Investigation of the Fauna of Lizards in the Dodangeh Wildlife Sanctuary in Mazandaran Province, Iran

Document Type : Original Article

Authors

1 MSc, Department of Biology, Damghan Branch, Islamic Azad University, Damghan, Iran

2 Associate Professor, Department of Biology, Damghan Branch, Islamic Azad University, Damghan, Iran

Abstract

With its special ecological zones and various habitats, Iran shows a considerable variety of reptiles, among which the largest variety is related to lizards. The purpose of this study is to investigate the lizard fauna of the Dodangeh Wildlife Sanctuary in Mazandaran province. With an area of 15,673 hectares, DWR is located about 95 kilometers southeast of Sari, Mazandaran. Samples were collected and analyzed from April 2017 to the end of November 2017, and their metric and meristic traits were investigated. In this research, 54 lizard samples were collected. In total, seven lizard species from seven genera and five families, including Paralaudakia caucasia in the Agamidae, Anguis colchica, and Pseudopus apodus in the Anguidae, Tenuidactylus caspius in the Gekkonidae, Ablepharus pannonicus in the Sincidae, Darevskia caspica and Lacerta strigata in the Lacertidae family were identified. The Lacertidae had the most abundance among the families. Among the species, Darevskia caspica showed the highest frequency (24%) and Anguis colchica showed the lowest frequency (6%). Also, the images and key identification of species of the Dodangeh Wildlife Sanctuary were prepared. Considering the increasing development of human activities in the study area, the conservation value of lizards needs more attention.
Introduction
The country of Iran in Southwest Asia with its special ecological zones and various habitats has a considerable variety of reptiles, and among them, the most variety is related to lizards. Due to feeding on arthropods, lizards play an important role in controlling the population of these organisms and are considered biological controllers of plant pests. Despite the relatively extensive studies that have been conducted on the fauna of Iranian lizards, due to the vastness of desert and semi-desert areas and mountainous or forest-protected areas, the fauna of many areas has not been studied in detail. The Dodange Wildlife Sanctuary is a mountainous region with a moderate semi-humid climate and an area of 15,673 hectares, which is located about
95 kilometers southeast of Sari, Mazandaran. The purpose of this study is to investigate the fauna of the lizards of the Dodangeh Wildlife Sanctuary in Mazandaran province.
 
Materials and Methods
Samples were collected from April 2016 to late November 2016 from early morning to late night (usually from 6:00 AM to 11:00 PM) at different stations. The samples were collected by hand during field visits. The samples were identified using valid identification keys. Samples were photographed in nature. Metric characters, including body length and tail length, were measured using a digital caliper (accuracy 0.01). Meristic characteristics including the number of scales around the middle of the body, dorsal scales in a longitudinal row, gular scales, dorsal scales, subcaudal scales, scales under the fourth finger, and femoral pores were investigated. All samples were released after the completion of the investigation. Descriptive statistics, SPSS 17, and Excel 2016 software were used for the statistical analysis of data.
 
Research Findings
In this research, 54 lizard samples were collected. In total, seven species of lizards from seven genera and five families including the Caucasian agama (Paralaudakia caucasia) from the Agamidae family, the eastern slowworm (Anguis colchica) and the European glass lizard (Pseudopus apodus) from the Anguidae family, Caspian bent-toed gecko (Tenuidactylus caspius) from Gekkonidae family, Asian snake-eyed skink (Ablepharus pannonicus) from Sincidae family, Caspian sea rock lizard Darevskia caspica and Caspian green lizard (Lacerta strigata) from Lacertidae family were identified. The Lacertidae family was the most abundant among the families. Among the species, Darevskia caspica showed the highest frequency (24%) and Anguis colchica showed the lowest frequency (6%). Also, images and identification keys of the species of the Dodangeh Wildlife Sanctuary were prepared.
 
Discussion of Results and Conclusions
During this study, no new species or records of lizards were reported, and no significant changes were observed in the biometric traits compared to the existing identification keys and species from other regions of Iran. Considering the size of the area and the lack of expert staff to collect samples, there is certainly a possibility of finding other species in the area that require more facilities. The Dodangeh Wildlife Sanctuary is one of the few remaining natural and pristine wildlife habitats and shelters in Mazandaran province, and the most important threats to it are overgrazing, cutting down trees in the area, and illegal hunting. The conservation value of most of the lizards in the study area is unknown, and due to the increasing development of human activities in the study area, the conservation value of lizards needs more attention.
 
Acknowledgment
The authors of the study thank the Environmental Protection Organization of Mazandaran province, as well as Reza Babaei Savasari and Afshin Faghiri for their help in collecting the samples and the honorable professors Dr. Haji Gholi Kami and Dr. Faraham Ahmadzadeh for confirming the samples.

Keywords

Main Subjects


مقدمه

کشور ایران در جنوب غرب آسیا با مناطق اکولوژیک ویژه و زیستگاه‌های متنوعی که دارد بیش از 200 گونه خزنده را در خود جای داده است؛ به طوری که تنوع زیستی و ارزش‌‌های اکولوژیک آنها ناشناخته است. قرارگیری در مسیر وزش بادهای مرطوب غربی و وجود ارتفاعات بلند، بر تنوع گیاهی و جانوری به‌‌شدت تأثیر گذاشته و زیستگاه‌های گوناگون و متعددی را به وجود آورده است؛ همچنین این عامل موجب پیدایش تنوع چشمگیری از خزندگان شده است؛ به طوری که از بین آنها تنوع سوسمارها (مارمولک‌‌ها) چشمگیرتر است (Rastegar-Pouyani et al., 2007).

با توجه به نوع تغذیۀ خزندگان، هریک نقش خاص و مهمی در چرخۀ غذایی بازی می‌کنند. حذف‌‌شدن گونه‌های کلیدی و به‌‌ویژه گونه‌های رأس هرم باعث به هم خوردن تعادل اکولوژیکی و چرخۀ غذایی می‌شود. سوسمار‌‌ها با تغذیه از بندپایانی چون حشرات و عنکبوتیان، نقش مهمی در کنترل جمعیت این موجودات دارند. خزندگان با خوردن حشرات و جوندگان، کنترل‌‌کنندۀ بیولوژیک آفات گیاهی محسوب می‌‌شوند. آنها نیاز به استفاده از آفت‌‌کش‌‌های شیمیایی را به حداقل می‌‌رسانند. این مواد برای محیط زیست و بشر بسیار خطرناک هستند (Kamali, 2013).

تخریب زیستگاه از اصلی‌ترین عوامل کاهش جمعیت و انقراض گونه‌هاست. با افزایش رشد جمعیت انسان، روزبه‌‌روز نیاز بشر به ساخت‌‌وساز و تغییر زمین افزایش می‌‌یابد. با تخریب زیستگاه‌ها و تفکیک‌‌شدن آنها به مناطق کوچک و جدا از هم، محدودۀ پراکنش جانوران محدود و باعث ایجاد جمعیت‌‌های کوچک و جدا از هم می‌شود. این تفکیک جمعیتی باعث قطع امکان تبادل ژنتیکی بین جمعیت‌‌های دورافتاده و کاهش امکان تطابق با زیستگاه‌ها و انقراض سریع‌‌تر آنها می‌شود. بسیاری از مردم به‌‌علت نداشتن اطلاعات کافی و درست، اقدام به کشتن سوسمارها می‌کنند؛ با اینکه خیلی از آنها غیر سمی و بی‌‌خطر هستند. برخی از سوسمارها مانند برخی اعضای خانوادۀ وارانیده غدد مولد زهر دارند که وارد بزاق آنها می‌‌شود (Dobson et al., 2019). یکی از عواملی که جمعیت گونه‌های بومی را به خطر می‌‌اندازد، ورود گونه‌های غیربومی و مهاجم به زیستگاه‌های طبیعی آنهاست؛ زیرا با هم رقابت می‌‌کنند و با توجه به اینکه به‌‌طور معمول گونه‌های مهاجم دارای توانایی‌‌ها و برتری‌‌های خاصی در مقایسه با گونه‌های بومی هستند، شانس بیشتری برای پیروزشدن دارند که ممکن است باعث کاهش جمعیت گونه‌های بومی و گاه منقرض‌‌شدن آنها شود (Kamali, 2013).

در فلات ایران، نه خانواده از راستۀ سوسمارها (Sauria) وجود دارد که شامل گکوها (Gekkonidae)، گکوهای پلنگی (Eublepharidae)، آگاماها (Agamidae)، اسکینک‌‌ها (Scincidae)، لاسرتاها (Lacertidae)، مارمولک‌‌های بدون دست و پا (Anguidae)، بزمجه‌‌ها (Varanidae)، گکوهای انگشت‌‌برگی (Phyllodactylidae) و اسفروداکتیلیده (Sphaerodactylidae) می‌‌شود (Kamali, 2013).

تنوع گونه‌‌ای و فراوانی خزندگان در ایران توجه پژوهشگران زیادی را به خود جلب کرده و مقالات و کتاب‌‌های زیادی در این زمینه نوشته شده است (Smid et al., 2014 Anderson, 1999; Rastegar Pouyani et al., 2007;). ازجمله پژوهش‌‌های انجام‌‌شده روی فون سوسمارهای ایران به سوسمارهای شمال غرب ایران (Ahmadzadeh & Kheyrandish, 2006)، منطقۀ دامغان (Hojati et al, 2006)، استان چهارمحال و بختیاری (Ebrahimnezhad et al., 2007)، استان قم (Ahmadzadeh et al., 2008)، تربت جام در خراسان رضوی (Nasrabadi et al., 2008)، استان ایلام (Fathinia et al., 2009)، استان کهگیلویه و بویراحمد (Parsa & Rastegar Pouyani, 2009)، خرانق و ندوشن در استان یزد (Eris et al., 2009)، منطقۀ شکارممنوع کوه گرم جهرم در استان فارس (Zareian et al., 2010)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ گاندو در استان سیستان و بلوچستان (Heidari & Kami, 2009)، پارک جنگلی شهید زارع ساری (Hojati et al., 2010)، جنوب استان اردبیل (Mohammadi Aloocheh et al., 2010)، پارک ملی کیاسر در استان مازندران (Hojati et al., 2011)، شهرستان فردوس در خراسان جنوبی (Ostovari, 2011)، پناهگاه حیات وحش میانکاله در استان مازندران (Nabavi et al., 2013)، شهرستان طبس در استان یزد (Masooli et al., 2014)، منطقۀ شکارممنوع هزارجریب در استان مازندران (Eftekharian et al., 2017)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ پرور در استان سمنان (Hojati et al., 2017)، پارک ملی خجیر در استان تهران (Mortazavi Moghadam & Ghorbani Yekta, 2018)، منطقۀ شکارممنوع سفیدکوه و آرسک در استان سمنان (Soleimanfallah et al., 2018)، منطقۀ سیستان (Sanchooli, 2018)، منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ سریشا -گوجی تربت حیدریه (Assadian Narenji et al., 2018)، کویر مرنجاب در استان اصفهان (Gharzi et al., 2020)، شهرستان کنگاور در استان کرمانشاه (Azhar et al., 2020) و منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ سعدی در استان کرمان (Shafiei Bafti et al., 2022) اشاره می‌‌شود.

با وجود پژوهش‌‌های ارزشمندی که روی فون سوسمارهای ایران انجام شده است، با توجه به وسعت و گستردگی کشور ایران همچنان جای تحقیق و بررسی وجود دارد. هدف از این مطالعه بررسی فون سوسمارهای پناهگاه حیات وحش دودانگه در استان مازندران است.

 

روش‌‌ پژوهش

پناهگاه حیات وحش دودانگه بین 36 درجه و 10 دقیقه الی 36 درجه و 5 دقیقۀ عرض شمالی و 53 درجه و 27 دقیقه الی 53 درجه و 43 دقیقۀ طول شرقی واقع شده و منطقه‌‌ای کوهستانی با مساحت ۱5673 هکتار است. این منطقه در حدود ۹۵ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ساری در استان مازندران قرار گرفته و فاصلۀ آن با کیاسر 22 کیلومتر است. این منطقه از شمال محدود به پارک ملی کیاسر، از جنوب محدود به منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ پرور در استان سمنان و از غرب محدود به منطقۀ حفاظت‌‌شدۀ بولا است. این منطقه ازنظر ویژگی‌‌های بوم‌‌شناختی نظیر آب‌‌وهوا،‏ توپوگرافی خاک و زمین‌‌شناسی متنوع است. حداقل ارتفاع منطقه ۸۰۰ متر و حداکثر آن ۲۸۶۰ متر است. اقلیم منطقه مطابق اقلیم‌‌نمای آمبرژه برای ارتفاع 800 تا 2000، مرطوب سرد و برای ارتفاع بیشتر از 2000 متر، نیمه‌‌خشک و سرد است. متوسط دما و بارندگی سالیانه به ترتیب نه درجۀ سانتی‌گراد و 610 میلی‌‌متر است؛ بنابراین این منطقه را دارای اقلیم نیمه‌‌مرطوب معتدل کرده است. درمجموع، پنج ریختار گیاهی شامل جنگل، درخت‌‌زار، درختچه‌زار، بالشتکی خاردار و خزان‌شوندۀ سردسیری در این پناهگاه وجود دارد. گونه‌‌های اصلی جانوری منطقه شامل شوکا، گراز، پلنگ، خرس قهوه‌ای، گرگ، گربۀ جنگلی و قرقاول می‌‌شود (Environmental Protection Organization of Iran, 2011). از فروردین‌‌ماه 1396 تا اواخر آبان‌‌ماه 1396 نمونه‌برداری انجام شد. کار نمونه‌برداری در تمام شرایط آب‌‌وهوایی از اوایل صبح تا اواخر شب (به‌‌طور معمول از ساعت 6 تا 23) در ایستگاه‌های مختلف انجام شد. نمونه‌‌ها طی بازدیدهای میدانی ازطریق پیمایشی و با دست جمع‌‌آوری شد. با در نظر گرفتن این نکته که بیشتر گونه‌های سوسمار خاصیت خودبری دم دارند، سعی شد طوری صید شوند که به آنها آسیب وارد نشود. از نمونه‌ها در طبیعت تصویربرداری شد. تمام نمونه‌ها پس از اتمام بررسی، رهاسازی شد. نمونه‌‌ها با استفاده از کلید شناسایی معتبر (Rastegar Pouyani et al., 2007; Mozaffari et al., 2016) شناسایی شد. تعیین جنسیت نمونه‌‌ها به‌‌دلیل محدودیت‌‌های موجود و تشریح‌‌نکردن نمونه‌‌ها انجام نشد. صفات متریک و مریستیک مطالعه‌‌شده در جدول 1 نشان داده شده است. برای اندازه‌‌گیری صفات متریک از کولیس دیجیتال (با دقت 01/0 میلی‌‌متر) و برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌‌ها از آمار توصیفی (Descriptive Statistics) نرم‌‌افزارهایSPSS 17  و Excel 2016 استفاده شد.

 

 

 

 

 

جدول 1- صفات قراردادی مطالعه‌‌شده در سوسمارها

Table 1- Conventional traits studied in lizards

توضیح

معنی

علامت اختصاری

از نوک پوزه تا اول مخرج

طول بدن

(Snout-Vent Length) SVL

از ابتدای مخرج تا انتهای دم (دم غیر ترمیمی)

طول دم

(Tail Length) TL

شمارش فلس‌های اطراف ناحیۀ میانی بدن

فلس‌‌های دور میانۀ بدن

(Scales Around the Midbody) SMB

تعداد ردیف‌‌های طولی توبرکول پشتی در قسمت میانی بدن

ردیف طولی فلس‌های پشتی

(Dorsal Tubercles Length) DTL

تعداد منافذ رانی

منافذ رانی

(Femoral Pores) FP

تعداد فلس‌های گلویی

فلس‌های گلویی

(Gular Scales) GulS

تعداد فلس‌های زیر انگشت چهارم پا

فلس‌های زیر انگشت چهارم

(Subdigital Lamellae under 4th Toe) SDLT4

تعداد فلس‌های پشتی در یک ردیف عرضی در قسمت میانی بدن

فلس‌های پشتی

(Dorsal Tubercles) DTR

تعداد فلس‌های زیر دمی از اولین فلس بعد از مخرج تا انتهای دم

فلس‌های زیر دمی

(Subcaudal Scales) SC

 

نتایج

طی مدت پژوهش، 54 نمونه سوسمار جمع‌‌آوری و هفت گونه از هفت جنس و پنج خانواده شناسایی شد. نام و رده‌‌بندی گونه‌‌ها در جدول 2 ارائه شده است. در پناهگاه حیات وحش دودانگه، پنج خانوادۀ Agamidae، Anguidae، Gekkonidae، Lacertidae و Scincidae شناسایی شد. فراوانی گونه‌‌ها در نمودار 1 مشاهده می‌‌شود. نتایج نشان داد خانوادۀ لاسرتیده با 21 نمونه (دو گونه) بیشترین میزان فراوانی را دارد. در بین گونه‌‌ها، سوسمار سنگی دریای خزر بیشترین فراوانی (24 درصد) و کلمره کمترین فراوانی (6 درصد) را نشان دادند. گونۀ جدیدی از منطقۀ مطالعه‌‌شده گزارش نشد. شکل‌‌های 1 تا 7 گونه‌‌های شناسایی‌‌شده در منطقه را نشان می‌‌دهند. نتایج بیومتری نمونه‌‌ها در جدول 3 ارائه شده است.

جدول 2- گونه‌‌های سوسمار شناسایی‌‌شده در پناهگاه حیات وحش دودانگه

Table 2- Species of lizards identified in Dodangeh Wildlife Sanctuary

خانواده

زیرخانواده

نام علمی گونه

نام فارسی گونه

تعداد

Agamidae

Agaminae

Paralaudakia caucasia

آگامای قفقازی

10

Anguidae

Anguinae

Anguis colchica

کلمره

3

Anguinae

Pseudopus apodus

لوس مار

9

Gekkonidae

 

Tenuidactylus caspius

گکوی انگشت‌‌خمیدۀ خزری

4

Lacertidae

 

Darevskia caspica

سوسمار سنگی دریای خزر

13

 

Lacerta strigata

سوسمار سبز خزری

9

Scincidae

Eugongylinae

Ablepharus pannonicus

اسکینک مار چشم آسیایی

6

 

نمودار 1- فراوانی سوسمارهای پناهگاه حیات وحش دودانگه

Diagram 1- The frequency of lizards in Dodangeh Wildlife Sanctuary

 

   

شکل 1- آگامای قفقازی

Fig 1. Paralaudakia caucasia

شکل 2- کلمره

Fig 2. Anguis colchica

شکل 3- لوس مار

Fig 3. Pseudopus apodus

شکل 4- گکوی انگشت‌‌خمیدۀ خزری

Fig 4. Tenuidactylus caspius

   

شکل 5- سوسمار سنگی دریای خزر

Fig 5. Darevskia caspica

شکل 6- سوسمار سبز خزری

Fig 6. Lacerta strigata

 

شکل 7- اسکینک مار چشم آسیایی

Fig 7. Ablepharus pannonicus

 

جدول 3- آمار توصیفی گونه‌‌های پناهگاه حیات وحش دودانگه.

Table 3- Descriptive statistics of the species of Dodangeh Wildlife Sanctuary

انحراف معیار

خطای معیار ± میانگین

حداکثر

حداقل

صفات

گونه

27/11

56/3 ± 40/122

18/137

20/101

طول بدن (SVL)

Paralaudakia caucasia

(6 = n)

78/19

25/6 ± 40/143

03/172

13/111

طول دم (TL)

77/21

88/6 ± 50/144

172

119

فلس‌‌های دور میانۀ بدن (SMB)

51/3

02/2 ± 33/141

12/145

16/138

طول بدن (SVL)

Anguis colchica

(3 = n)

03/5

90/2 ± 67/165

06/171

23/161

طول دم (TL)

57/0

33/0 ± 67/27

28

27

فلس‌‌های دور میانۀ بدن (SMB)

21/51

07/17 ± 89/345

31/423

07/273

طول بدن (SVL)

Pseudopus apodus

(9 = n)

40/38

80/12 ± 89/390

05/451

43/331

طول دم (TL)

85/7

92/3 ± 50/62

21/71

08/52

طول بدن (SVL)

Tenuidactylus caspicus

(4 = n)

84/8

42/4 ± 25/79

16/88

09/67

طول دم (TL)

81/0

40/0 ± 20

21

19

فلس‌های پشتی ردیف طولی (DTL)

02/7

94/1 ± 77/56

01/68

25/45

طول بدن (SVL)

Darevskia caspica

(13 = n)

04/19

28/5 ± 62/115

04/140

33/82

طول دم (TL)

38/1

38/0 ± 92/21

24

20

فلس‌های گلویی (GS)

19/2

60/0 ± 85/30

34

27

فلس‌های زیر انگشت چهارم (SDLT)

35/22

45/7 ± 33/75

19/100

11/43

طول بدن (SVL)

Lacerta strigata

(9 = n)

40/42

13/14 ± 89/161

26/197

63/101

طول دم (TL)

66/4

55/1 ± 67/40

45

29

فلس‌های پشتی (DTR)

11/1

37/0 ± 33/26

28

25

فلس‌های زیر انگشت چهارم (SDLT4)

88/0

29/0 ± 56/18

20

17

منافذ رانی (FP)

26/4

74/1 ± 17/26

05/31

72/20

طول بدن (SVL)

Ablepharus pannonicus

(6 = n)

46/7

04/3 ± 17/46

35/55

44/36

طول دم (TL)

21/1

49/0 ± 67/19

21

18

فلس‌های دور میانۀ بدن (SMB)

 

بحث و نتیجه‌‌گیری

در این مطالعه، از زیرراستۀ سوسمارها پنج خانوادۀ آگامیده، آنگوئیده، گکونیده، لاسرتیده و سینسیده شناسایی شد. بنا بر مطالعات قبلی در استان مازندران نیز همین پنج خانواده‌‌ گزارش شده بود (Rastegar Pouyani et al., 2007; Kamali, 2013; Smid et al., 2014; Safaei-Mahroo et al., 2015)؛ از این رو خانوادۀ جدیدی در این پژوهش گزارش نشد.

ازجمله دستاوردهای این پژوهش، تهیۀ کلید شناسایی گونه‌‌های سوسمار منطقه بوده است که در زیر مشاهده می‌‌شود.

 

کلید شناسایی سوسمارهای پناهگاه حیات وحش دودانگه

a1 ـ فاقد اندام‌های حرکتی جلویی و عقبی............................................................................................................... (2)

b1 ـ دارای اندام‌های حرکتی جلویی و عقبی............................................................................................................ (3)

a2 ـ دارای چین عمیق پهلویی در دو طرف بدن....................................................................... Pseudopus apodus

b2 ـ فاقد چین عمیق پهلویی در دو طرف بدن............................................................................... Anguis colchica

a3 ـ فلس‌های سطح پشتی و شکمی شبیه بهم............................................................... Ablepharus pannonicus

b3 ـ فلس‌های سطح پشتی و شکمی متفاوت............................................................................................................ (4)

a4 ـ مردمک چشم عمودی.............................................................................................. Tenuidactylus caspius

b4 ـ مردمک چشم گرد............................................................................................................................................ (5)

a5 ـ فلس‌های پشتی یکنواخت و یک شکل نیستند......................................................... Paralaudakia caucasia

b5 ـ فلس‌های پشتی یکنواخت و یک شکل............................................................................................................ (6)

a6 ـ سوسمارها درشت و بیشتر روی زمین هستند........................................................................... Lacerta strigata

b6 ـ سوسمارها کوچک و بیشتر روی درختان هستند.............................................................. Darevskia caspica

از خانوادۀ آگامیده تنها گونۀ Paralaudakia caucasia در منطقه مشاهده شد. در مطالعات قبلی، گونه‌‌های Trapelus agilis (Kamali, 2013) و Phrynocephalus scutellatus (Smid et al., 2014) نیز علاوه‌‌بر این گونه از استان مازندران گزارش شده بود. آگامای قفقازی بیشتر در نواحی کوهپایه زندگی می‌‌کند و مهم‌‌ترین پارامترهای محیطی برای این گونه ارتفاع و درصد سنگریزه است.

از خانوادۀ آنگوئیده، دو گونۀ Anguis colchica و  Pseudopus apodusدر منطقه مشاهده شد؛ البته در مطالعات قبلی نیز همین دو گونه از استان مازندران گزارش شده بود (Kamali, 2013; Smid et al., 2014; Safaei-Mahroo et al., 2015).

از خانوادۀ گکونیده، گونۀTenuidactylus caspius  در منطقه مشاهده شد و در مطالعات قبلی گونۀCrctopodion scabrum  نیز از استان مازندران گزارش شده بود (Rastegar Pouyani et al., 2007; Kamali, 2013).

از خانوادۀ لاسرتیده دو گونۀ Darevskia caspica و Lacerta strigata در منطقه مشاهده شد. در پژوهش‌‌های قبلی در استان مازندران علاوه‌‌بر این دو گونه، گونه‌‌های Darevskia chlorogaster و  Darevskia defilippii(Hojati et al, 2011)، Eremias velox و Ophisops elegans (Kamali, 2013) و همچنین Darevskia schaekeli،  Eremias persicaو Mesalina watsonana (Smid et al., 2014; Safaei-Mahroo et al., 2015) گزارش شده بود؛ البته از دو گونۀ Darevskia chlorogaster وDarevskia defilippii که در سال 2011 گزارش شده بود، در واقع یکی از آنها یعنی Darevskia chlorogaster همان Darevskia caspica است که درسال 2013 توصیف شد و بخشی از جمعیت‌‌های داروسکیاها را به گونه‌‌های جدید ارتقا داد که هنوز هم در منطقه وجود دارد؛ اما گونۀ Darevskia defilippii با تغییرات تاکسونومیکی ایجادشده در سال 2013، درحال حاضر در منطقه وجود ندارد و به جای آن گونۀ Darevskia schaekeli دیده می‌‌شود.

از خانوادۀ سینسیده تنها گونۀ Ablepharus pannonicus در منطقه مشاهده شد. در بررسی‌‌های قبلی در استان مازندران علاوه‌‌بر این گونه، گونه‌‌های Ablepharus bivittatus، Eumeces schnideri، Trachylepis aurata (Rastegar Pouyani et al., 2007; Kamali, 2013) و Trachylepia vittata (Smid et al., 2014; Safaei-Mahroo et al., 2015) نیز گزارش شده بود.

پارامترهای زیستگاهی مناسب برای سوسمارها، غنای گیاهی، تراکم پوشش گیاهی و خاک گزارش شده است (Shamsi & Karimzadegan, 2017). طی پژوهشی، دو متغیر مساحت و میزان بارش مهم‌‌ترین متغیرهای مؤثر بر توزیع ارتفاعی گونه‌‌های خانوادۀ لاسرتیده بوده است؛ همچنین شاخص پوشش گیاهی که معیار دسترسی‌‌پذیری به غذا برای سوسماران در نظر گرفته شده، کمترین اهمیت را در تبیین الگوی کلی تنوع سوسماران خانوادۀ لاسرتیده در امتداد شیب‌‌های ارتفاعی داشته است (Kafash et al., 2019). افزایش تاج پوشش گیاهی با میزان تنوع، غنا و فراوانی سوسمارها رابطه‌‌‌‌ای مثبت دارد؛ به طوری که با افزایش تاج پوشش گیاهی، به فراوانی میزان آنها افزوده می‌‌شود (Parvaneh Aval et al., 2010).

از دیگر خزندگان شناسایی‌‌شده در پناهگاه حیات وحش دودانگه توسط محققان پژوهش حاضر، یک گونه لاک‌‌پشت برکه‌‌ای Emys orbicularis  از خانوادۀ Emydidae بود؛ همچنین 10 گونه مار از چهار خانواده شناسایی شد که شامل مار آتشی (Dolichophis Schmidti)، گوند مار (Elaphe dione)، مار پلنگی (Hemorrhois ravergieri)، قمچه مار (Platyceps najadum)، سوسن مار (Telescopus fallax)، مار موش‌‌خور ایرانی (Zamenis persicus)، مار چلیپر (Natrix tessellata)، مار کرمی‌‌شکل (Xerotyphlops vermicularis)، افعی قفقازی (Gloydius halys) و گرزه مار (Macrovipera lebetina) بود.

پناهگاه حیات وحش دودانگه از معدود زیستگاه‌ها و پناهگاه‌های حیات وحش طبیعی و بکر باقی‌‌مانده در استان مازندران است. به‌‌دلیل چرای بی‌‌رویۀ دام در بخش‌‌هایی از این منطقه، تخریب به‌‌نسبت شدید پوشش گیاهی مشاهده می‌‌شود. از مهم‌ترین عوامل تهدید، تعارضات شرکت‌های چوب‌بری و قطع درختان منطقه و همچنین شکار غیرمجاز است. صدای وحشتناک آلات قطع درختان و اره‌‌های موتوری، تردد خودروهای سنگین حامل الوارهای چوب، کشیدن درختان روی زمین، تردد بیش‌‌ازحد افراد و شکارچیان غیرمجاز و نابودی تدریجی محیط زیست گیاهی، در عمل زندگی را برای حیات وحش جانوری و زادوولد آنها سخت و حفاظت از آنان را مشکل‌‌تر کرده است. پیشنهاد می‌‌شود سازمان محیط زیست با هماهنگی ادارۀ منابع طبیعی استان تمام قسمت‌‌های پناهگاه را ممنوع‌‌التعلیف کند؛ زیرا در صورت ادامۀ روند کنونی، فون و فلور گرانبهای این منطقه را در آیندۀ نه‌‌چندان دور از دست خواهیم داد.

با توجه به وسعت منطقه و کمبود نیروی کارشناس برای جمع‌‌آوری نمونه، به‌‌طور حتم احتمال یافتن گونه‌‌های دیگر در منطقه وجود دارد که نیازمند امکانات بیشتری است. ارزش حفاظتی بیشتر سوسمارهای منطقۀ مطالعه‌‌شده ناشناخته است؛ بنابراین با توجه به گسترش و توسعۀ روزافزون فعالیت‌‌های انسانی، نیازمند توجه بیشتری است.

 

سپاسگزاری

نویسندگان مقاله از سازمان حفاظت محیط زیست استان مازندران و همچنین از جناب آقایان رضا بابایی سواسری و افشین فقیری برای کمک در جمع‌‌آوری نمونه‌‌ها و اساتید بزرگوار جناب آقایان دکتر حاجی‌‌قلی کمی و دکتر فراهم احمدزاده برای تأیید نمونه‌‌ها، تشکر و قدردانی می‌‌کنند.

Ahmadzadeh, F., Abdoli, A., Mostafavi, H., Ebrahimi, M. & Mehrabian, A.R. (2008). The lizards biodidiversity of Qum Province. Journal of Environmental Studies, 34(46), 119-128. https://www.sid.ir/paper/3111/en [In Persian].
Ahmadzadeh, F., & Kheyrandish, A. (2006). Lizard Biodiversity in Northwestern Iran. Journal of Environmental Sciences, 3(11), 43-53. https://envs.sbu.ac.ir/article_97079.html [In Persian].
Anderson, S. C. (1999). The lizards of Iran. Oxford.
Assadian Narenji, S., Abrishami, Z., & Jamalzadeh, H. (2018). Preliminary faunistics study of lizards in Serisha-Gouji protected area of Torbat-Heydariyeh in Khorasan Razavi Province, northeast Iran. Journal of Animal Environment, 10(3), 121-132. http://www.aejournal.ir/ article_80783.html?lang=en [In Persian].
Azhar, H. R., Rastegar-Pouyani, N., & Karamiani, R. (20200. The lizard fauna of Kangavar Township and adjacent areas. Journal of Animal Research (Iranian Journal of Biology), 33(1), 1-14. https://animal.ijbio.ir/article_1616_en.html?lang=fa [In Persian].
Dobson, J. S., Zdenek, C. N., Hay, C., Violette, A., Fourmy, R., Cochran, C., & Fry, B. G. (2019). Varanid Lizard Venoms Disrupt the Clotting Ability of Human Fibrinogen through Destructive Cleavage. Toxins, 11(5), 255. https://doi.org/10.3390/toxins11050255
Environmental Protection Organization of Iran. (2011). List of four regions of Environmental Protection Organization. Revised on January 14, 2011. https://www.doe.ir/ [In Persian].
Ebrahimnezhad, M., Moradi, A., & Rastegar-Pouyani, N. (2007). Taxonomic identification and distributin of lizards in Cheharmahale-Bakhtiari Province. Journal of University of Isfahan Science, 24(2), 119-133. [In Persian].
Eftekharian, S. S., Hojati, V., & Sharafi, S. (2017). The Study of Lizards and Turtles Fauna of Hezar Jarib Hunting Prohibited Area in Mazandaran Province. Journal of Animal Environment. 9(2), 121-130. http://www.aejournal.ir/article_48361_en.html?lang=en [In Persian].
Eris, S., Parivar, K., Rastegar-Pouyani, N., & Baharara, J. (2009). Identifying and introducing the lizards in Kharanaq and Nodoushan in Yazd province. Journal of Biology, 4(3), 1-18. [In Persian].
Fathinia, B., Rastegar-Pouyani, N., Sampour, R., Bahrami, A. M., & Jaafari, G. (2009). The lizard fauna of Ilam province, Southwestern Iran. Iranian Journal of Animal Biosystematics, 5(2), 65-79. 10.22067/IJAB.V5I2.3340
Gharzi, A., Pesarakloo, A. R., Nabizadeh, H., & Rastegar-Pouyani, E. (2020). Survey of lizard fauna of Maranjab Desert in Esfahan Province. Journal of Animal Research (Iranian Journal of Biology), 33(2), 1-12. https://animal.ijbio.ir/article_1577.html [In Persian].
Heidari, N., & Kami, H. G. (2009). Lizards of the Gando Protected Area in Sistan and Baluchestan Province, Southeastern Iran. Iranian Journal of Animal Biosystematics, 5(2), 57-64. 10.22067/IJAB.V5I2.3339
Hojati, V., Derakhshanpour, S., & Abbaspour, H. (2017). Faunistic Study of the Lizards of Parvar Protected Area in Semnan Province. Journal of Animal Environment, 8(4), 95-104. http://www.aejournal.ir/article_43300.html?lang=en [In Persian].
Hojati, V., Faghiri, A., & Babaei Savasari, R. (2011). The study of amphibians and reptiles fauna in Kiasar National Park in Mazandaran Province. Journal of Animal Biology, 4(2), 33-43. https://sanad.iau.ir/en/Article/678492 [In Persian].
Hojati, V., Faghiri, A., & Kami, H. G. (2006). Faunistic study of the lizards in Damghan region. Iranian Journal of Biology, 19(3), 325-340. [In Persian].
Hojati, V., Moghaddas, D., & Faghiri, A. (2010). Identification of amphibians and reptiles in Shahid Zare National Park, Sari. Journal of Animal Biology, 1(3), 31-38. https://sanad.iau.ir/en/Journal/ascij/Article/678626/FullText [In Persian].
Kafash, A., Ashrafi, S., & Ohler, A. (2019). Environmental drivers of altitudinal distribution of lizards in Iran (Case study: Family Lacertidae). Journal of Natural Environment (Iranian Journal of Natural Resources), 71(4), 495-508. 10.22059/JNE.2018.256578.1512 [In Persian].
Kamali, K. (2013). Field guide to reptiles and amphibians of Iran. Iranshenasi Publications. [In Persian].
Masooli, F., Kami, H. G., & Shajiee, H. (2014). The study of lizard's fauna of Tabas in Yazd Province. Journal of Animal Biology, 6(4), 83-90. https://ascij.damghan.iau.ir/article_530632.html?lang=en [In Persian].
Mohammadi Aloocheh, R., KamiI, H. G., & Dadashi, A. R. (2010). The identification of the lizard fauna in the southern parts of Ardabil Province, Iran. Journal of Animal Biology, 2(4), 69-82. https://ascij.damghan.iau.ir/article_530495.html?lang=en [In Persian].
Mortazavi Moghadam, Z. S., & Ghorbani Yekta, B. (2018). The lizard fauna of Khojir National Park Located in Tehran Province. Journal of Animal Environment, 10(1), 129-136. http://www.aejournal.ir/article_64840.html [In Persian].
Mozaffari, O., Kamali, K., & Fahimi, H. (2016). The Atlas of Reptiles of Iran. Iran Department of the Environment. [In Persian].
Nabavi, S., Kami, H. G., & Hojati, V. (2013). The faunestic study of reptiles in Miankaleh Wildlife Refuge in Mazandaran Province. Journal of Animal Biology, 6(1), 77-78. https://ascij.damghan.iau.ir/article_530603.html?lang=en [In Persian].
Nasrabadi, R., Darvish, J., Rastegar-Pouyani, N., & Ejtehadi, H. (2008). Survey of lizard fauna of Salehabad of Torbat-E-Jam, Razavi Khorasan Province. Iranian Journal of Biology, 21(2), 361-368. [In Persian].
Ostovari, H. (2011). A primary ecological study of Ferdows City lizards of Southern Khorasan Province. Journal of Animal Environment, 3(2), 1-8. http://www.aejournal.ir/article_9331_1415.htmlhttp:/www.aejournal.ir/article_102996.html?lang=en [In Persian].
Parsa, H., & Rastegar-Pouyani, N. (2009). Systematic and geographic distribution of lizards in Kohgiluyeh and Boyer Ahmad Province. Journal of Science (University of Tehran), 35(1), 17-29. [In Persian].
Parvaneh Aval, E., Dehghani Tafti, M. H., & Hasanzadeh Kiabi, B. (2010). Survey of the relationship of vegetation with lizard diversity, evenness, richness and rbundance in the Sabzevar region. Journal of Environmental Sciences, 7(2), 125-140. https://envs.sbu.ac.ir/article_95702.html [In Persian].
Rastegar-Pouyani, N., Johari, M., & Rastegar-Pouyani, E. (2007). Field guide to Iranian reptiles. Razi University Press. [In Persian].
Safaei-Mahroo, B., Ghaffari, H., Fahimi, H., Broomand, S., Yazdanian, M., Najafi Majd, E., Hosseinian Yousefkhani, S. S., Rezazadeh, E., Hosseinzadeh, M. S., Nasrabadi, R., Rajabizadeh, M., Mashayekhi, M., Motesharei, A., Naderi, A., & Kazemi, S. M. (2015). The herpetofauna of Iran: Checklist of taxonomy, distribution and conservation status. Asian Herpetological Research, 6(4), 257-290. https://www.researchgate.net/publication/27241581
Sanchooli, N. (2018). Notes on the lizard’s fauna of Sistan region in eastern Iran. Iranian Journal of Animal Biosystematics, 14(1), 37-42. 10.22067/IJAB.V14I1.72488 [In Persian].
Shafiei Bafti, S., Rouhani, S., Sehhatisabet, M. E., Moradi, N., & Mansour Mirtadzadini, S. (2022). A Study of Reptiles Fauna of the Saadi Protected Area in Kerman Province. Taxonomy and Biosystematics, 13(48), 93-108. 10.22108/TBJ.2022.130988.1183 [In Persian].
Shamsi, H., & Karimzadegan, H. (2017). Habitat variable affecting dispersal lizards of Alvand Protected Area (Khomein City). Journal of Environmental Sciences and Technology, 19(2), 149-160. 10.22034/JEST.2017.10656 [In Persian].
Soleimanfallah, D., Hojati, V., Shajiee, H., Sharafi, S., Babaei Savasari, R., & Khani, S. (2018). The study of reptiles fauna in Sefid Kouh-Aresk No-Hunting Area in Semnan Province. Journal of Animal Environment, 10(2), 97-106. http://www.aejournal.ir/article_69227.html [In Persian].
Smid, J., Moravec, J., Kodym, P., Kratochvil, L., Hosseinian Yousefkhani, S. S., Rastegar-Pouyani, E., & Frynta, D. (2014). Annotated checklist and distribution of the lizards of Iran. Zootaxa, 3855(1), 1-97. https://www.biotaxa.org/Zootaxa/article/view/zootaxa.3855.1.1
Zareian, H., Esmaeili, H. R., Gholam Hosseini, A., Teymouri, A., Zohrabi, H., & Kami, H. G. (2010). A Preliminary study on the herpetofauna of Gorm Mountain No-Hunting Zone, Jahrom, Fars Province. Taxonomy and Biosystematics, 1(1), 1-8. https://tbj.ui.ac.ir/article_17363.html?lang=en [In Persian].