A study of intraspecies variations of Baluchistan Gerbil, Gerbillus nanus Blanford, 1875 (Rodentia: Muridae) in Hormozgan Province, Iran

Document Type : Original Article

Authors

1 Department of Environment, Faculty of Natural Resources, Khorramshahr University of Marine Science and Technology, Iran

2 Department of Environment, Faculty of Natural Resources, University of Tehran, Iran

3 Department of Biology, Faculty of Sciences, University of Ferdowsi, Iran

4 Department of Environment, Hormozgan Province, Iran

5 Plan for the Land Society, Tehran, Iran

Abstract

In the present study three populations of Baluchistan Gerbil (Gerbillus nanus) from different localities of Hormozgan Province (Geno Protected Area, Minab County and Qeshm Island) were compared according to morphometrical and ecological characters. 41 specimens of adult G. nanus were collected by live traps (Sherman traps, Havahart Traps and Locally made traps) from the above-mentioned regions. Although we conducted field studies from 0 height to 2300 meters in these regions, specimens of the G. nanus were caught only in height 700>. According to our field observations, this species is nocturnal. At first, five external, 15 cranial- dental characters were measured and then ratios of measured characters to head and body length were calculated. The normality of data was computed by Kolmogorov- Smironov test. Descriptive statistics were calculated for characters and ratios. The results showed that average of 12 characters from 20 characters in Geno specimens was greater than the other two. Also, the average of 18 ratios from 21 ratios in Qeshm specimens was greater than that the other two. But, the average of 14 characters in Qeshm specimens was lower than those two others. Significance was tested using one-way ANOVA followed by a Duncan test. The results showed that there were significant differences in six from 20 characters and 14 from 21 ratios in three regions.

Keywords

Main Subjects


مقدمه

در تقسیم­بندیی که Wilsonو Reeder (2005) برای راسته جوندگان بیان کرده­اند، خانواده Muridae را به همراه پنج خانواده دیگر در بالاخانوادة Muroidea قرار داده­اند. در این تقسیم­بندی برای خانوادة Muridae تعداد پنج زیرخانواده بیان شده است، که از این میان زیرخانوادة Gerbillinae در بر­گیرنده تعداد 103 گونه است. جنس GerbillusDesmarest, 1804 یکی از متنوع‌ترین گروه­های جوندگان ساکن در زیستگاه­های خشک و نیمه­خشک شمال و شرق آفریقا، شبه جزیره عربستان، ایران، افغانستان، پاکستان و هند است (Nowak, 1991; Abu Baker and Amr, 2003). Ellerman (1940) تعداد 37 گونه، Petter (1975) تعداد 20 گونه و Lay (1983) تعداد 62 گونه را برای جنس Gerbillus معرفی کردند. همچنین،Wilson و Reeder (2005) تعداد 38 گونه را برای این جنس نام برده­اند.

چهار گونه از جنس Gerbillus از کشور ایران گزارش شده است: G. nanus Blanford, 1875 در بخش­های جنوبی، مرکزی و شرقی ایران (Harrison and Bates, 1991; Darvish et al., 2006)،
G. aquilus Schlitter and Setzer, 1972 در جنوب شرق ایران، G. mesopotamiae Harrison, 1956 و G. cheesmani Thomas, 1919 در جنوب غربی ایران. در دو گونة G. nanus و G. mesopotamiae کف پا برهنه و فاقد مو است، اما در گونة
G. mesopotamiae در انتهای دُم، دسته موهای انتهایی تشکیل نمی­شود. در گونه­های G. aquilus و
G. cheesmani کف پاها حداقل در قسمتی از مو پوشیده شده است (Siahsarvie and Darvish, 2007). جربیل بلوچی (Baluchistan Gerbil) با نام علمی Gerbillus nanus Blanford, 1875 در گسترة وسیعی از شمال غرب هندوستان (Pradhan and Talmale, 2009; Agrawal, 2000)، پاکستان، جنوب افغانستان (Shank, 2008)، ایران تا شبه جزیره عربستان، عراق، اردن، فلسطین اشغالی و شمال آفریقا تا مراکش (Aulagnier and Thevenot, 1986)، موریتانی (Granjon et al., 2002) و جنوب در صحرا تا نیجر، شمال شرق مالی (Dobigny et al., 2002; Dobigny et al., 2001) پراکنش دارد (شکل 1). بر اساس مطالعات Granjon و همکاران (2008) این گونه بومی کشورهای افغانستان، الجزایر، چاد، هندوستان، ایران، عراق، مالی، موریتانی، مراکش، نیجر، عمان، پاکستان، عربستان سعودی، تونس، امارات متحده عربی و یمن بوده و حضور این گونه در کشورهای بحرین، کویت، قطر و همچنین غرب صحرا نامشخص بیان شده است. بر اساس مطالعه Brohi و Fakhri (2006) جربیل بلوچی به همراه سنجاب بلوچی، گونه­های پستاندار غالب در پارک ملی هین گل (Hingol) در محدودة استان بلوچستان کشور پاکستان هستند. یافته­های این مطالعه نشان می‌دهد که گونة جربیل بلوچی در این نواحی در زیستگاه­های سنگلاخی، صخره­ای و شنی و در زمین‌های کشاورزی زیست دارد. طبق مطالعات Environment Agency-Abu Dhabi (2008) جربیل بلوچی نسبت به G. cheesmani در سطح امارات متحده عربی نادرتر بوده، فقط در موقعیت­های محدودی در العین و ابوظبی مشاهده می­شود.

Misonne (1959) جربیل بلوچی را از جنوب شرق و جنوب ایران تا بندرعباس گزارش نموده است. Harrison و Bates (1991) و Panteleyev (1998) این گونه را از بخش­های مرکزی و جنوبی ایران و اعتماد (1357) این گونه را از بخش­های جنوبی، تا جنوب شرق و تا بخش­هایی از طبس گزارش نموده­اند. Darvish و همکاران (2006) گستره پراکنش این گونه را تا کاشمر و جاجرم، به‌عنوان شمالی­ترین محدوده پراکنش گونه در سطح جهان، بیان نمودند.

یافته­های Harrison و Bates (1991) جربیل بلوچی را گونه‌ای چند ریختی معرفی می­کند، که نشان­دهندة تغییرات درخور توجهی در صفات جمجمه­ای و ظاهری آن در موقعیت­های جغرافیایی متفاوت است. Volobouev و همکاران (1995) بیان کردند که
G. nanus احتمالاً دارای یک سری شکل­های ریختی و کاریوتیپی متنوعی است که می­تواند نشان­دهندة وجود گونه­زایی باشد. در این مطالعه، توزیع جغرافیایی وسیع گونه مورد توجه قرار گرفته، سه تیپ ریختی و دو تیپ کروموزومی در نمونه­های مورد مطالعه (دو تیپ از عربستان و یک تیپ از پاکستان) تشریح می­شود. این گونه بر اساس ارزیابی­های صورت گرفته در رده کمترین نگرانی (Lc or Least Concern) اتحادیه بین‌المللی IUCN قرار گرفته است (Granjon et al., 2008). در این پژوهش، به بررسی و مقایسه برخی ویژگی‌ها، به ویژه صفات ظاهری، جمجمه‌ای و دندانی و مواردی از اوضاع بوم‌شناختی گونة G. nanus در محدودة سه منطقه شامل منطقه حفاظت‌شده گنو، جزیره قشم و شهرستان میناب در استان هرمزگان پرداخته شده است.

 

 

 

شکل 1- پراکنش G. nanus در سطح جهان (Granjon et al., 2008)

 

 


مواد و روش­ها

مطالعات صحرایی پژوهش حاضر در محدوده سه منطقه، شامل: منطقه حفاظت شده گنو، شهرستان میناب و شهرستان قشم (شکل 2) و بین سال­های 1384 تا 1387 صورت گرفته است. منطقه حفاظت‌شده گنو با وسعت حدود 42356 هکتار در 30 کیلومتری شمال غربی شهر بندرعباس و در موقعیت جغرافیایی 27 درجه و 11 دقیقه تا 27 درجه و 42 دقیقه عرض شمالی و 55 درجه و 46 دقیقه تا 56 درجه و 26 دقیقه طول شرقی در گسترة ارتفاعی حدود 50 تا 2347 متر (از سطح دریا) واقع شده است. متوسط بارندگی سالیانه در این منطقه در ارتفاعات بالای 1550 متر 370 میلی‌متر و برای ارتفاعات پایین تر 5/257 میلی‌متر و متوسط دما نیز 8/26 درجه سانتی­گراد است. بخشی از بارندگی در ارتفاعات بالای 2000 متر به‌صورت برف ریزش می‌کند. قرار گرفتن منطقه در مرز تحول رویش‌های گیاهی ناحیه ایرانی- تورانی به صحرایی- سندی و در یک کلام، تنوع گونه­ای قابل ملاحظه (به ویژه رُستنی‌ها) آن سبب شده که منطقه در سطح ملی و شاید جهانی به عنوان یک منطقه معرف بی­نظیر مورد توجه قرار گیرد (زهزاد و مجنونیان، 1376). تاکنون حدود 516 گونة گیاهی (نجفی شبانکاره و همکاران، 1384) و بیش از  25 گونه پستاندار و 60 گونه پرنده در منطقه شناسایی شده‌اند (اشرف­زاده و همکاران، 1389).

شهرستان میناب، به عنوان دومین منطقة مورد مطالعه، با مساحت تقریبی 7/7494 کیلومتر مربع در موقعیت جغرافیایی 27 درجه و 9 دقیقه عرض شمالی و 57 درجه و 4 دقیقه طول شرقی در حاشیه ساحلی دریای عمان قرار گرفته است. دامنة ارتفاعی محدودة مطالعاتی در این منطقه از سطح دریا تا بیش از 2100 متر متغیر است. حداکثر دمای سالیانه در این منطقه حدود 2/33 درجه و حداقل دمای سالیانه 9/19 درجه سانتی­گراد و متوسط بارندگی سالیانه در ایستگاه سینوپتیک میناب حدود 221 میلی‌متر برآورد شده است. پوشش گیاهی منطقه از نوع رویش‌های سازگار به آب و هوای گرمسیری است (استانداری هرمزگان، 1386).

سومین منطقه، جزیره قشم بزرگترین و پُر‌ جمعیت‌ترین جزیره ایران، با وسعتی حدود 1542 کیلومتر مربع در 20 کیلومتری جنوب غرب بندرعباس در تنگه هرمز و در موقعیت جغرافیایی 26 درجه و 57 دقیقه عرض شمالی و 56 درجه و 16 دقیقه طول شرقی قرار دارد. طول جزیره 115 کیلومتر و عرض آن بین 10 تا 35 کیلومتر متغیر است. بلندترین نقطه جزیره در 35 کیلومتری شرق باسعیدو به نام کیش­کوه یا کوه نمکدان با ارتفاع 397 متر است. میانگین دمای سالانه، میانگین بارندگی و میانگین سالانه رطوبت نسبی در جزیره قشم به ترتیب 2/27 درجه سانتی­گراد، 229 میلی‌متر و 7/67 درصد برآورد شده است. پوشش گیاهی جزیره قشم به طور عمده متأثر از ناحیه رویشی عمان- سندی است (قدیریان و اشرف­زاده، 1386).

روش نمونه­برداری: در مجموع تعداد 85 تله زنده­گیر (تله­های شرمن مدل تاشو با ابعاد 8×9×23 سانتی­متر، تله­های سنتی ساخت داخل و تله­های هوهارت با ابعاد 18×18×65 سانتی­متر و 13×13×45 سانتی­متر) در 30 ایستگاه ترانسکت­گذاری در منطقه حفاظت شده گنو، 35 ایستگاه در محدوده شهرستان میناب و 20 ایستگاه در جزیره قشم به گونه­ای قرار گرفتند که وضعیت­های مختلف پوشش گیاهی، ارتفاع و اقلیم پوشش داده شود. به طور عمده، از بادام‌زمینی، مخلوط بادام‌زمینی و کره گیاهی و خرما، مخلوط گردو و پنیر و کره گیاهی، دانه­های آفتابگردان و گندم به‌عنوان طعمه برای به دام انداختن گونه استفاده گردید. تله­ها عصرها قبل از غروب آفتاب کار گذاشته و صبح روز بعد کنترل می­شدند. در بعضی مواقع نیز تله­ها صبح کار گذاشته و عصرها قبل از غروب آفتاب کنترل می‌شدند.

 

 

 

شکل 2- موقعیت محدوده مطالعاتی در کشور و استان همراه با توزیع مکان­های نمونه­برداری

 

 

 

 


شناسایی گونه­ها: جوندگان به دام افتاده با استفاده از کلیدهای Abu Baker و Amr (2003)، Harrison و Bates (1991)، Corbet (1978) و اعتماد (1357) شناسایی شدند. در این پژوهش، نمونه­ها بر اساس صفات ظاهری جنسی و شکل دندان­ها به گروه‌های سنی بالغ و نابالغ تقسیم شدند و تنها نمونه­های بالغ در تجزیه و تحلیل­های آماری به کار رفتند (Mirshamsi et al., 2007; Moradi and Kivanc, 2003؛ مؤمن­زاده و همکاران، 1380). اندازه­های ظاهری بررسی شده عبارتند از: 1- طول سر و بدن (HBL)؛ 2- طول دم (TL) ؛ 3- طول گوش (EL)؛
4- طول پای عقب (HFL)؛ 5- وزن (Wgr) (شکل3).

اندازه­های جمجمه­ای و دندانی: 1- طول اکسی پیتونازال (OL)؛ 2- طول کندیل و بازال (CL)؛
3- پهنای زیگوماتیک (ZW)؛ 4- فاصله بین حدقه­ای (LW)؛ 5- پهنای جعبه جمجمه (CW)؛ 6- طول استخوان بینی (LN)؛ 7- طول دیاستما (LD)؛ 8- طول شکاف کامی قدامی (LPF)؛ 9- طول صندوق صماخ (LTB)؛10- عرض صندوق صماخ (WTB)؛ 11- طول ردیف دندان­های آسیای بالا (UCH)؛ 12- طول ردیف دندان‌های آسیای پایین (LCH)؛ 13- ارتفاع جمجمه (HS)؛ 14- پهنای پوزه در جمجمه (WR)؛ 15- طول فک پایین (LM). برای محاسبه وزن از ترازوهای با مقیاس 100 گرم و 500 گرم استفاده شد. همچنین، اندازه­های ظاهری تا 1/0 میلی‌متر و اندازه­های جمجمه‌ای و دندانی تا 01/0 میلی‌متر و بوسیله کولیس با دقت mm 05/0 به دست آمد (Khaje and Meshkani, 2010; Mirshamsie et al., 2007; Moradi and Kivanc, 2003؛ اشرف­زاده و همکاران، 1386) (شکل3).

 

 

 

شکل 3- صفات ریخت­سنجی اندازه­گیری شده در G. nanus

 

 

 

 

 


روش­های آماری: تمامی تحلیل­های این پژوهش با نرم­افزار SPSS 11.5 و Excel انجام شد. برای بررسی وضعیت نرمال بودن داده­ها از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف استفاده گردید. آمار توصیفی مربوط به تمامی صفات ریخت­سنجی ظاهری، جمجمه­ای و دندانی و نسبت­های به دست آمده محاسبه گردید. برای بررسی معنی­داری اختلاف میان تمامی اندازه­های ظاهری، جمجمه­ای و دندانی جمعیت­های سه منطقه، از آزمون One-Way ANOVA و برای مقایسه میانگین‌های گروه­ها از آزمون دانکن استفاده شد. در بعضی موارد، نقش نسبت­ها برای شناسایی و بررسی گونه­ها و جمعیت­های آنها مهمتر از نقش خود اندازه‌هاست. بنابراین، نسبت همة اندازه­های به‌دست آمده به طول سر و بدن، به‌علاوه چند نسبت دیگر به‌عنوان یکی از موارد مطرح شده در مطالعات پیشین (اشرف­زاده و همکاران، 1386؛Khaje and Meshkani, 2010) بررسی شده و برای تحلیل معنی­دار بودن اختلاف این نسبت­ها در میان جمعیت­های سه منطقه از آزمون One-Way ANOVA و برای مقایسه میانگین­های گروه­ها از آزمون دانکن استفاده شد.

 

نتایج

با نمونه‌برداری­های صورت گرفته در سطح محدودة مطالعاتی در مجموع تعداد 41 نمونهG. nanus (منطقة حفاظت شده گنو: 19نمونه؛ میناب: 16 نمونه؛ قشم: 6 نمونه) جمع‌آوری گردید. نمونه­های به‌دست آمده در میناب و منطقه حفاظت شده گنو از پایین­ترین نقاط ارتفاعی تا ارتفاع کمتر از 700 متر به‌دست آمدند و از مکان­های نمونه­برداری بالاتر از این ارتفاع صید نشدند. نمونه­ها در هر سه منطقه عمدتاً در زیستگاه­های با شرایط سخت، به‌ویژه در مناطق نیمه بیابانی، زمین­های شوره‌زار و خصوصاً نواحی گرم و مرطوب گستره خلیج- عمانی به‌دست آمدند. این گونه در منطقه حفاظت شده گنو در تیپ­های گیاهی پرخ- گروج- پیچک، ترات- شور- گروج و  قیچ- گروج- پرخ- پیچک به دام افتاد. همة نمونه­ها فقط توسط تله‌هایی که در شب فعال بودند، به‌دام افتادند و در طول روز صید نشدند. این یافته احتمالاً می­تواند نشان‌دهندة درصد بالای شب­فعال بودن گونه در منطقه باشد.

جدول­های 1و 2 آمار توصیفی مربوط به  اندازه­ها و نسبت­های به‌دست آمده از جمعیت­های
G.nanus در سه منطقه را نشان می­دهند. بررسی این داده‌ها نشان داد که تقریباً میانگین بیشتر اندازه­های ظاهری، جمجمه­ای و دندانی به‌دست آمده در نمونه‌های منطقه حفاظت شده گنو، بزرگتر از نمونه­های منطقه میناب و قشم است. با توجه به نتایج به‌دست آمده از آنالیز One-Way ANOVA میان برخی از اندازه‌های ظاهری، جمجمه­ای و دندانی جمعیت­های سه منطقه اختلاف­های معنی­داری وجود دارد. این آزمون نشان داد میان صفات ظاهری طول سر و بدن (HBL) و طول گوش (EL) در جمعیت­های سه منطقه اختلاف­های معنی­داری وجود دارد (*P<0.05). اما اختلاف میان طول دم (TL)، طول پا (HFL) و وزن (W) در جمعیت­های سه منطقه معنی­دار نیست (P>0.05). بر اساس آزمون دانکن، طول سر و بدن (HBL) نمونه­های مربوط به گنو با اختلاف معنی­داری از نمونه­های میناب و قشم بزرگتر هستند *P<0.05)، (**P<0.01. همچنین طول گوش (EL) در نمونه­های جزیره قشم با اختلاف معنی­داری از نمونه­های گنو و میناب کوچکتر است (*P<0.05). همان‌طور که شکل 4 نشان می­دهد، میانگین بیشتر اندازه­های صفات ظاهری در نمونه­های منطقه حفاظت شده گنو بزرگتر از نمونه­های دو منطقه دیگر است.

 

 

جدول 1- آمار توصیفی 20 صفت (mm) اندازه­گیری شده در نمونه­های بالغ G. nanus

 

منطقه حفاظت شده گنو

شهرستان میناب

جزیره قشم

character

N

Mean

SD

Min

Max

N

Mean

SD

Min

Max

N

Mean

SD

Min

Max

HBL

19

84.689

4.487

76.43

89.74

16

78.648

6.243

64.3

87.18

6

72.6140

3.8561

67.74

78.26

TL

19

114.607

1.853

111.33

117.35

16

109.930

8.796

92.65

123.65

6

105.6800

4.4211

98.42

110.34

HFL

19

21.473

0.136

21.23

21.64

16

22.211

0.623

21.28

23.15

6

22.3000

0.8325

21.38

23.12

EL

19

13.486

0.098

13.36

13.67

16

13.109

0.452

12.58

13.82

6

11.9000

0.5820

11.24

12.68

W(gr)

19

22.011

2.890

17.67

25.73

16

19.660

3.017

15.34

24.4

6

18.8980

3.6934

15.64

23.36

OL

19

26.213

0.434

25.32

26.74

16

26.1680

0.623

25.4

27.64

6

26.0200

0.2203

25.76

26.2

CL

19

23.696

0.462

22.97

24.18

16

23.684

1.166

22.2

25.32

6

22.9360

0.7204

21.82

23.63

ZW

19

14.235

0.240

13.75

14.57

16

14.218

0.474

13.47

14.89

6

14.0420

0.2802

13.67

14.38

LW

19

4.793

0.086

4.68

4.93

16

4.723

0.157

4.45

4.92

6

4.9660

0.4358

4.88

5.11

CW

19

13.026

0.142

12.74

13.27

16

12.229

0.459

11.24

12.74

6

13.0480

0.6143

12.56

13.74

LN

19

11.845

0.155

11.74

12.32

16

11.570

0.514

10.62

12.21

6

11.4420

0.6931

11.23

11.98

LD

19

6.383

0.209

6.24

6.98

16

6.379

0.240

6.15

6.89

6

6.3940

0.1214

6.21

6.54

LPF

19

4.383

0.179

3.87

4.52

16

4.183

0.301

3.75

4.71

6

4.2820

0.2556

3.87

4.56

LTB

19

10.243

0.095

10.13

10.43

16

9.509

0.836

8.25

10.72

6

10.0480

0.3933

9.42

10.34

WTB

19

7.684

0.144

7.45

7.96

16

7.174

0.314

6.85

7.83

6

7.5620

0.2005

7.24

7.78

UCH

19

3.783

0.091

3.63

3.96

16

3.902

0.363

3.36

4.65

6

3.5260

0.1964

3.27

3.78

LCH

19

3.707

0.093

3.54

3.84

16

3.649

0.248

3.42

4.21

6

2.9060

1.3271

0.54

3.68

HS

19

10.539

0.142

10.25

10.72

16

10.855

0.451

10.25

11.9

6

9.8920

0.2852

9.68

10.38

WR

19

3.231

0.132

2.50

2.97

16

3.426

0.203

3.10

3.72

6

3.4680

0.2932

3.16

3.87

LM

19

12.909

0.123

12.73

13.18

16

12.511

0.706

10.91

13.56

6

12.5700

0.5113

11.87

13.24

 

 

همچنین، از میان اندازه­های جمجمه­ای و دندانی به‌دست آمده در سه منطقه، تنها صفات CW، UCH، HS و WTB اختلاف­های معنی­داری با هم دارند *P<0.05) ، (**P<0.01. بر این اساس، پهنای جعبه جمجمه (CW) و عرض صندوق صماخ (WTB) در نمونه­های میناب با اختلاف­های معنی­داری از نمونه­های دو منطقه دیگر کوچکتر هستند *P<0.05)، (**P<0.01. طول ردیف دندان­های آسیای بالا (UCH) در نمونه­های میناب با اختلاف معنی­داری از نمونه­های گنو و قشم بزرگتر است (*P<0.05). ارتفاع جمجمه (HS) در نمونه­های جزیره قشم با اختلاف معنی­داری از نمونه­های میناب و گنو کوچکتر است *P<0.05)، (**P<0.01. همان‌طور که شکل 5 نشان می­دهد، در اغلب اندازه­های جمجمه­ای به‌دست آمده، میانگین صفات نمونه­های منطقه حفاظت شده گنو، بزرگتر از نمونه­های دو منطقه دیگر است.

 

 

 

 

جدول 2- آمار توصیفی نسبت­های ثبت شده در G. nanus

 

منطقه حفاظت شده گنو

شهرستان میناب

جزیره قشم

Ration

N

Mean

SD

Min

Max

N

Mean

SD

Min

Max

N

Mean

SD

Min

Max

TL/HBL

19

1.3571

0.0825

1.2509

1.5099

16

1.4027

0.1243

1.2738

1.6058

6

1.4577

0.0798

1.3600

1.5698

HFL/HBL

19

0.2542

0.0137

0.2407

0.2826

16

0.2839

0.0215

0.2619

0.3309

6

0.3075

0.0126

0.2880

0.3195

EL/HBL

19

0.1596

0.0081

0.1515

0.1753

16

0.1677

0.0149

0.1443

0.2022

6

0.1640

0.0047

0.1574

0.1701

W(g)/HBL

19

0.2596

0.0288

0.2204

0.2966

16

0.2502

0.0342

0.0342

0.2935

6

0.2624

0.0621

0.2028

0.3448

LD/OL

19

0.2436

0.0094

0.2345

0.2634

16

0.2400

0.0083

0.0083

0.2534

6

0.2457

0.0050

0.2407

0.2539

UCH/CL

19

0.1597

0.0042

0.1513

0.1654

16

0.1652

0.0192

0.0192

0.2095

6

0.1537

0.0064

0.1444

0.1617

OL/HBL

19

0.3102

0.0156

0.2917

0.3389

16

0.3405

0.0357

0.0357

0.4299

6

0.3590

0.0167

0.3341

0.3803

CL/HBL

19

0.2805

0.0156

0.2633

0.3140

16

0.3029

0.0292

0.0292

0.3733

6

0.3167

0.0218

0.2894

0.3488

ZW/HBL

19

0.1685

0.0087

0.1600

0.1871

16

0.1819

0.0167

0.0167

0.2236

6

0.1939

0.0129

0.1771

0.2123

LW/HBL

19

0.0567

0.0027

0.0528

0.0615

16

0.0604

0.0055

0.0055

0.0728

6

0.0742

0.0084

0.0624

0.0833

CW/HBL

19

0.1542

0.0078

0.1461

0.1688

16

0.1566

0.0161

0.0161

0.1950

6

0.1803

0.0156

0.1605

0.2028

LN/HBL

19

0.1426

0.0075

0.1348

0.1570

16

0.1444

0.0169

0.0169

0.1899

6

0.1470

0.0141

0.1323

0.1678

LD/HBL

19

0.0756

0.0045

0.0699

0.0822

16

0.0815

0.0064

0.0064

0.0956

6

0.0883

0.0051

0.0824

0.0965

LPF/HBL

19

0.0519

0.0035

0.0435

0.0566

16

0.0536

0.0063

0.0063

0.0642

6

0.0591

0.0055

0.0535

0.0673

LTB/HBL

19

0.1212

0.0061

0.1146

0.1328

16

0.1212

0.0100

0.0100

0.1376

6

0.1389

0.0117

0.1204

0.1526

WTB/HBL

19

0.0909

0.0044

0.0854

0.0994

16

0.0917

0.0074

0.0074

0.1089

6

0.1044

0.0071

0.0418

0.1113

UCH/HBL

19

0.0448

0.0023

0.0416

0.0491

16

0.0499

0.0059

0.0059

0.0612

6

0.0487

0.0044

0.0418

0.0528

LCH/HBL

19

0.0439

0.0019

0.0416

0.0473

16

0.0467

0.0054

0.0054

0.0582

6

0.0395

0.0178

0.0080

0.0508

HS/HBL

19

0.1247

0.0061

0.1192

0.1374

16

0.1390

0.0150

0.0150

0.1733

6

0.1365

0.0075

0.1250

0.1434

WR/HBL

19

0.0323

0.0017

0.0297

0.0353

16

0.0438

0.0044

0.0044

0.0515

6

0.0479

0.0056

0.0414

0.0545

LM/HBL

19

0.1528

0.0077

0.1451

0.1675

16

0.1603

0.0183

0.0183

0.1960

6

0.1733

0.0071

0.1640

0.1822

 

 

شکل 4- مقایسه اندازه صفات ظاهری در جمعیت­های G. nanus سه منطقه

 

 

شکل 5- مقایسه اندازه­های جمجمه­ای و دندانی در جمعیت­های G. nanus سه منطقه

 

 

بر اساس تحلیل­های آماری، نسبت طول دم به طول سر و بدن (TL/HBL)، نسبت طول گوش به طول سر و بدن (EL/HBL) و نسبت وزن به طول سر و بدن (Wg/HBL) در میان جمعیت­های سه منطقه اختلاف معنی­داری ندارند (P>0.05). نسبت طول پای عقب به طول سر و بدن (HFL/HBL) در هر سه منطقه دارای اختلاف­های معنی­داری است *P<0.05)، (**P<0.01. جمعیت­های گنو و جزیره قشم از نظر نسبت CL/HBL و LM/HBL دارای اختلاف معنی­دار هستند (*P<0.05)، اما جمعیت میناب از این نظر با هیچ کدام از دو گروه دیگر دارای اختلاف معنی­داری نیست (P>0.05). جمعیت قشم از نظر CW/HBL و LPF/HBL با دو جمعیت دیگر دارای اختلاف معنی‌داری است (*P<0.05). جمعیت قشم از نظر LTB/HBL، LW/HBL و WTB/HBL با دو جمعیت دیگر دارای اختلاف معنی­داری است *P<0.05)، (**P<0.01. جمعیت های گنو و جزیره قشم از نظر نسبت ZW/HBL دارای اختلاف معنی­داری هستند *P<0.05)، (**P<0.01، اما جمعیت میناب از این نظر با هیچ کدام از دو گروه دیگر دارای اختلاف معنی‌داری نیست (P>0.05). جمعیت گنو از نظر نسبت HS/HBL و OL/HBL با دو جمعیت دیگر دارای اختلاف معنی­داری است (*P<0.05). نسبت­های LCH/HBL، LD/OL، LN/HBL و UCH/CL در هیچ یک از مناطق دارای اختلاف معنی­داری نیستند (P>0.05. نسبت­های LD/HBL و WR/HBL در هر سه منطقه دارای اختلاف­های معنی­داری هستند *P<0.05)، (**P<0.01. نسبت UCH/HBL در جمعیت­های میناب و گنو دارای اختلاف معنی­داری است (*P<0.05)، اما جمعیت قشم از این نظر با دو منطقه دیگر اختلاف معنی­داری ندارد (P>0.05). همانطور که شکل­های 6 و 7 نشان می­دهند، میانگین اغلب نسبت­های به‌دست آمده در جمعیت جزیره قشم بزرگتر از جمعیت­های دو منطقه دیگر است.

 

 

 

 

 

 

شکل 6- مقایسه نسبت اندازه­های ظاهری به طول سر و بدن در جمعیت­های سه منطقه

 

 

شکل 7- مقایسه نسبت­های اندازه­های جمجمه­ای به طول سر و بدن در جمعیت­های سه منطقه

 


بحث و نتیجه ­گیری

بر اساس مطالعات پیشین (اشرف­زاده و همکاران، 1389؛ اشرف­زاده و همکاران، 1386؛ اعتماد، 1357؛Siahsarvie and Darvish, 2007; Brohi and Fakhri, 2006; Abu Baker and Amr, 2003; Harrison and Bates, 1991) این گونه در محدودة مطالعاتی به طور عمده در زیستگاه­های با شرایط سخت؛ به‌ویژه زمین­های سنگلاخی و سخت و شوره‌زارهای گستره خلیج- عمانی به‌دست آمد. به هر حال، به دام افتادن این گونه در مناطق یاد شده، احتمالاً نشان‌دهندة مقاومت زیستگاهی بالای این حیوان است. این گونه در تمامی محدوده مطالعاتی صرفاً در ارتفاعات کمتر از 700 متر و تنها در طول شب به دام افتاد که موافق یافته­های Siahsarvie و Darvish (2007)، Brohi و Fakhri (2006)، Abu Baker و Amr (2003)، Harrison و Bates (1991) و اعتماد (1357) احتمالاً می­تواند نشان‌دهندة درصد بالای فعالیت­های گونه در طول شب باشد. از نظر وزنی بزرگترین نمونه به‌دست آمده مربوط به منطقه حفاظت‌شده گنو با وزن حدود 73/25 گرم و کوچکترین نمونه بالغ نیز با وزن 34/15 گرم مربوط به شهرستان میناب است. تحلیل­های آماری نشان داد که گرچه در اکثر اندازه­های ظاهری و جمجمه­ای نمونه­های منطقه حفاظت شده گنو، بزرگتر از نمونه­های دو منطقه دیگر بودند، اما تنها اختلاف­های میان HBL، EL، CW، UCH، HS و WTB در میان جمعیت­های سه منطقه معنی­دار بودند. با این حال، پس از بررسی آماری نسبت­های به‌دست آمده، مشخص گردید که از میان 21 نسبت مورد بررسی، 14 نسبت در میان جمعیت­های سه منطقه دارای اختلاف­های معنی­دار هستند، که این خود می­تواند نشان­دهندة اهمیت بررسی نسبت­ها و نقش آنها در مطالعات تغییرات درون­گونه­ای باشد. بررسی جدول 2 و شکل­های 6 و 7 نشان می­دهد که میانگین اغلب نسبت­های به‌دست آمده در نمونه­های جزیره قشم بزرگتر از نمونه­های دو منطقه دیگر بوده، این میانگین‌ها در منطقه حفاظت شده گنو اغلب کوچکترین اعداد را در مقایسه با دو منطقه دیگر به خود اختصاص می­دهد. یافته­های Siahsarvie و Darvish (2007) نشان از حضور دو تیپ ریختی به صورت هم­جا در مناطق مختلف کشور دارد (1- تیپ ریختی با دم بلند: نسبت طول دم به طول سر و بدن بیش از 40/1؛ و 2- تیپ ریختی با دم کوتاه: نسبت طول دم به طول سر و بدن کمتر از 30/1). موافق یافته­های Siahsarvie و Darvish (2007) بر اساس نتایج به‌دست آمده در مطالعه حاضر به طور متوسط حدود 74/63 درصد (حدود 58 درصد نمونه­های میناب، 33/58 درصد نمونه­های منطقه حفاظت شده گنو و بیش از 75 درصد نمونه­های جزیره قشم) نمونه­های صیده شده از هر سه منطقه در تیپ ریختی اول قرار گرفتند. در هر حال، متوسط نسبت طول دم به طول سر و بدن (TL/HBL) برای نمونه­های منطقة حفاظت‌شده گنو حدود 36/1، میناب 40/1 و قشم 46/1 به‌دست آمد. آنچه در اینجا مورد توجه قرار می گیرد، اینکه موافق نتایج مطالعات Siahsarvie و Darvish (2007)، Volobouev و همکاران (1995) و Harrison و Bates (1991) که وجود پدیدة چند ریختی را در جمعیت­های G. nanus مورد توجه قرار می­دهند، احتمال حضور تیپ­های ریختی متنوع و نشانه­هایی از گونه­زایی در جمعیت­های سه منطقه وجود دارد که البته این نیازمند مطالعات دقیق‌تر به‌ویژه با انجام مطالعات ملکولی در سطح زیستگاه­های کشور است.

اعتماد، ا. (1357) پستانداران ایران، جلد 1 (جوندگان و کلید تشخیص آنها). انجمن ملی حفاظت منابع طبیعی و محیط انسانی، تهران.
استانداری هرمزگان (1386) سیمای شهرستان میناب. دفتر برنامه­ریزی و بودجه.
اشرف­زاده، م.، کرمی، م. و درویش، ج. (1389) بررسی رابطه تنوع و فراوانی جوندگان با پوشش گیاهی و ارتفاع در اندوختگاه زیست­سپهر گنو (استان هرمزگان)، نشریه محیط زیست طبیعی دانشگاه تهران 62 (21): 1 تا 13.

اشرف­زاده، م.، کرمی، م. و درویش، ج. (1386) بررسی ریخت­شناسی و ریخت­سنجی زیرخانوادة جربیلینه
(Gerbillinae Gray, 1825) در اندوختگاه زیست­سپهر گنو (استان هرمزگان)، مجله زیست­شناسی ایران 20 (1): 110 تا121.

قدیریان، ط. و اشرف­زاده، م. (1386) بررسی فون جوندگان جزیره قشم، دومین همایش پژوهشی کاربرد مطالعات بیوسیتماتیک جوندگان ایران. دانشگاه فردوسی، مشهد.
زهزاد، ب. و مجنونیان، ه. (1376) شناسنامه منطقه حفاظت شده گنو. اداره کل حفاظت محیط زیست استان هرمزگان.
مؤمن­زاده، م.، درویش، ج.، توتونیان، ف. و سرمد، م. (1380) بررسی تعیین سن و ارتباط آن با صفات جمجمه­ای جرد ایرانی و جرد لیبی استان خراسان. مقالات دهمین کنفرانس سراسری زیست­شناسی ایران، دانشگاه شیراز، ایران.
نجفی شبانکاره، ک.، جلیلی، ع.، خراسانی، ن.، جم‌زاد، ز. و عصری، ی. (1384) فلور و شکل­های زیستی و کوروتیپ‌های گیاهان منطقه حفاظت شده گنو. مجله پژوهش و سازندگی 69: 50 تا 62.
Abu Baker, M. A. and Amr, Z. (2003) A morphometric and taxonomic revision of the genus Gerbillus (Mammalia, Rodentia, Gerbillidae) in Jordan with notes on its current distribution. Zoologische Abhandlungen 50: 163-175.
Agrawal, V. C. (2000) Taxonomic studies on indian Muridae and Hystricidae (Mammalia: Rodentia) Records of the Zoological Survey of India. Miscellaneous Publication, Occasional Paper 180: 1-177.
Aulagnier, S. and Thevenot, M. (1986) Catalogue des mammife`res sauvages du Maroc. Travaux de l’Institut Scientifique, Serie zoologie, Rabat 41: 1-164.
Brohi, M. A. and Fakhri, Sh. (2006) Survey of small mammals of Hingol national park Balochistan. Records Zoological Survey of Pakistan 17: 7-10.
Corbet, G. B. (1978) The mammals of the Palaearctic region: A taxonomic review. British Museum (Natural History), London.
Darvish, J., Siahsarvie, R., Mirshamsi, O., Kayvanifar, N., Hashemi, N. and Sadegie Shakib, F. (2006) Diversity of the rodents of northeastern Iran. Iranian Journal of Animal Biosystematics 2: 57-76.
Dobigny, G., Moulin, S., Cornette, R. and Gautun, G. C. (2001) Rodents from Adrar des Iforas, Mali (Chromosomal data). Mammalia 65 (2): 215-220.
Dobigny, G., Nomao, A. and Gautun, G. C. (2002) A cytotaxonomic survey of rodents from Niger: Implications for systematics, biodiversity and biogeography. Mammalia 66 (4): 495-523.
Ellerman, J. R. (1940) The families and genera of living rodents: Rodents other than Muridae. Trustees of the British Museum (Natural History), London.
Environment Agency-Abu Dhabi (2008) Terrestrial environments of Abu Dhabi Emirate, United Arab Emirates.
Granjon L., Aniskin, V., Volobouev, V. and Sicard, B. (2002) Sand-dwellers in rocky habitats: a new species of Gerbillus (Mammalia : Rodentia) from Mali. Zoological Society of London256: 181-190.
Granjon, L., Shenbrot, G. and Scott, D. (2008) Gerbillus nanus. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2010.4. Retrieved from www.iucnredlist.org>.
Harrison, D. L. and Bates, P. J. J. (1991) The mammals of Arabia. 2nd ed., Harrison Zoological Museum, Sevenoaks.
Khaje, A. and Meshkani, J. (2010) A study of intraspecies variations of Indian Jerbil, Tatera indica Hardwicke, 1807 (Muridae, Rodentia) in eastern border of Iran. Pakistan Journal of Biological Sciences 13 (2): 59-65.
Lay, D. M. (1983) Taxonomy of the genus Gerbillus (Rodentia: Gerbillinae) with comments on the applications of generic and subgeneric names and an annotated list of species. Zeitschrift fürSäugetierkunde 48:329-354.
Mirshamsi, O., Darvish, J. and Kayvanfar, N. (2007) A preliminary study on Indian Gerbil, Tatera indica Hardwicke, 1807 at population level in eastern and southern parts of Iran (Rodentia: Muridae). Iranian Journal of Animal Biosystematics 3(1): 49-61.
Misonne, X. (1959) Analyse zoogéographique des mammifères de l’Iran. Mémoires de l’Institut royale des Sciences naturelles de Belgique (2) 59: 1-157.
Moradi, M. and Kivanc, E. (2003) A study on the morphology, karyology and distribution of Ellobius Fisher, 1814 (Mammalia: Rodentia) in Iran. Turk Journal of Zoology 27: 281- 292.
Nowak, R. M. (1991) Walker's Mammals of the World. 4th ed., Johns Hopkins University Press, Baltimore.
Panteleyev, P. A. (1998) The rodents of the Palaearctic fauna: composition and areas. Russian Academy of Sciences, Moscow.
Petter, F. (1975) Subfamily Gerbillinae. In: The mammals of Africa: An identification manual (eds. Meester, J. and Setzer, H. W) 7-12. Smithsonian Institution, Washington, D.C.
Pradhan, M. S. and Talmale, S. S. (2009) A checklist of valid Indian rodent taxa (Mammalia: Rodentia). Zoological Survey of India, Western Regional Centre, Pune, Maharashtra, India.
Shank, Ch. C. (2008) Biodiversity Profile of Afghanistan, An Output of the National Capacity Needs Self-Assessment for Global Environment Management (NCSA) for Afghanistan. United Nations Environment Programme.
Siahsarvie, R. and Darvish, J. (2007) New Records of Naked-footed Gerbil Gerbillus nanus and Pygmy Gerbil Gerbillus henleyi (Rodentia, Muridae) from Iran. Iranian Journal of Animal Biosystematics 3 (1): 43-48.
Volobouev, V. T., Lombard, M., Tranier, M. and Dutrillaux, B. (1995) Chromosome banding study in Gerbillinae (Rodentia): Comparative analysis of Gerbillus poecilops, G. henleyi and G. nanus. Journal of Zoological Systematics and Evolutionary Research 33: 54-61.
Wilson, D. E. and Reeder, D. M. (2005) Mammal species of the world, A Taxonomic and Geographic Reference.3rd ed., Johns Hopkins University Press, Baltimore, Maryland.