Document Type : Original Article
Authors
1 MSc, Department of Horticultural Science, Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran.
2 Professor, Department of Horticultural Science, Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Mohaghegh Ardabili, Ardabil, Iran.
3 Assistant Professor, Department of Horticultural Science, Faculty of Agriculture and Natural Resources, University of Lorestan, Khorramabad, Lorestan, Iran.
4 Assistant Professor, Department of Crop and Horticulture, Research and Education Center for Agriculture and Natural Resources of Ardabil Province, Agricultural Research, Education and Extension Organization, Ardabil, Iran.
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
گیاهان دارویی از هزاران سال پیش بهعنوان روش درمان در جوامع محلی مطرح بودهاند (Fitzgerald et al., 2020).
تیرة نعناع شامل بیش از 4000 گونه و 200 جنس است که بسیاری از آنها گیاهان دارویی هستند (2015 (Snoussi et al.,. نعناعفلفلی با نام علمی Mentha piperita Lو نام رایج Peppermint یکی از گیاهان دارویی مهم است که به خانوادة Lamiaceae و راسته Lamialse و رده Rosidae تعلق دارد (Tsai et al., 2013). گیاهی معطر که منشأهای آن اروپا، شمال ایالات متحده آمریکا، کانادا، آسیا و بسیاری از مناطق دیگر جهان است و در مناطقی رشد میکند که آب زیادی دارد (Kiełtyka et al., 2017). نعناعفلفلی گیاهی چند ساله با ساقههای چهارگوش و برگهای متقابل به رنگ سبز معطر است که بیضی شکل بوده و کمی پوشیده از کرک با حاشیة دندانهدار است (Singh et al., 2015). این گیاه بهعنوان طعمدهنده در آدامسسازی، صنایع آرایشی، صنایع دارویی و... استفاده میشود (Çoban & Baydar, 2016; De Sousa Guedes et al., 2016). استفاده از گیاهان دارویی مؤثر و درمانهای جایگزین مرتبط در جامعه، بهعنوان اطلاعات پایه در نظر گرفته میشود که دادههای اولیه را برای تحقیقات آینده ارائه میدهد که میتواند گام مهمی در برنامههای اصلاحی باشد (Khanuja et al., 2020).
در تحقیقی که تغییرات ژنتیکی مشتقشده از جهش القایی، ژنوتیپ و ارقام برای صفات کمّی و کیفی در گونههای Mentha انجام دادند، استراتژی اصلی در پرورش مبتنی بر جهش، یک ابزار ماهر برای تشویق بیان ژنهای مغلوب و تولید تغییرات ژنتیکی جدید است. بررسی حاضر شامل سهم چشمگیری از رویکردهای اصلاح جهش در توسعه گونههای نعناع جهشیافته و اثرات آن بر تنوع فیزیولوژیکی، محتوای اسانس و ترکیب آن و بیان افتراقی ژنهای مرتبط است (Prasad et al., 2024). در مطالعهای که با استفاده از RAPD-PCR برای شناسایی دو گونه نعناع ( (Mentha spicataوMentha piperita) ) جمعآوریشده از مصر انجام گرفته است، نتایج نشان دادند تغییرات ژنتیکی چشمگیری بین دو گونه نعناع وجود دارد (Hashem et al., 2018).
همچنین در مطالعهای که روی صفات مورفولوژیکی، عملکرد گیاه و محتوای روغن نعناعفلفلی بررسی شده است، نتایج نشان دادهاند برای تمام صفات کمّی بهجز 𝛽-myrcene که در سطح 05/0 درصد معنیدار بود و ازجمله صفات کمّی ارتفاع گیاه، عملکرد گیاه بهجز نسبت طول به قطر ساقه بسیار معنیدار است که نشاندهندة امکان بهرهبرداری تنوع موجود برای بهبود بیشتر برنامههای ژنتیکی است. همچنین تجزیه خوشهای صفات بررسیشده را به سه گروه تقسیم کرد که گروه اول سه ژنوتیپ، گروه دوم سه ژنوتیپ و گروه سوم چهار ژنوتیپ داشت. همچنین ضرایب همبستگی بین وزن تر و خشک بوته با قطر تاج پوشش، ارتفاع بوته، قطر تاج پوشش، تعداد شاخه در بوته و طول گلآذین مثبت و معنیدار بودند (Himanshi et al., 2023). همچنین در پژوهشی که روی تنوع ناشی از تابش گاما در صفات مورفوآگرونومیک Mentha piperita انجام گرفته است، مشاهدات مورفومتریک یعنی ارتفاع بوته (سانتیمتر)، طول برگ (سانتیمتر)، عرض برگ (سانتیمتر)، برگ نسبت به ساقه، عملکرد گیاه و محتوای روغن تفاوت معنیداری را نشان دادهاند. همچنین تقسیم همبستگیها به اثرات مستقیم و غیرمستقیم نشاندهندة روابط متقابل پیچیده بین صفات مختلف است و نتایج تجزیه خوشهای تیمارهای مطالعهشده در 6 گروه قرار گرفتند (Prasad et al., 2021). در تحقیقی دیگر از تیره نعناعیان که بهمنظور بررسی تنوع صفات مورفولوژیکی تودههای مرزۀ تابستانه انجام گرفته است، نتایج نشان دادند تودههای مطالعهشده در صفات تعداد برگ، تعداد گل، طول برگ، طول گل، عرض گلآذین، تعداد روز تا 50 درصد گلدهی و طول گلآذین تفاوت معنیداری وجود دارد که نشاندهندة وجود تنوع گسترده برای صفات مطالعه در تودههای این گونه است (Fathi et al., 2019).
در تحقیقی دیگر که بهمنظور بررسی تنوع ژنتکی صفات مورفولوژیکی نعناعفلفلی (Mentha piperita) انجام گرفته است، نتایج نشان دادند ضرایب فنوتیپی از تغییرات بهطور ثابت بالاتر از ضریب ژنوتیپی بود و تغییرات نشاندهندة تأثیر محیط برای صفات کمّی بوده است؛ درحالیکه برای صفات کیفی، فنوتیپی و ضرایب ژنوتیپی تغییرات یکسان بوده است و کنترل دقیق ژنتیکی روی این صفات باید صورت گیرد. همچنین همبستگی ژنوتیپی برای اکثر صفات بیشتر از همبستگی فنوتیپی متناظر بود که میتواند بهدلیل اثر اصلاحی و سطح ژنتیکی باشد. ضریب همبستگی ژنوتیپی و فنوتیپی از بین 12 صفت مشخص شد که بسیار مثبت و معنیدار بوده است. همچنین دادههای مورفولوژیکی 8 ژنوتیپ به همراه والدین براساس تجزیه کلاستر در سه گروه اصلی طبقهبندی شدند که گروه اول و گروه دوم دارای 4 ژنوتیپ و گروه سوم دارای 1 ژنوتیپ بودند که با توجه به صفات مورفولوژیکی مطالعهشده نشان داد تنوع مورفولوژیکی کاملا متفاوت است (Kumar et al., 2014).
همچنین پژوهشهای متعدد دیگری روی صفات مورفولوژکی انجام گرفتهاند که میتوان به مطالعه صفات مورفولوژیکی در تحقیقات مختلف ازجمله تحقیقات (2014) Mohammadi et al. روی گیاه بابونه آلمانی (Matricaria chamomilla)، مطالعه (2019)Eghlima et al. روی گیاه شیرین بیان (Glycyrrhiza glabra)، مطالعه (2011)et al. Hadian روی گیاه مرزه خوزستانی (Sarureja khuzistanica jamzad) و مطالعه (2018) et al. Eghlima روی گیاه مرزه رشینگری (Satureja rechingeri) اشاره کرد.
تنوع ژنتیکی به اصلاحگران کمک میکند تا بتوانند صفات مرتبط با اهداف اصلاحی خود را شناسایی و در برنامههای اصلاحی استفاده کنند. روشهای مختلفی برای بررسی تنوع بین گیاهان وجود دارد که رایجترین آنها ارزیابی تنوع مورفولوژیک است. روشهای اصلاح گیاهان زراعی براساس گزینش ژنوتیپهای برتر از بین تنوع ژنتیکی موجود و دستورزی صفات و ایجاد صفتهای مطلوب بهمنظور تولید واریته یک رقم تجاری است (Hashemi Moghaddam et al., 2021). با افزایش تنوع ژنتیکی میتوان از آن در برنامههای اصلاحی بهمنظور تولید ارقام پربازده استفاده کرد. امروزه مطالعات اندکی دربارة تنوع ژنتیکی گیاهان دارویی انجام شده است که بررسی صفات مورفولوژیکی یکی از روشهای معتبر برای بررسی تنوع ژنتیکی ارقام مختلف است؛ بنابراین، این تحقیق نیز با هدف بررسی تنوع ژنتیکی صفات ریختشناسی ژنوتیپهای نعناعفلفلی با منشأهای مختلف بهمنظور معرفی ارقام مطلوب انجام گرفته است.
مواد و روشها
این مطالعه با 12 تودة گیاه دارویی نعناعفلفلی در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با سه تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی شهرستان مشگینشهر اجرا شد. در این آزمایش ریزوم 12 تودة بومی گیاه دارویی نعناعفلفلی در سال 1400 از نواحی مختلف ایران شامل شهرهای اردبیل، مشگینشهر، تبریز، ارومیه، زنجان، شیراز، گلستان، کردستان، همدان، نورآباد و فیروزآباد جمعآوری و خریداری شد. مشخصات مربوط به محل جمعآوری ریزوم گیاه دارویی نعناعفلفلی در جدول زیر آورده شده است (جدول 1). ریزومهای خریداریشده به اندازه 15 تا 20 سانتیمتر با فاصله 20 تا 25 سانتیمتر به عمق 5 تا 10 سانتیمتر و فاصله ردیفهای 30 سانتیمتر از هم بهصورت ردیفی کشت شدند. بلافاصله بعد از کشت، آبیاری انجام شد. دوره جوانهزنی بین 14 تا 28 روز به طول انجامید. عملیات زراعی شامل وجین علفهای هرز و مبارزه با آفات و بیماریها در طول فصل رشد بهصورت دستی انجام گرفت. سپس تودهها در یک مرحله رشدی (50 درصد گیاه به گل رفته بودند) ازنظر صفات مورفولوژیکی ارزیابی شدند. 5 بوته بهصورت نمونه تصادفی از هر کرت از نقاط مختلف کرت انتخاب شدند و برای تجزیه و تحیل برای هر توده از میانگین اندازهگیریهای محاسبهشده استفاده شد. صفات بررسیشده در این تحقیق شامل عرض برگ، طول دمگل، قطر ساقه، طول گل، تعداد گلآذین، عرض برگچه، طول برگ، طول دمبرگ، طول برگچه، عرض گلبرگ، عرض گل، تعداد برگ، تعداد روز تا جوانهزنی و تعداد روز تا 50 و 100 درصد گلدهی بودند. در این پژوهش تجزیه دادهها با استفاده از نرمافزار SPSS 16 انجام شد. قبل از آنالیزهای آماری، آزمون تست نرمالبودن دادهها انجام شد. مقایسة میانگین دادهها با استفاده از آزمون چنددامنهای دانکن در سطح احتمال 5 درصد انجام شد. همچنین همبستگی بین صفات با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون و تجزیه خوشهای و طبقهبندی تودهها نیز به روش وارد (Ward) با استفاده از تجزیه تابع تشخیص براساس فاصلة اقلیدسی انجام شد.
جدول 1- مشخصات محل جمعآوری تودههای بومی نعناعفلفلی
Table 1- Characteristics of the place where peppermint accessions are collected
تودهها Accessions |
ارتفاع از سطح دریا Above sea level (متر) |
طول جغرافیایی Longitude |
عرض جغرافیایی Latitude |
|
|
Ardabilاردبیل |
1352 |
48°17'39" |
38°14'49" |
|
Hamedanهمدان |
1818 |
48°30'54" |
34°47'55" |
|
Kordestanکردستان |
1500 |
46°59'44" |
35°18'39" |
|
Golestanگلستان |
133 |
54°25'59" |
36°50'31" |
|
Meshginshahr مشگینشهر |
1420 |
47°40'39" |
38°23'53" |
|
Firoozabadفیروزآباد |
1329 |
52°34'16" |
28°50'40" |
|
Noorabadنورآباد |
978 |
51°32'50" |
30°625" |
|
Zanjanزنجان |
1678 |
48°29'31" |
36°40'55" |
|
Tabrizتبریز |
1402 |
46°18'13" |
38°4'42" |
|
Orumiehارومیه |
1348 |
45°4'34" |
37°33'11" |
|
Shiraz 1شیراز 1 |
1519 |
52°32'16" |
29°35'47" |
|
Shiraz 2شیراز 2 |
1599 |
52°47'51" |
29°52'7" |
نتایج و بحث
نتایج تجزیه واریانس دادهها نشان دادند صفات مورفولوژیکی ازجمله عرض برگ، طول گلبرگ، تعداد روز تا 50 درصد گلدهی، طول گل، طول برگ، طول دمبرگ، طول برگچه، تعداد روز تا 100 درصد گلدهی، عرض گلبرگ، عرض گل و تعداد برگ در سطح احتمال 1 درصد تفاوت معنیدار داشتند؛ اما صفاتی مانند قطر ساقه، طول دمگل، تعداد گلآذین و عرض برگچه تفاوت معنیداری نداشتند که نشاندهندة وجود تنوع گسترده براساس صفات مطالعهشده در بین تودههای این گونه است (جدول 2). نتایج مقایسه میانگین نیز نشان دادند بیشترین مقدار عرض برگ (67/1)، عرض برگچه (50/0)، طول برگ (34/3) و تعداد برگ (92) در توده مشگینشهر، بیشترین مقدار طول دمگل (16/2) در توده گلستان، بیشترین قطر ساقه (27/0) در توده نورآباد، بیشترین مقدار طول گلبرگ (35/0) در توده ارومیه، بیشترین تعداد روز تا 50 درصد گلدهی (2/120) و بیشترین تعداد روز تا 100 درصد گلدهی (20/91) در شیراز مشاهده شد. همچنین در بین تودهها ازنظر بیشترین مقدار صفات رویشی نسبت به بقیه تودهها مشگینشهر بهعنوان توده برتر شناسایی شد (جدول 3). در تحقیقی دیگر که روی واکنش مورفولوژیک و عملکرد کمّی نعناعفلفلی انجام گرفته است، نتایج نشـان دادند اثـر تیمارهـای آزمایشی (زمـان و نسـبت کاشـت) بـر تمـامی صـفات مورفولوژیک به استثنای شاخص سـبزینگی در سـطح احتمال 1 درصد معنیدار بود (Shahbazi et al., 2022). در پژوهشی دیگر که روی تنوع مورفولوژیکی و ژنتیکی تودههای نعناعفلفلی صورت گرفته است، شاخص صفات کمّی و کیفی محاسبهشده مانند شکل برگ، رنگ برگ، طول دمبرگ، طول برگ و عرض برگ تفاوت معنیداری را در بین صفات بررسیشده نشان داد (Kiełtyka et al., 2017). همچنین در پژوهشی دیگر، بررسی عملکرد سرشاخه و صفات مورفولوژیکی در جمعیتهای نعناع Mentha pulegium تفاوت معنیدار بین جمعیتها ازلحاظ تمام صفات نشان داد p<0.01؛ بهطوریکه وجود اختلاف معنیدار در بین جمعیتها علاوه بر خاصیت ذاتی ژنتیکی میتواند بهدلیل سازش و تطابق با محیط حاصل شده باشد؛ بنابراین، لازم است تحقیقات بیشتری روی جمعیتهای پرمحصول انجام گیرد و در سایر مناطق کشور پرمحصول عملیات بهزراعی مانند تراکم و زمان مناسب کاشت، عملیات کوددهی و استفاده از مکانیزاسیون انجام شود (Shahbazi & Jafari, 2020). در تحقیقی دیگر که روی خصوصیات کمّی و کیفی نعناعفلفلی (Mentha piperita L.) صورت گرفته است، نتایج نشان دادند تمام صفات بررسیشده و عملکرد خشک و تر اندام هوایی (وزن تر برگ، وزن خشک برگ، تعداد برگ و ارتفاع بوته) در سطح احتمال 1 درصد معنیدار بودند (Shadkam et al., 2024).
جدول 2- تجزیه واریانس صفات مورفولوژیکی در تودههای نعناعفلفلی
Table 2- Analysis of variation among morphological traits of M.piperita accessions
|
|
|
Mean squareمیانگین مربعات |
|
|
منابع تغییرات Source of Variance |
درجه آزادی df |
عرض برگ width of leaf |
طول دمگل Pedicel length |
قطر ساقه stem diameter |
طول گلبرگ Petal length |
Blockبلوک |
2 |
0.226** |
0.03ns |
0.12** |
0.011** |
Genotypeژنوتیپ |
11 |
0.78** |
0.604** |
0.05** |
0.005** |
Errorخطا |
22 |
0.012 |
0.013 |
0.001 |
0.001 |
CV %ضریب تغییرات |
|
45.94 |
10.97 |
47.61 |
59.72 |
ns، **،*: بهترتیب عدم معنیداری، معنیداری در سطح احتمال 1 درصد و 5 درصد
ns, * and **: Non significant, significant at 5% and 1% probability level, respectively
ادامه جدول 2- تجزیه واریانس صفات مورفولوژیکی در تودههای نعناعفلفلی
Table 2- Analysis of variation among morphological traits of M.piperita accessions
منابع تغییرات |
|
|
میانگین مربعات |
Mean square |
|
|
|
|
Source of Variance |
درجه آزادی |
طول گل |
تعداد گل آذین |
عرض برگچه |
طول برگ |
طول دمبرگ |
عرض گل |
|
|
df |
Flower length |
Number Inflorescence |
Leaflet width |
Leaf length |
Leaf petiole |
Flower Width |
|
Blockبلوک |
2 |
0.05** |
12.25** |
0.11** |
0.226** |
1.342** |
0.018** |
|
Genotypeژنوتیپ |
11 |
0.004ns |
0.08** |
0.01** |
0.262** |
0.532** |
0.002** |
|
Errorخطا |
22 |
0.006 |
0.010 |
0.001 |
0.048 |
0.151 |
0.0001 |
|
CV %ضریب تغییرات |
|
16.83
|
7.57 |
6.58
|
12.64 |
54.71 |
64.28 |
ns، **،*: بهترتیب عدم معنیداری، معنیداری در سطح احتمال 1 درصد و 5 درصد
ns, * and **: Non significant, significant at 5% and 1% probability level, respectively
ادامه جدول 2- تجزیه واریانس صفات مورفولوژیکی در تودههای نعناعفلفلی
Table 2- Analysis of variation among morphological traits of M.piperita accessions
منابع تغییرات |
درجه آزادی |
|
میانگین مربعات |
|
Mean square |
|
|
|||||||||
Source of Variance |
df |
تعداد روز تا جوانه زنی Number of days to germination |
تعداد روز تا گلدهی Number of day to 100 % flowering |
تعداد برگ Number leaf |
عرض گلبرگ Petal width |
طول برگچه Leaflet length |
تعداد رو تا 50 درصد گلدهی Number of days to 50 % flowering |
|||||||||
|
Blockبلوک |
2 |
19.347ns |
0.001** |
354.6** |
0.08** |
0.207** |
0.110** |
|
|||||||
|
Genotypeژنوتیپ |
11 |
150.170** |
175.719** |
1206.81** |
0.002ns |
0.094ns |
532.418** |
|
|||||||
|
Errorخطا |
22 |
18.68 |
277.8 |
137.73 |
0.0004 |
0.031 |
0.000 |
|
|||||||
|
CV %ضریب تغییرات |
|
36.82 |
9.14 |
45.52 |
31.62 |
28.06 |
11.44 |
|
|||||||
ns، **،*: بهترتیب عدم معنیداری، معنیداری در سطح احتمال 1 درصد و 5 درصد
ns, * and **: Non significant, significant at 5% and 1% probability level, respectively
جدول 3- مقایسه میانگین صفات مورفولوژیکی در تودههای گیاه نعناعفلفلی (M.piperita)
Table 3- Mean comparison of traits morphological in 12 M. piperita accession
تودهها Accessions |
عرض برگ Width of leaf |
طول دمگل Pedicel length
|
قطر ساقه Stem diameter |
طول گلبرگ Petal length |
تعداد روز تا 50 درصد گلدهی Number of days to 50% flowering |
|||
Ardabilاردبیل |
1.54ab |
1.33ab |
0.21ab |
0.29a |
95.20h |
|
||
Hamedanهمدان |
1.65a |
0.86b |
0.20b |
0.31a |
91.20j |
|
||
Kordestanکردستان |
1.46ab |
0.86b |
0.23ab |
0.29a |
82.20k |
|
||
Golestanگلستان |
1.65a |
2.16a |
0.20b |
0.29a |
100.2f |
|
||
Meshginshahr مشگینشهر |
1.67a |
1.16ab |
0.23ab |
0.28ab |
95.33h |
|
||
Firoozabadفیروزآباد |
1.40ab |
0.66b |
0.21ab |
0.26ab |
92.20i |
|
||
Noorabadنورآباد |
1.44ab |
1.15ab |
0.27a |
0.28ab |
102.2e |
|
||
Zanjanزنجان |
1.61a |
1.00b |
0.23ab |
0.33a |
97.20g |
|
||
Tabrizتبریز |
1.32ab |
0.81b |
0.20b |
0.34a |
115.2c |
|
||
Orumiehارومیه |
1.24b |
1.22ab |
0.23ab |
0.35a |
105.2d |
|
||
Shiraz 1شیراز 1 |
1.35ab |
0.71b |
0.20b |
0.31a |
119.2b |
|
||
Shiraz 2شیراز 2 |
1.22b |
0.53b |
0.20b |
0.20a |
120.2a |
|
||
اعداد با حروف مشترک در هر ستون دارای اختلاف معنیدار (P<0.05) نیستند
Means within a column followed by the same letter are not significantly different (p<0.05).
ادامه جدول 3- مقایسه میانگین صفات مورفولوژیکی در تودههای گیاه نعناعفلفلی (M.piperita)
Table 3- Mean comparison of traits morphological in 12 M. piperita accession
تودهها Accessions |
تعداد گل آذین Number Inflorescence |
عرض برگچه Leaflet width |
طول برگ Leaf length |
طول دمبرگ Leaf petiole |
|
|
Ardabilاردبیل |
1.40a |
0.45a |
3.09ad |
1.33ab |
|
Hamedanهمدان |
1.36ab |
0.46a |
3.31ab |
0.86b |
|
Kordestanکردستان |
2.06a |
0.38a |
2.92ad |
0.86b |
|
Golestanگلستان |
0.83b |
0.43a |
3.30ab |
2.16a |
|
Meshginshahr مشگینشهر |
1.00b |
0.50a |
3.34a |
1.16ab |
|
Firoozabadفیروزآباد |
1.16ab |
0.50a |
3.02ad |
0.67b |
|
Noorabadنورآباد |
1.46ab |
0.31a |
2.89ad |
1.15ab |
|
Zanjanزنجان |
1.25ab |
0.46a |
3.21abc |
0.98b |
|
Tabrizتبریز |
1.36ab |
0.38a |
2.65cd |
0.80b |
|
Orumiehارومیه |
0.77b |
0.50a |
2.48d |
1.22ab |
|
Shiraz 1شیراز 1 |
1.01b |
0.43a |
2.70bcd |
0.88b |
|
Shiraz 2شیراز 2 |
1.16ab |
0.36a |
2.65cd |
0.53b |
اعداد با حروف مشترک در هر ستون دارای اختلاف معنیدار (P<0.05) نیستند
Means within a column followed by the same letter are not significantly different (p<0.05).
ادامه جدول 3- مقایسه میانگین صفات مورفولوژیکی در تودههای گیاه نعناعفلفلی (M.piperita)
Table 3- Mean comparison of traits morphological in 12 M. piperita accession
تودهها Accessions |
تعداد روز تا جوانهزنی Number of days to germination |
تعداد روز تا100 درصد گلدهی Number day to 100 % flowering |
تعداد برگ Number leaf |
طول برگچه Leaflet length |
Ardabilاردبیل |
18.20e |
78.20f |
74.06ab |
0.92ab |
Hamedanهمدان |
15.20f |
74.20i |
62abc |
0.95ab |
Kordestanکردستان |
14.20h |
72.20j |
70.40ab |
0.76ab |
Golestanگلستان |
14.30gh |
90.20b |
41.66bcd |
0.92ab |
Meshginshahr مشگین شهر |
20.20d |
75.20h |
92a |
1.09a |
Firoozabadفیروزآباد |
13.20i |
71.20k |
63.13abc |
1.10a |
Noorabadنورآباد |
14.40gh |
88.20c |
70.93ab |
0.76ab |
Zanjanزنجان |
14.50g |
76.20g |
63.55abc |
1.01ab |
Tabrizتبریز |
40.20a |
90.30b |
43.33bcd |
0.57b |
Orumiehارومیه |
18.30e |
84.20e |
48.33bcd |
1.10a |
Shiraz 1شیراز 1 |
28.20b |
91.20a |
22.83d |
0.72ab |
Shiraz 2شیراز 2 |
21.20c |
86.20d |
29.33cd |
0.70ab |
اعداد با حروف مشترک در هر ستون دارای اختلاف معنیدار (P<0.05) نیستند
Means within a column followed by the same letter are not significantly different (p<0.05).
تجزیه همبستگی
نتایج همبستگی نشان دادند صفت قطر ساقه با صفات عرض برگ، عرض برگچه، تعداد روز تا 100 درصد گلدهی، تعداد روز تا جوانهزنی و تعداد برگ همبستگی مثبت و معنیداری داشت؛ اما با بقیه صفات همبستگی معنیداری نداشت. همچنین صفت عرض برگچه با صفات تعداد گلآذین، عرض برگ، طول گلبرگ همبستگی مثبت و معنیداری داشت و با صفات تعداد روز تا 100 درصد گلدهی و تعداد برگ همبستگی منفی و معنیداری داشت؛ اما با بقیه صفات همبستگی معنیداری نداشت. صفت طول دمبرگ نیز با صفات طول دمگل همبستگی مثبت و معنیداری داشت؛ اما با بقیه صفات همبستگی معنیداری نداشت. صفت تعداد گلآذین با صفات عرض برگ و تعداد برگ همبستگی مثبت و معنیداری داشت و با صفات طول گلبرگ و تعداد روز تا 100 درصد گلدهی همبستگی منفی و معنیداری داشت؛ اما با بقیه صفات همبستگی معنیداری نداشت. صفت عرض برگ نیز با صفات تعداد روز تا 100 درصد گلدهی و تعداد برگ همبستگی مثبت و معنیداری داشت و با صفت تعداد روز تا 50 درصد گلدهی همبستگی منفی و معنیداری داشت؛ اما با بقیه صفات همبستگی معنیداری نداشت. صفت تعداد روز تا جوانهزنی با صفات تعداد روز تا 50 درصد گلدهی و تعداد روز تا 100 درصد گلدهی همبستگی مثبت و معنیداری داشت؛ اما با بقیه صفات همبستگی معنیداری نداشت. صفت تعداد روز تا 50 درصد گلدهی با صفات تعداد روز تا 100 درصد گلدهی و تعداد برگ همبستگی مثبت و معنیداری داشت؛ اما با بقیه صفات همبستگی معنیداری نداشت. صفت تعداد روز تا 100 درصد گلدهی با تعداد برگ همبستگی مثبت و معنیداری داشت؛ اما با بقیه صفات همبستگی معنیداری نداشت. همچنین بیشترین همبستگی بین طول دمبرگ با طول دمگل (98/0) مشاهده شد و کمترین همبستگی بین صفات تعداد گلآذین با طول گلبرگ (01/0) مشاهده شد (جدول 4). در تحقیقی دیگر همراستا با این تحقیق که بهمنظور بررسی عملکرد صفات مورفولوژیکی جمعیتهای نعناعفلفلی (Mentha piperita) صورت گرفته است، همبستگی مثبت و معنیداری بین صفات تعداد شاخه، طول گلآذین و تعداد گل مشاهده شد (Shahbazi & Jafari, 2020).
جدول 4- ضرایب همبستگی بین صفات مورفولوژیکی تودههای نعناعفلفلی
Table 4- Correlation coefficients among morphological traits of M.piperita accessions
Ln |
Ndf100 |
Ndf50 |
Ngd |
Pwi |
Ple |
Fwi |
Lwe |
Lefle |
Nin |
Nif |
pdl |
Lpt |
Lew |
Sdi |
|
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Sdi |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
0.96** |
Lew |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
0.45 |
0.40 |
Lpt |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
0.99** |
0.47 |
0.43 |
Fpt |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
-0.03 |
-0.04 |
0.16 |
0.10 |
Nif |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
0.19 |
0.49 |
0.48 |
0.54 |
0.47 |
Nin |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
|
-0.21 |
0.40 |
-0.08 |
-0.08 |
-0.17 |
-0.07 |
Lefle |
||||
|
|
|
|
|
|
|
|
-0.06 |
0.75** |
0.11 |
0.39 |
0.33 |
0.63* |
0.62* |
Lwe |
||||
|
|
|
|
|
|
|
0.13 |
-0.05 |
-0.14 |
0.49 |
-0.05 |
-0.10 |
0.26 |
0.26 |
Fwi |
||||
|
|
|
|
|
|
0.72** |
-0.43 |
0.09 |
0.03 |
-0.01 |
-0.06 |
0.07 |
0.57 |
0.63* |
Ple |
||||
|
|
|
|
|
-0.08 |
0.31 |
-0.26 |
0.08 |
-0.53 |
0.05 |
-0.22 |
-0.25 |
-0.37 |
-0.49 |
Pwi |
||||
|
|
|
|
0.27 |
0.53 |
-0.34 |
-0.38 |
-0.28 |
-0.02 |
-0.03 |
-0.29 |
-0.26 |
-0.35 |
0.51 |
Ngd |
||||
|
|
|
0.55 |
0.31 |
0.47 |
-0.39 |
-0.56 |
-0.36 |
-0.25 |
-0.49 |
0.24 |
0.29 |
-0.37 |
-0.48 |
Ndf50 |
||||
|
|
0.82** |
0.68* |
0.43 |
0.43 |
-0.25 |
0.73** |
-0.23 |
-0.51 |
-0.39 |
-0.23 |
-0.18 |
-0.55 |
0.64* |
Ndf100 |
||||
|
0.78** |
0.69* |
-0.44 |
-0.34 |
0.54 |
0.23 |
0.93** |
-0.11 |
0.63* |
0.10 |
0.15 |
0.09 |
-0.54 |
0.60* |
Ln |
||||
ns، **،*: بهترتیب عدم معنیداری، معنیداری در سطح احتمال 1 درصد و 5 درصد
ns, * and **: Non significant, significant at 5% and 1% probability level, respectively
Sdi (Stem diameter), Lew (Leaflet width), Lpt (Leaf petiole), pdl (Pedicel length), Nif (Number Inflorescence), Lefle (Leaflet length), Lwe (Leaflet width), Fwi (Flower width), Ple (Petal length), Pwi (Petal width), Ngd (Number of days to germination), Ndf50 (Number of days to 50% flowering), Ndf100 (Number day to 100 % flowering), Ln (Number leaf).
تجزیه خوشهای
براساس نتایج حاصل از تجزیه خوشهای به روش Ward و با استفاده از تجزیه تابع تشخیص بهمنظور تعیین خط برش و فرض خط برش در فاصله 5، تودههای مطالعهشده در دو گروه قرار گرفتند (شکل 1). گروه اول شامل دو زیرگروه بود که زیرگروه اول شامل تودههای همدان، فیروزآباد، زنجان، کردستان، اردبیل و نورآباد بود و ازنظر صفات رویشی و زایشی نسبت به بقیه گروه برتر بودند و در زیرگروه دوم تودة مشگینشهر قرار داشت و ازنظر صفات رویشی برتر از بقیه گروه بودند. گروه دوم دو زیرگروه داشت؛ زیرگروه اول شامل تودههای گلستان و ارومیه بود و ازنظر صفات زایشی برتر از بقیه تودهها بودند و زیرگروه دوم نیز شامل تودههای شیراز و تبریز بود و ازنظر تعداد روز تا جوانهزنی و تعداد روز تا 100 درصد گلدهی نسبت به بقیه تودهها برتر بودند. همچنین در تحقیقی که بهمنظور بررسی تنوع ژنتکی صفات مورفولوژیکی نعناعفلفلی (Mentha piperita) انجام گرفته است، دادههای مورفولوژیکی 8 ژنوتیپ به همراه والدین براساس تجزیه کلاستر در سه گروه اصلی طبقهبندی شدند که گروه اول و گروه دوم دارای 4 ژنوتیپ و گروه سوم دارای 1 ژنوتیپ بودند که با توجه به صفات مورفولوژیکی مطالعهشده نشان داد تنوع مورفولوژیکی کاملاً متفاوت است (Kumar et al., 2014). همچنین در تحقیقی دیگر که برای گروهبندی جمعیتهای مطالعهشده، تجزیه خوشهای روی عملکرد سرشاخه و صفات مورفولوژیکی انجام شد و پس از استانداردکردن دادهها با روش وارد (ward) براساس ماتریس فاصلههای عدم تشابه اقلیدسی روی 12 جمعیت از گونه M. Pulegium انجام شد، ژنوتیپهای مختلف مطالعهشده به دو گروه تقسیم شدهاند که بهترتیب گروه اول و دوم دارای 8 و 4 ژنتوتیپ بودند و میانگین کل جمعیتهای گروه 1 ازلحاظ تمام صفات از گروه 2 بیشتر بود. با توجه به نتایج تجزیه خوشهای میتوان از ژنوتیپهای گروه 1 برای معرفی تولید ارقام ترکیبی پرمحصول استفاده کرد (Jafari & Shahbazi, 2020).
شکل 1- دندروگرام حاصل از تجزیه خوشهای تودههای نعناعفلفلی. شماره 1: تودة اردبیل، 2: همدان، 3: کردستان، 4: گلستان، 5: مشگینشهر، 6: فیروزآباد، 7: نورآباد، 8: زنجان، 9: تبریز، 10: ارومیه، 11: شیراز 1، 12: شیراز 2.
Figure 1- Dendrogram of cluster analysis for M. piperita accessions: 1- Ardabil, 2- Hamedan,3- Kordestan, 4- Golestan, 5- Meshginshahr, 6- Firoozabad, 7- Noorabad,8- Zanjan, 9- Tabriz, 10- Orumieh,11- Shiraz 1, 12- Shiraz 2.
نتیجهگیری
آگاهی از میزان تنوع ذخایر توارثی و داشتن اطلاعات مربوط به تفاوتهای مورفولوژی در بین جمعیتها، همراه با دادههای حاصل برای حفاظت، بهرهبرداری، اهلیسازی و بهنژادی جمعیتهای مطالعهشده از این نوع گیاهان بسیار مهم است. پژوهش حاضر نشان داد در بین تودههای مختلف نعناعفلفلی ازلحاظ تنوع ژنتیکی براساس صفات مورفولوژیکی تنوع زیادی وجود دارد. همچنین بهمنظور انتخاب و اصلاح بهترین جمعیتها برای مصارف دارویی و سبزی، این صفات اهمیت درخور توجهی دارند که ازنظر صفات مورفولوژیکی جمعیتهای یک گونه با یکدیگر متفاوت است. قسمتهای مختلف نعناعفلفلی ازجمله برگ و ساقه دارای خواص دارویی فراوان هستند. با توجه به وجود تنوع در بین تودههای نعناعفلفلی موجود در کشور، لازم است این تنوع، بررسی و در برنامههای اصلاحی به کار گرفته شود. در این پژوهش تحقیقی کاربردی بهمنظور گزینش و انتخاب تودههای برتر نعناعفلفلی صورت گرفته است. نتایج این تحقیق نشان دادند سطوح بالایی از تنوع بین تودههای نعناعفلفلی ازنظر ویژگیهای مورفولوژیکی وجود دارد. در مجموع مطالعه حاضر نشان داد تودة مشگینشهر ازنظر بیشتر صفات رویشی برتر از بقیه تودهها بود و تودههای کردستان و گلستان ازنظر صفات زایشی برتر از بقیه تودهها بودند و میتوان از این تودهها بهعنوان والدین برای تولید ارقام جدید نعناعفلفلی استفاده کرد.
سپاسگزاری
نگارندگان از همکاری اداره ایستگاه تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی شهرستان مشگینشهر و همچنین گروه علوم باغبانی دانشکده کشاورزی و منابع طبیعی دانشگاه محقق اردبیلی کمال تشکر را دارند.