |
Rosaceae |
|
2 |
2 |
Iridaceae |
8 |
3 |
Euphorbiaceae |
|
2 |
2 |
Moraceae |
7 |
7 |
Scrophulariaceae |
|
2 |
2 |
Salicaceae |
7 |
1 |
Cyperaceae |
|
2 |
2 |
Lythraceae |
5 |
2 |
Polygonaceae |
|
2 |
1 |
Amaranthaceae |
5 |
1 |
Geraniaceae |
|
2 |
1 |
Chenopodiaceae |
4 |
4 |
Apiaceae |
|
2 |
1 |
Guttiferae |
4 |
4 |
Boraginaceae |
|
2 |
1 |
Ranunculaceae |
4 |
3 |
Ulmaceae |
|
2 |
1 |
Rubiaceae |
3 |
3 |
Caryophyllaceae |
|
2 |
1 |
Aceraceae |
3 |
3 |
Malvaceae |
|
1 |
1 |
سایر تیره‌ها |
3 |
3 |
Primulaceae |
جدول 3- فهرست گونه‌های گیاهی موجود در مناطق مورد مطالعه. شکل زیستی (life form): cha: کامه‌فیت، Ge: ژئوفیت،
Ge(B): ژئوفیت پیاز‌دار، Ge(C): ژئوفیت بنه‌دار، Ge(R): ژئوفیت ریزوم‌دار، Ge(S): ژئوفیت استولون‌دار، Hel: هلوفیت،
Hem: همی‌کریپتوفیت، Hyd: هیدروفیت، Ph: فانروفیت، Th: تروفیت (برخی از اشکال زیستی، نم‌پسند یا هیگروفیت هستند که با hyg مشخص می‌شوند). پراکنش جغرافیایی (Chorology): COS: جهان‌وطن، ES: اروپا-سیبری (euxino-hyr: بوم‌زاد اگزینو-هیرکانی، hyr: بوم‌زاد هیرکانی، hyr-Tur: بوم‌زاد هیرکانی و ترکمنستان)، IT: ایرانی-تورانی، M: مدیترانه‌ای، PL: چند ناحیه‌ای. DI: داخل جنگل دشت ناز، DM: حاشیه جنگل دشت ناز، SI: داخل جنگل سمسکنده، SM: حاشیه جنگل سمسکنده.
|
شماره هرباریومی (FAR) |
محل جمع‌آوری |
پراکنش جغرافیایی |
شکل زیستی (life form) |
تاکسون |
|
|
|
|
|
Aceraceae (افرائیان) |
|
10986 |
SI |
|
Pha |
Acercappadocicum Gled. |
|
10941 |
SI |
ES (EH) |
Pha |
Acer velutinum Boiss. |
|
|
|
|
|
Adiantaceae (پرسیاوشیان) |
|
10976 |
SI |
PL |
GR |
Adiantum capillus-veneris L. |
|
|
|
|
|
Alismataceae (بارهنگ آبیان) |
|
11000 |
SI |
PL |
Hel |
Alisma plantago-aquatica L. |
|
|
|
|
|
Alliaceae(پیازیان) |
|
11100 |
SI-SM-DI-DM |
IT |
GB |
Allium caspium M. Bieb. |
|
|
|
|
|
Amaranthaceae (تاج‌خروسیان) |
|
10989 |
SI-SM |
PL |
Thr |
Amaranthus blitoides S.Watson. var. blitoides |
|
10985 |
SI-SM |
PL |
Thr |
Amaranthus chlorostachys Willd. |
|
|
|
|
|
Apiaceae (کرفسیان) |
|
10999 |
SI-SM |
PL |
GR |
Bupleurum marschallianum C. A. Mey. |
|
10941 |
SI-SM |
ES-M-IT |
Hem |
Eryngium caucasicum Trautv. |
|
10938 |
SI-SM-DM |
ES (EH), IT |
Hem |
Pimpinella affinis Ledeb. |
|
10994 |
SI-SM-DM |
ES-M-IT |
Thr |
Turgenia latifolia Hoffm. |
|
|
|
|
|
Araceae(شیپوریان) |
|
10987 |
SI |
- |
GR |
Arum sp. |
|
|
|
|
|
Araliaceae(عشقه‌ایان) |
|
10920 |
SI-DI |
ES (EN) |
Pha |
Hedera pastuchovii Woronow |
|
|
|
|
|
Aspleniaceae(سپرزدارویان) |
|
11042 |
SI-DI |
PL |
GR |
Asplenium adiantum-nigrum L. |
|
10948 |
SI-DI |
PL |
GR |
Phyllitis scolopendrium (L.) Newm. |
|
|
|
|
|
Asteraceae(کاسنیان) |
|
10934 |
SI-SM-DM |
ES-M-IT |
Thr |
Artemisiaannua L. |
|
10953 |
SI-SM-DM |
PL |
Hem |
Artemisia vulgaris L. |
|
11110 |
SI |
PL |
Thr |
Bidens tripartita L. |
|
11117 |
SM-DM |
ES-M-IT |
Thr |
Carduus arabicus Jacq |
|
11032 |
SM |
PL |
Hem |
Carpesium cernuum L. |
|
11035 |
SM-DM |
ES-IT |
Hem |
Centaurea hyrcanica Bornm. |
|
11115 |
SM |
PL |
Thr |
Centaurea iberica Trevir. ex Spreng. |
|
11088 |
SM-DM |
PL |
Hem |
Cichorium intybus L. |
|
11113 |
SM |
PL |
Hem |
Cirsium vulgare(Savi) Ten. |
|
10936 |
SM-DM |
COS |
Thr |
Conyza bonariensis(L.) Cronquist |
|
10937 |
SM |
COS |
Thr |
Conyza canadensis (L.) Cronquist |
|
11087 |
SM-DM |
COS |
Hem |
Conyzanthus squamatus(Spreng.) Tamamsch. |
|
11089 |
SM |
PL |
Thr |
Dittrichia graveolens(L.) Greuter |
|
11086 |
SM |
ES |
Thr |
Filago vulgaris Lam. |
|
11111 |
SM |
COS |
Thr |
Helminthotheca echioides (L.) Holub |
|
11116 |
SI-SM |
PL |
Hem |
Lactuca serriola L. |
|
11090 |
SI-SM-D |
ES (EH) |
Hem |
Prenanthes cacaliifolia Beauverd |
|
11033 |
SM |
ES-IT |
Thr |
Senecio vernalis Waldst. & Kit. |
|
11112 |
SM |
PL |
Hem |
Silybum marianum (L.) Gaertn. |
|
11114 |
SM |
PL |
Hem |
Sonchus asper (L.) Hill. |
|
11034 |
SM |
COS |
Thr |
Sonchus oleraceus L. |
|
11036 |
SM-DM |
- |
Hem |
Taraxacum sp. |
|
11093 |
SM |
PL |
Thr |
Xanthium strumarium L. |
|
|
|
|
|
Betulaceae (توسکائیان) |
|
10945 |
SI-SM |
ES (Hyr) |
Pha |
Alnus subcordata C. A. Mey. |
|
|
|
|
|
Boraginaceae(گاوزبانیان) |
|
11056 |
SM |
PL |
Hem |
Cynoglossum officinale L. |
|
11060 |
SM |
ES-M-IT |
Thr |
Heliotropium europaeum L. |
|
11058 |
SM |
ES |
Thr |
Myosotis propinqua Fisch. & C. A. Mey. |
|
10960 |
SM-DM |
ES |
Hem |
Nonnea lutea(Desr.) Reichenb.ex. DC. |
|
|
|
|
|
Brassicaceae(کلمیان) |
|
11010 |
SM |
ES-M-IT |
Thr |
Rapistrum rugosum (L.) All. |
|
11002 |
SM |
ES-M-IT |
Thr |
Sisymbrium irio L. |
|
|
|
|
|
Buxaceae (شمشادیان) |
|
10975 |
SI-DI |
ES )EN( |
Pha |
Buxus hyrcana Pojark. |
|
|
|
|
|
Campanulaceae(گل استکانیان) |
|
11047 |
SI |
ES )EH)-IT |
Hem |
Campanula rapunculus L. |
|
|
|
|
|
Caprifoliaceae (آقطیان) |
|
10903 |
SI-SM-DM |
ES-M-IT |
Cha |
Sambucus ebulus L. |
|
|
|
|
|
Caryophyllaceae (میخکیان) |
|
11046 |
SM |
COS |
Thr |
Cerastium glomeratum Thuill. |
|
11051 |
SI-SM |
ES-IT |
Thr |
Moehringia trinervia Clairv. |
|
10952 |
SI-SM-DI-DM |
COS |
Thr |
Stellaria media (L.) Vill. |
|
|
|
|
|
Chenopodiaceae (اسفناجیان) |
|
10944 |
SI-SM |
COS |
Thr |
Chenopodium album L. |
|
10984 |
SI-SM |
COS |
Hem |
Chenopodium ambrosioides L. |
|
|
|
|
|
Corylaceae (فندقیان) |
|
10905 |
SI-DI |
ES |
Pha |
Carpinus betulusL. |
|
|
|
|
|
Convolvulaceae (پیچکیان) |
|
10946 |
SI-SM-DI |
COS |
GR |
Calystegia sepium (L.) R.Br. |
|
10980 |
SI-SM |
COS |
Thr |
Convolvulus arvensis L. |
|
|
|
|
|
Cyperaceae (جگنیان) |
|
10931 |
SI-DI |
ES-M-IT |
GS |
CarexdivulsaStokes |
|
11030 |
SI |
ES-M-IT |
GR |
C. melanostachya Willd. |
|
11012 |
SI-DI |
ES-M |
GR |
C. pendula Huds. |
|
11026 |
SI |
ES |
Hem |
C. phyllostachys C. A. Mey. |
|
11013 |
SI |
ES-IT |
Hel |
C. songorica Kar. & Kir. |
|
11027 |
SI |
ES |
GS |
C. strigosa Huds. |
|
10932 |
SI-DI |
ES-M |
GR |
C. sylvatica Huds. |
|
|
|
|
|
Dioscoreaceae(تمیسیان) |
|
11004 |
SI-SM |
ES-M-IT |
GC |
TamuscommunisL. |
|
|
|
|
|
Dryopteridaceae (نرسرخسیان) |
|
11122 |
SI |
ES |
GR |
Dryopteris affinis (Lowe) Fraser-Jenk. |
|
10942 |
SI-DI |
PL |
GR |
Polystichum aculeatum(L.) Roth |
|
|
|
|
|
Ebenaceae (خرمالوئیان) |
|
11005 |
SI-DI |
PL |
Pha |
Diospyros lotus L. |
|
|
|
|
|
Equisetaceae (دم‌اسبیان) |
|
11001 |
SI-DI |
PL |
GR |
Equisetum telmatia Ehrh. |
|
|
|
|
|
Euphorbiaceae(فرفیونیان) |
|
11043 |
SI-SM |
PL |
Thr |
Acalypha australis L. |
|
10947 |
SI-SM |
IT-M |
Thr |
Chrozophora tinctoria (L.) A.Juss. |
|
10978 |
SI-SM-DM |
ES-M |
GR |
Euphorbia amygdaloides L. |
|
11119 |
SI-SM |
PL |
Thr |
E. helioscopia L. |
|
10982 |
SI-SM-DM |
ES-M-IT |
Thr |
E. peplus L. |
|
11120 |
SI-SM |
ES-IT |
Thr |
E. stricta L. |
|
11097 |
SI-SM-DM |
IT |
Thr |
E. turcomanica Boiss. |
|
11098 |
SI-SM |
ES-M-IT |
Hem |
E. variegata B.Heyne ex Roth |
|
|
|
|
|
Fabaceae(باقلائیان) |
|
10904 |
SI-SM-DI-DM |
PL |
Pha |
Albizzia julibrissinDurazz. |
|
11015 |
SI-SM-DM |
IT |
Hem |
Coronilla varia L. |
|
11014 |
SI-SM-DI |
ES-M |
Hel (Hyg) |
Glycyrrhiza echinata L. |
|
11029 |
SM-DM |
PL |
Hem |
Lotus corniculatus L. |
|
11084 |
SM-DM |
PL |
Thr |
Medicago minima (L.) Bartal. |
|
11016 |
SM |
ES-IT-M |
Hem |
Melilotus officinalis (L.) Lam |
|
11081 |
SM-DM |
ES-M |
Thr |
Trifolium angustifolium L. |
|
11031 |
SM |
ES-M-IT |
Thr |
T. campestre Schreb. |
|
11085 |
SM |
PL |
GR |
T. fragiferum L. |
|
11082 |
SM |
ES-M |
Thr |
T. scabrum L. |
|
11028 |
SM |
ES-M |
Thr |
T. subterraneum L.subsp. subterraneum |
|
11080 |
SM-DM |
COS |
Thr |
Vicia hirsuta (L.) Gray |
|
11079 |
SM |
PL |
Thr |
V. sativa L. |
|
11083 |
SM |
ES-M-IT |
Thr |
V. tetrasperma(L.) Schreb. |
|
10900 |
SI-DI |
ES (Hyr) |
Pha |
Quercus castaneifolia C. A. Mey. |
|
|
|
|
|
Geraniaceae (شمعدانیان) |
|
10972 |
SI-SM |
ES-IT |
Thr |
Geranium dissectum L. |
|
10953 |
SI-SM-DM |
ES-IT |
Thr |
G. molle L. |
|
11048 |
SI-SM |
ES-M-IT |
Hem |
G. purpureum Vill. |
|
11050 |
SI-SM-DM |
COS |
Thr |
G. robertianum L. |
|
11052 |
SI-SM |
ES-M-IT |
Thr |
G. rotundifolium L. |
|
|
|
|
|
Hamamelidaceae (اَنجیلیان) |
|
10901 |
SI-SM-DM |
ES (EN) (Hy) |
Pha |
Parrotia persica C. A. Mey. |
|
|
|
|
|
Hyacinthaceae (سنبلیان) |
|
11011 |
SI-SM |
IT |
GB |
Ornithogalum sintenisii Freyn |
|
|
|
|
|
Hypericaceae (گل راعیان) |
|
10956 |
SI-SM |
ES |
Cha |
Hypericum androsaemum L. |
|
11053 |
SI-SM-DM |
PL |
Hem |
H. perforatum L. |
|
|
|
|
|
Hypolepidaceae (زیرپولکیان) |
|
10906 |
SI-SM-DM |
COS |
GR |
Pteridium aquilinum (L.) Kuhn in Decken |
|
|
|
|
|
Iridaceae (زنبقیان) |
|
10923 |
SI |
ES (EN) (Hyr) |
GC |
Crocus caspius Fisch. & C. A. Mey. |
|
10951 |
SI-SM |
ES-M |
Hyd |
Iris pseudacorus L. |
|
|
|
|
|
Juglandaceae (گردوئیان) |
|
10943 |
SM-DM |
ES |
Pha |
Pterocarya fraxinifolia (Poir.) Spach |
|
|
|
|
|
Juncaceae (سازوئیان) |
|
110971 |
SM-DM |
- |
Hel |
Juncus sp. |
|
|
|
|
|
Lamiaceae (نعنائیان) |
|
10998 |
SI-SM |
ES |
Hem |
Calamintha officinalis Moench |
|
10992 |
SI-SM-DI-DM |
PL |
Hem |
Clinopodium umbrosum Kuntze |
|
10939 |
SI-SM-DM-DI |
ES-IT |
GR |
Lamium album L. |
|
10993 |
SM-DM |
PL |
Hem |
Marrubium vulgare L. |
|
11095 |
SM-DM |
ES |
GR |
Mentha aquatica L. |
|
11038 |
SM-DM |
COS |
Cha |
Mentha longifolia (L.) Hudson. |
|
10995 |
SM-DM |
IT (EN) |
Hem |
Nepeta crassifolia Boiss. & Buhse |
|
11094 |
SM-DM |
PL |
Hem |
Origanum vulgareL. |
|
11037 |
SI-SM |
PL |
GR |
Prunella vulgaris L. |
|
10997 |
SI-SM-DM |
ES |
Hem |
Salvia glutinosa L. |
|
10940 |
SI-SM-DM |
ES-IT |
Hem |
Stachys byzantina K. Koch |
|
10996 |
SI-SM-DM |
ES |
Hem |
Stachys persica S.G. Gmel. ex. C. A. Mey. |
|
11093 |
SI-SM-DM |
ES (EN) |
GR |
Scutellaria tournefortii Benth. |
|
11092 |
SI-SM-DM |
ES (EN) |
GR |
Teucrium hyrcanicum Steud. |
|
|
|
|
|
Lemnaceae (عدسک آبیان) |
|
11054 |
SI-SM |
PL |
Hyd |
Lemna minor L. |
|
|
|
|
|
Loranthaceae (موخوریان) |
|
11092 |
SI-DI |
PL |
Pha (Epi) |
Viscum album L. |
|
|
|
|
|
Lythraceae (حنائیان) |
|
11039 |
SI-SM |
PL |
Hel |
Lythrum salicaria L. |
|
10917 |
SI-SM-DI |
PL |
Pha |
Punica granatum L. |
|
|
|
|
|
Malvaceae (پنیرکیان) |
|
11091 |
SM |
COS |
Thr |
Abutilon theophrasti Medik. |
|
11118 |
SM-DM |
ES |
Hem |
Alcea hyrcana (Grossh.) Grossh. |
|
11091 |
SM-DM |
ES-M-IT |
Hem |
Malva neglecta Wallr. |
|
|
|
|
|
Meliaceae (زیتون تلخیان) |
|
10910 |
SM |
PL |
Pha |
Melia azedarach L. |
|
|
|
|
|
Moraceae(توتیان) |
|
10908 |
SI-SM-DM |
IT-M |
Pha |
Ficus carica L. |
|
10909 |
SI-SM-DM |
IT |
Pha |
Morus albaL. |
|
|
|
|
|
Onagraceae (گل مغربیان) |
|
11041 |
SI-SM |
PL |
GR |
Circaea lutetiana L. |
|
|
|
|
|
Orobanchaceae (گل جالیزیان) |
|
11096 |
SI |
- |
Thr |
Orobanche sp. |
|
|
|
|
|
Orchidaceae (ثعلبیان) |
|
11091 |
SI |
ES-M |
GR |
Epipactis microphylla Sw. |
|
|
|
|
|
Oxalidaceae (شبدر ترشکیان) |
|
10988 |
SI-SM-DM |
PL |
Thr |
Oxalis corniculata L. |
|
|
|
|
|
Papaveraceae (شقایقیان) |
|
10990 |
SI-SM-DI |
PL |
Hem |
Chelidonium majus L. |
|
|
|
|
|
Phytolaccaceae (سرخاب کولیان) |
|
10973 |
SI-SM-DM |
COS |
Hem |
Phytolacca americana L. |
|
|
|
|
|
Plantaginaceae (بارهنگیان) |
|
10957 |
SI-SM |
PL |
Hem |
Plantago major L. |
|
|
|
|
|
Poaceae (گندمیان) |
|
11070 |
SI-SM |
IT |
Thr |
Aegilops tauschii Coss. |
|
11075 |
SM |
PL |
GS |
Agrostis stolonifera L. |
|
11105 |
SM |
ES-M-IT |
Thr |
Alopecurus myosuroides Huds. |
|
11017 |
SM-DM |
IT-M |
Thr |
Avena sativa L. |
|
11078 |
SI-SM-DI |
GR |
PL |
Brachypodium pinnatum (L.) P.Beauv. |
|
11069 |
SI-SM-DM |
ES-M |
Thr |
Briza minor L. |
|
11071 |
SM-DM |
PL |
Thr |
Bromus japonicasThunb. var. japonicas |
|
11023 |
SM-DM |
PL |
Thr |
Bromus madritensis L. |
|
11108 |
SI-SM |
PL |
GR |
Calamagrostis epigejos(L.) Roth. |
|
11106 |
SI-SM-DM |
ES-M-IT |
Thr |
Catapodium rigidum (L.) C.E.Hubb. |
|
10928 |
SI-SM-DM |
PL |
Hem |
Cynodon dactylon (L.) Pers. |
|
10931 |
SI-SM-DM |
PL |
Hem |
Dactylis glomerata L. |
|
11020 |
SI-SM |
PL |
GR |
Dichanthium annulatum (Forssk.) Stapf |
|
11018 |
SI-SM-DI |
PL |
Thr |
Digitaria sanguinalis (L.) Scop. |
|
11073 |
SM-DM |
COS |
Thr |
Eragrostis barrelieri Daveau. |
|
11077 |
SI-SM |
PL |
Thr |
Hordeum glaucum Steud. |
|
10930 |
SM-DM |
PL |
GR |
Imperata cylindrica (L.) P.Beauv. |
|
11068 |
SI-SM-DM |
COS |
Hem |
Lolium perenne L. |
|
11076 |
SI-SM-DM |
PL |
Thr |
Lophochloa phleoides (Vill.) Rchb. |
|
11103 |
DI |
ES-IT |
GR |
Melica uniflora Retz. |
|
11022 |
SI-SM-DM |
PL |
Hem |
Microstegium vimineum (Trin.) A.Camus |
|
11102 |
SI-SM |
ES-M |
Hem |
Oplismenus undulatifolius (Ard.) P.Beauv. |
|
11100 |
SI-SM |
PL |
GR |
Paspalum dilatatum Poir. |
|
11099 |
SM |
COS |
GR |
Paspalum distichum L. |
|
11021 |
SM-DM |
PL |
Thr |
Phalaris brachystachys Link. |
|
11104 |
SM |
PL |
Thr |
Phalaris paradoxa L. |
|
11074 |
SM-DM |
ES-M |
Thr |
Phleum paniculatum Huds. |
|
11107 |
SM-DM |
COS |
Hel |
Phragmites australis (Cav.) R.Trin ex Steud. |
|
10927 |
SI-DI |
PL |
Thr |
Poa annua L. |
|
11025 |
SI-DI |
ES-IT |
GS |
Poa nemoralis L. |
|
11019 |
SM-DM |
COS |
Thr |
Polypogon monspeliensis (L.) Desf. |
|
10926 |
SM-DM |
COS |
GR |
Sorghum halepense (L.) Pers. |
|
11024 |
SM |
PL |
Thr |
Setaria glauca (L.) P.Beauv. |
|
10929 |
SM |
PL |
Thr |
Setaria viridis (L.) P. Beauv. |
|
11101 |
SM |
M-IT |
Thr |
Vulpia myuros (L.) C.C.Gmel. |
|
11072 |
SM |
ES-M-IT |
Thr |
Vulpia unilateralis (L.) Stace |
|
|
|
|
|
Polygonaceae (علف هفت‌بندیان) |
|
11059 |
SI-SM |
PL |
GR |
Polygonum barbatum L. |
|
10958 |
SI-SM |
ES-IT |
Thr |
P. hydropiper L. |
|
11057 |
SI-SM-DM |
ES (EN)-IT |
Thr |
P. hyrcanicum Rech.f. |
|
11055 |
SI-SM |
ES-M-IT |
Thr |
P. patulum M.Bieb. |
|
10969 |
SI-SM-DM |
ES |
Hem |
Rumex sanguineus L. |
|
10921 |
SI-SM-DI |
PL |
GR |
Polypodium vulgare L. |
|
|
|
|
|
Primulaceae (پامچالیان) |
|
11045 |
SI-SM |
PL |
Thr |
Anagalis arvensis L. |
|
10974 |
SI-SM-DI |
ES (EH) |
GC |
Cyclamen coum Mill. |
|
10950 |
SI-SM-DI |
ES-IT |
Hem |
Primula heterochroma Stapf |
|
|
|
|
|
Pteridaceae (پرسرخسیان) |
|
10922 |
SI-SM-DM |
PL |
GR |
Pteris cretica L. |
|
|
|
|
|
Ranunculaceae (آلاله‌ئیان) |
|
11009 |
SI-SM |
ES-IT |
Hem |
Ranunculus cicutarius Schlecht. |
|
11003 |
SI-SM-DM |
PL |
Thr |
Ranunculus sceleratus L. |
|
|
|
|
|
Rhamnaceae (عنابیان) |
|
10942 |
SI-DI |
ES-M |
Pha |
Paliurus spina-christi Mill. |
|
|
|
|
|
Rosaceae (گل‌سرخیان) |
|
11063 |
SI-SM |
PL |
GR |
Agrimonia eupatoria L. |
|
10980 |
SI-SM-DI |
ES |
Pha |
Crataegus microphylla K.Koch |
|
10909 |
SI-SM-DI |
ES |
Pha |
Crataegus melanocarpa M.Bieb. |
|
10913 |
SI |
ES |
Pha |
Crataegus sp. |
|
10912 |
SI-SM-DI |
ES |
Hem |
Geum urbanum L. |
|
10962 |
SM |
ES |
Pha |
Malus orientalis Uglitzk. |
|
10965 |
SI-SM |
ES |
Pha |
Mespilus germanica L. |
|
11062 |
SI-SM-DI |
ES-IT |
Hem |
Potentilla reptans L. |
|
10967 |
SI-SM-DI |
ES |
Pha |
Prunus divaricata Ledeb. |
|
10963 |
SI-SM-DM |
ES |
Pha |
Pyrus boissieriana Buhse |
|
10911 |
SI-SM-DM-DI |
ES-IT |
Pha |
Rubus caesius L. |
|
10912 |
SI-SM-DM-DI |
ES-IT |
Pha |
Rubus sanctus Screb. |
|
10964 |
SI-SM-DI |
ES-M |
Hem |
Sanguisorba minor Scop. |
|
|
|
|
|
Rubiaceae (روناسیان) |
|
11040 |
SI-SM |
ES-M-IT |
Thr |
Galium aparine L. |
|
10983 |
SI-SM-DM |
IT |
Thr |
Galium ghilanicum Stapf |
|
|
|
|
|
Ruscaceae (کوله‌خاسیان) |
|
10925 |
SI-DI |
ES (EN) |
Pha |
Ruscus hyrcanus Woronow |
|
11008 |
SI-SM |
ES |
Pha |
Danae racemosa Moench |
|
|
|
|
|
Salicaceae(بیدیان) |
|
10981 |
SM-DM |
ES-M |
Pha |
Populus alba L. |
|
11044 |
SM-SI-DM |
M-IT |
Pha (Hyg) |
Salix excelsa J.F.Gmel. |
|
|
|
|
|
Scrophulariaceae (گل‌میمونیان) |
|
11064 |
SM |
ES |
Hem |
Digitalis nervosa Steud. & Hochst. ex Benth. |
|
11066 |
SI-SM |
M |
Thr |
Kickxia elatine (L.) Dumort. |
|
11065 |
SI-SM |
PL |
Thr |
Lindernia procumbens (Krock.) Philcox |
|
11067 |
SI-SM |
ES (EH)-IT |
Hem |
Rhynchocorys maxima Richter |
|
10961 |
SI-SM |
ES (EH)-IT |
Hem |
Scrophularia vernalis L. subsp. clausii (Bioss. & Buhse) Grau |
|
10916 |
SM |
- |
GR |
Verbascum sp. |
|
10968 |
SI-SM |
COS |
Thr |
Veronica persica Poir. |
|
|
|
|
|
Smilacaceae (اَزمَلَکیان) |
|
10966 |
SI-SM-DM |
ES-M |
Pha |
Smilax excelsa L. |
|
|
|
|
|
Solanaceae (بادنجانیان) |
|
10979 |
SI-SM-DI |
COS |
Thr |
Solanum nigrum L. |
|
|
|
|
|
Ulmaceae (نارونیان) |
|
11061 |
SI |
ES |
Pha |
Celtis australis L. |
|
10914 |
SI-DI |
ES |
Pha |
Ulmus glabra Huds. |
|
10966 |
SI-DI |
ES |
Pha |
Ulmus minor Mill. |
|
10902 |
SI-DI |
ES |
Pha |
Zelkova carpinifolia Dippel |
|
|
|
|
|
Urticaceae (گزنه‌ایان) |
|
10907 |
SI-SM-DM |
PL |
Hem |
Urtica dioica L. |
|
|
|
|
|
Verbenaceae (شاه‌پسندیان) |
|
10970 |
SM-DM |
PL |
Hem |
Verbena officinalis L. |
|
|
|
|
|
Violaceae (بنفشه‌ایان) |
|
10955 |
SI-SM-DI |
ES-M-IT |
GR |
Viola alba Besser |
|
10954 |
SI-SM |
ES-M-IT |
GR |
Viola caspia (Rupr.) Freyn |
|
11049 |
SI-SM |
ES-M-IT |
GR |
Viola sintenisii W.Becke |
|
|
|
|
|
Woodsiaceae (ماده سرخسیان) |
|
10977 |
SI |
PL |
GR |
Athyrium filix-femina (L.) Roth. |
بحث و نتیجه‌گیری
پناهگاه‌های حیات وحش سمسکنده و دشت ناز به عنوان بازمانده جنگل‌های جلگه‌ای خزر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. گونه بلوط خزری (Quercus castaneifolia) در این جنگلها گونه غالب محسوب می‌شود که بازمانده‌ای از جنگل‌های بزرگ جلگه‌ای (Querco-Buxetum) است که اینک حجم عظیمی از آنها با فعالیت‌های انسانی تخریب شده‌اند (Mobayen and Tregubov, 1970). گونه بسیار مهم و بازمانده دیگر در این جنگلها- که معمولاً به صورت گونه غالب عمل می‌کند- درخت آزاد یا Zelkova carpinifolia است. بنا به گفته Mobayen و Tregubov (1970) گونه مزبور تا حدی خشکی‌پسند است و در جنگل‌های شمال ایران، از سمت غرب به سمت شرق بیشتر شده، به طوری که در برخی از بخش‌های استان گلستان به صورت گونه تک غالب مشاهده می‌شوند (Dorostkar and Noirfalise, 1976). از نظر تاریخچه‌ای دقیقاً مشخص نیست که آیا وارد شدن انجیلی (Parrotia persica) در این پناهگاه‌ها به دلیل قطع درختان بلوط یا آزاد بوده است و یا اینکه گونه انجیلی از ابتدا در این جنگلها استقرار خوبی داشته‌اند؟ آنچه مسلم است، انجیلی به دلیل مهاجم بودن خود (Zohary, 1970) قادر است هم در ارتفاعات بالاتر و هم در مناطق پست نفوذ کرده، و جایگزین جوامع قبلی شود. گونه‌های مزبور در بالا همگی از گونه‌های گرمادوست یا ترموفیل هستند (Frey and Probst, 1986).
تعداد گونه‌های گیاهی شناسایی شده در این تحقیق، نسبت به تحقیقات مشابه در مناطق جنگلی پست خزری (Ghahreman et al., 2006) نشان‌دهندة تنوع زیستگاهی و پتانسیل بالای تنوع زیستی در منطقه است. تیره گندمیان با 36 تاکسون بزرگترین تیره و تیره کاسنیان با داشتن 23 تاکسون دومین تیره بزرگ منطقه است. تیره اخیر، همچنین غنی‌ترین تیره در مطالعات قبلی در جنگل‌های پست و کوهستانی است (قهرمانی‌نژاد و عاقلی، 1388؛ Ghahreman et al., 2006) و همچنین جزو غنی‌ترین تیره‌های گیاهی ایران نیز هستند (قهرمان و عطار، 1377). علی‌رغم اینکه محدوده داخلی جنگل‌های سمسکنده و دشت ناز به دلیل سایه اندود بودن فضای داخلی جنگل توسط رویش زیاد شاخه‌های انجیلی دارای گونه‌های گیاهی علفی معدود است، حاشیه جنگل و مناطق آفتاب‌گیر تنوع زیستی قابل ملاحظه‌ای دارد. یکی دیگر از دلایل تنوع نسبتاً بالای گیاهی در این مناطق وجود رودخانه‌های فصلی با زیستگاه مرطوب و آبدار است که در مجاورت جوامع شمشاد (Buxus hyrcana) قرار گرفته‌اند. مشابه این اکوسیستم‌ها را می‌توان در مطالعات دیگری در مناطق پست خزری مشاهده کرد
(Rastin, 1983; Hamzeh'ee et al., 2008).
میزان درصد اشکال زیستی در هر نوع اقلیمی متفاوت است و طیف زیستی که از هر منطقه‌ای رسم می‌گردد، از وضع آب و هوا حکایت می‌کند (Raunkiaer, 1934; Muller-Dombois and Ellenberg, 1974). وجود درصد بالای تروفیت‌ها یا یک‌ساله‌ها (34 درصد) در این مطالعه، نشان‌دهندة دو عامل تخریب و خشکی در منطقه است. در این میان، عامل تخریب، به ویژه در حواشی جنگل‌های مطالعه شده و آبراهه‌های داخل جنگل بیشتر مشهود است. همچنین، مداخله انسان در پوشش گیاهی برخی از بخش‌های این دو منطقه حفاظت‌شده، دلیل دیگری بر افزایش تعداد یک‌ساله‌هاست. ارتباط تخریب و افزایش یک‌ساله‌ها قبلاً نیز در تحقیقات دیگر گزارش شده است (قهرمانی‌نژاد و عاقلی، 1388؛ Archibold, 1995
Ravanbakhsh et al., 2007; Ghahreman et al., 2008; Siadati et al., 2010).
در تحقیق دیگری نشان داده شده است که میزان تروفیت‌ها با افزایش ارتفاع؛ یعنی گذر از مناطق پست به مناطق کوهپایه‌ای و کوهستانی افزایش معنی‌داری نشان می‌دهد که به دلیل افزایش تخریب و چرا در مناطق پست خزری است (نقی‌نژاد و همکاران، 1389؛ (Siadati et al., 2010؛ در صورتی که در مناطق مورد مطالعه کوهستانی،همی‌کریپتوفیت‌ها غالب هستند، که به دلیل نزدیک بودن این مناطق به ویژه منطقه سمسکنده به بخش‌های کوهپایه‌ای است (قهرمانی‌نژاد و عاقلی 1388؛ (Noroozi et al., 2008. درصد قابل توجهی از گیاهان کریپتوفیت (از نوع ژئوفیت) در منطقه نشان‌دهندة زیاد بودن عمق خاک و فرسایش نسبتاً کم خاک است. مطالعات مختلف نشان داده است که میزان همی‌کریپتوفیت‌ها و ژئوفیت‌ها در جنگل‌های شمال ایران قابل توجه است، که این میزان با افزایش ارتفاع به نفع همی‌کریپتوفیت‌ها خواهد بود (قهرمانی‌نژاد و عاقلی، 1388؛ آزادبخت، 1389؛ نادری، 1387؛ Akbarinia et al., 2004; Ghahreman et al., 2006; Noroozi et al., 2008; Razavi, 2008; Siadati et al., 2010).
از نظر پراکنش جغرافیایی، بیش از 32 درصد گونه‌ها پراکنش چند ناحیه‌ای دارند. این نتیجه مطابق با نتایج سایر تحقیقات در جنگل‌های پست خزری و همچنین اکوسیستم‌هایی است که به دلیل وجود آب و تخریب شاهد عناصر چند ناحیه‌ای هستند (Ghahreman et al.,2006; Naqinezhad et al., 2008). در مناطق مورد مطالعه، پس از عناصر چند ناحیه‌ای گونه‌های با پراکنش اروپا- سیبری بالاترین هستند و این خود ارتباط فلوریستیک جنگل‌های شمال را با جنگل‌های اروپا-سیبری آشکار می‌سازد (Zohary, 1973; Ghahreman et al., 2006; Siadati et al., 2010).
علی‌رغم همه تلاش‌ها در حفظ و حراست از عرصه جنگلی سمسکنده و دشت ناز، این مناطق نیز از تعرض مصون نمانده‌اند و با توجه به محدودیت اراضی در منطقه و فشارهای مسؤولان محلی، بخش‌هایی از آنها به منظور احداث مراکز درمانی و آموزشی واگذار و همچنین، برای دوره‌ای طولانی به عنوان محل دفن زباله‌های شهری استفاده شده است. با توجه به حساس بودن این جنگلها که از باقیمانده‌های جنگل‌های پست خزری شمال ایران هستند پیشنهاد می‌گردد حفاظت جدی‌تری از چنین عرصه‌هایی صورت گیرد.
)