Document Type : Original Article
Authors
1 Ph.D. Student, Department of Biology, Payame Noor University, Tehran, Iran
2 Associate Professor, Department of Botany, Research Institute of Forests and Rangelands, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran
3 Professor, Department of Biology, Payame Noor University, Tehran, Iran
4 Associate Professor, Department of Ecological Engineering, Faculty of Natural Resources, University of Jiroft, Kerman, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
ایران کشوری پهناور با آب و هوای متنوع، تاریخچۀ فلور و پتانسیل تکاملی است؛ بنابراین شرایط رویشی متفاوت و گونههای گیاهی بی‌شماری را به وجود آورده است (Asri, 2007). ایران دارای موقعیت جغرافیایی خاصی است و در میان سه ناحیۀ فیتوجغرافیایی اصلی (ایران – تورانی، اروپا – سیبری و صحارا – سندی) قرار دارد؛ همچنین گونههای مدیترانهای و سومالی - ماسایی بر تنوع فلور و پوشش گیاهی ایران تأثیر می‌‌گذارند (White & Leonard, 1991).
شناسایی رستنی‌های هر منطقه، در جایگاه ذخایر ژنتیکی، نشاندهندۀ پتانسیل و قابلیت رویشی آن از جنبه‌های مختلف است. آگاهی کامل از تنوع زیستی به حفاظت از گونههای در معرض خطر همراه با ارزیابی کارایی مدیریت حاکم بر اکوسیستم‌های آن کمک می‌‌کند (Asri, 2008)؛ بدین ترتیب با شناخت ترکیب فلوریستیک، شکل زیستی و انتشار جغرافیایی گونههای هر منطقه راهکار‌های عملی مفید برای مدیریت بهتر اکوسیستم‌های مشابه به دست می‌‌آید (Noori et al., 2018). با اینکه شکل زیستی گیاهان از خصوصیات ژنتیکی آنها تأثیر میگیرد، به عوامل محیطی نیز وابسته است و نشاندهندۀ سازش آنها با شرایط محیطی بهویژه خصوصیات اقلیمی است؛ به طوری که گیاهان در شرایط اقلیمی مختلف ممکن است شکل زیستی متفاوتی نشان دهند (Dolatkhahi et al., 2012).
به‌منظور حفظ فلور و گونههای اندمیک یا در معرض خطر انقراض منطقه، شناخت عناصر گیاهی آن در جایگاه مطالعه‌ای زیر‌بنایی، برای سایر تحقیقات و مطالعات جامع برمبنای حمایت و حراست از این ذخایر ارزشمند ضرورت دارد (Abasi et al., 2015). ایران با داشتن تنوع آب و هوایی، توپوگرافی و ادافیکی، بین کشورهای آسیای جنوب غربی و خاورمیانه تنوع گیاهی بسیار زیادی دارد و یکی از غنی‌ترین نواحی فلوریستیکی جنوب غربی آسیا محسوب میشود (Ghahremaninejad et al., 2017). تاکنون مطالعات فلوریستیکی متعددی در مناطق مختلف ایران انجام شده است که از جملۀ آنها به پژوهش‌های انجامشده در مناطق جنوب شرق ایران اشاره میشود: پارک ملی خبر و پناهگاه حیات وحش روچون (Irannezhad Parizi et al., 2001; Pourmirzaei et al., 2008)، منطقۀ حفاظت‌شدۀ گنو (Nadjafi Tirehe-Shabankareh et al., 2006)، منطقۀ آلپی کوه هزار (Rajaei et al., 2011)، منطقۀ ریسه و پاقلعۀ شهربابک (Saberi et al., 2013)، منطقۀ رأس‌کوه شهرستان بافت (Malekpourzadeh et al., 2015)، پناهگاه حیات وحش مهروییۀ کهنوج (Saber Amoli et al., 2016)، هنزاکوه در منطقۀ حفاظت‌شدۀ بهر آسمان (Payandeh et al., 2016) و منطقۀ حفاظت‌شدۀ بیدوئیۀ بردسیر (Pourmirzaei et al., 2017; Shakib et al., 2019).
استان کرمان طبق تقسیم‌بندی‌های اقلیمی به سه روش منحنی آمبروترمیک، ضریب خشکی دومارتُن و اقلیم‌نمای آمبرژه دارای اقلیم خشک است (Mazidi et al., 2021). منطقۀ مطالعهشده طبق روش دومارتُن و آمبرژه به ترتیب دارای اقلیم مدیترانهای و نیمه‌خشک سرد است (Heydarizadeh, 2003). میکروکلیماها و آشیان‌های اکولوژیکی زیادی در نقاط مختلف کشور بهویژه در امتداد مناطق گذر و اکوتون وجود دارد. میکروبیوکلیمای اقیانوسی خشک مدیترانهای (Mxo) شرایط اقلیمی ویژه‌ای دارد که نواحی پست حوضۀ مدیترانه (جنوب شرقی شبه جزیرۀ ایبری، بخش‌های کوچک یونان، شرق قبرس، غرب سوریه و شمال غربی اردن) را در بر میگیرد و در ایران نیز در سه بخش کوچک، ازجمله درۀ سفیدرود، دامنۀ جنوبی کوه خبر و دره‌های غربی رشته‌‌کوه جبال بارز وجود دارد. درۀ عمیق و باریک دلفارد در سمت جنوبی کوه بهر آسمان در امتداد دره‌های غربی و دامنه‌های رشته‌‌کوه جبال بارز امتداد دارد. این منطقه، زون انتقالی و نوعی اکوتون بین نواحی صحارا – سندی و ایران - تورانی است (Doostmohammadi et al., 2020).
با اینکه تاکنون جمع‌آوری‌های متعددی از مناطق مختلف استان انجام شده است، هنوز مناطق بسیاری باقی مانده است که نیاز به بررسی و مطالعه دارد و ازجملۀ این مناطق، دلفارد، دره‌ای معتدل و کوهستانی در ۲۵ کیلومتری شمال شهر جیرفت است. این درۀ مدیترانهای با داشتن چندین آبشار و جنگل‌های متراکم یکی از اکوسیستم‌های جذاب استانی محسوب میشود. دلفارد بهطور میانگین ۲۰۰۰ متر از سطح دریا ارتفاع دارد. این دره با وجود جنگل‌های انارشیطان، بنه، بادام کوهی، ارژن و چنار و در هم آمیخته شدن درختان گرمسیری و سردسیری به اکوسیستمی متنوع در استان کرمان تبدیل شده است (Wikipedia, 2023).
در پژوهش حاضر علاوه‌‌بر معرفی فلور منطقۀ دلفارد واقع در محل گذر ناحیۀ ایران – تورانی و ناحیۀ صحارا – سندی و ارائۀ اطلاعات مربوط به شکل زیستی و کوروتیپ گونه‌ها، تأثیر ارتفاع بر تنوع گونه‌ای در سه زون ارتفاعی مختلف بررسی شد.
ویژگی‌های منطقۀ بررسی‌شده
درۀ دلفارد با وسعت حدود 12000 هکتار در محدودۀ شمالی شهرستان جیرفت در جنوب استان کرمان واقع شده است. این منطقه ازنظر مختصات جغرافیایی در حد فاصل ´34 °57 تا ´43 °57 طول شرقی و ´55 °28 تا ´03 °29 عرض شمالی قرار دارد (شکل 1). منطقۀ دلفارد ازلحاظ ژئومورفولوژی دارای دشت، دشت‌سر، دامنه، دره و کوه است؛ ولی بهطور کلی از مناطق کوهستانی محسوب میشود. از مناطق دشتی به سمت ارتفاعات، خاک‌ها‌ی سبک و شنی به‌تدریج جای خود را به زمین‌های سنگریزه‌دار و سنگلاخی می‌دهند.
شکل 1- موقعیت منطقۀ دلفارد در استان کرمان و کشور ایران
Figure 1 - Location of the Delfard area in Kerman Province and the country of Iran
منطقۀ اکوتون در درۀ دلفارد و کوهپایه‌های غربی کوهستان جبال بارز ازنظر اقلیمی از مناطق اطراف خود متمایز است (Doostmohammadi et al., 2020). درۀ دلفارد در حد فاصل ارتفاعات بلند بهر آسمان و جلگۀ پست جیرفت قرار گرفته است. از آنجا که آب و هوا تابع تغییر ارتفاع است، در اغلب ایام سال مسیر حرکت جبهۀ هوای سرد به سوی هوای گرم مناطق پایین‌دست است؛ همچنین به‌دلیل نزدیکی دو منطقۀ مرتفع و پست، سرعت حرکت جبهه‌های هوا زیاد است که سبب ایجاد باد از جهت شمال به جنوب میشود. به‌دلیل برخورد جبهه‌های هوای سرد و گرم در منطقۀ دلفارد، ابر‌های باران‌زا تشکیل میشود و درنتیجۀ بارندگی، آب و هوای شبه‌مدیترانه‌ای در منطقه شکل گرفته است (Heydarizadeh, 2003).
به‌دلیل گستردگی منطقه، تغییر ارتفاع و شیب زمین و برمبنای گونههای غالب پوشش گیاهی سه زون یا پهنۀ ارتفاعی تشخیص داده شد (جدول 1).
جدول 1- مشخصات سه زون ارتفاعی در منطقۀ مطالعهشده
Table 1 - Characteristics of three elevation zones in the studied area
|
نماد |
گونۀ غالب پوشش گیاهی |
کمینۀ ارتفاع |
بیشینۀ ارتفاع |
میانگین ارتفاع |
میانگین دما |
میانگین بارندگی |
|
|
(m.s.l) |
|
(C°) |
(mm) |
||
|
Z1 |
Rhazya stricta Decne. |
850 |
1400 |
1125 |
9/17 |
1/290 |
|
Z2 |
Ebenus stellata Boiss. |
1400 |
2300 |
1850 |
9/16 |
7/411 |
|
Z3 |
Artemisia aucheri Boiss. |
2300 |
3100 |
2700 |
2/16 |
6/367 |
روش پژوهش
ابتدا با استفاده از نقشه‌های توپوگرافی و همچنین تصاویر گوگل ارث، زون‌های ارتفاعی (Z1،Z2 و Z3) روی نقشه تعیین شد؛ سپس با توجه به ویژگی‌های منطقه و همچنین با استفاده از اطلاعات افراد محلی، مسیر‌های عبور و مرور شناسایی شد. نمونه‌برداری گیاهان طی ماه‌های فروردین تا مرداد سال‌های 1400 و 1401 براساس اختلاف فصل رویشی گیاهان در هر زون ارتفاعی به‌تدریج انجام شد. به‌منظور بررسی تأثیر ارتفاع بر تنوع گونه‌ای، سه زون یا پهنۀ ارتفاعی برمبنای پوشش گیاهی کلی منطقه تشخیص داده شد: زون یک (Z1) با شیب بهطور تقریبی کم و محدودۀ ارتفاعی بین 1400 - 850 متر، زون دو (Z2) با شیب ملایم و در بعضی بخش‌ها پرشیب و محدودۀ ارتفاعی بین 2300 - 1400 متر و زون سه (Z3) در بیشتر بخش‌ها شیب به‌‌نسبت زیاد و خاک کم‌عمق و محدودۀ ارتفاعی بین 3100 - 2300 متر (شکل 2).
در هر زون، 40 پلات 100 متر مربعی به‌صورت تصادفی استقرار یافت. نمونه‌های گیاهی داخل پلات‌‌ها و همچنین سایر نمونه‌ها در خارج پلات‌‌ها جمع‌آوری شد. نمونه‌ها بعد از پرس و خشک‌‌شدن، با استفاده از منابع گوناگون ازجمله فلور ایران (Assadi, 1988-2021)، فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2015)، فلور رنگی ایران (Ghahreman, 1978-2007; Attar et al., 2014-2021) و نیز تعدادی از مقالات مروری شناسایی شد. نام‌گذاری منطبق با فلورا ایرانیکا انجام و براساس وبسایت (Hassler, 2004-2023)World Plants به‌روز شد. نمونه‌های گیاهی در هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزی و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمان نگهداری میشود.
شکل زیستی گیاهان براساس سیستم طبقه‌بندی رُنکیه (Raunkiaer, 1934) و مناطق انتشار گونههای گیاهی با استفاده از وبسایتهای (Hassler, 2004-2023) World Plants و POWO (2023) تعیین شد؛ سپس کوروتیپ گونه‌ها با توجه به تقسیمات ژئوبوتانیکی ایران (Zohary, 1973; Hedge & Wendelbo, 1978; Leonard, 1991-1992) مشخص شد. برای ارزیابی تشابه گونه‌ای زون‌های ارتفاعی منطقه از شاخص جاکارد (Mueller-Dombois & Ellenberg, 1974) استفاده شد.
شکل 2- نمایی از سه زون ارتفاعی Z1: ارتفاع 1400 - 850 متر،:Z2 ارتفاع 2300 - 1400 متر و Z3: ارتفاع 3100 - 2300 متر
(در ارتفاع بیشتر از 3000 متر پوشش درختی کاهش می‌یابد)
Figure 2 - A view of the three elevation zones Z1: Elevation 850 - 1400 meters, Z2: Elevation 1400 - 2300 meters, and Z3: Elevation 2300 - 3100 meters (Tree cover decreases at elevations above 3000 meters)
نتایج
در منطقۀ مطالعهشده، 303 گونۀ گیاهی متعلق به 217 جنس و 71 تیره جمع‌آوری و شناسایی شد. در پیوست 1، فهرست گونه‌ها به همراه اطلاعاتی شامل شکل زیستی، کوروتیپ، زون ارتفاعی و وضعیت بوم‌زادی هر گونه ارائه شده است. مهم‌‌ترین تیره‌های گیاهی ازنظر غنای گونه‌ای عبارت بودند از: Asteraceae (25 جنس و 36 گونه)، Fabaceae (13 جنس و 25 گونه)،Poaceae (22 جنس و 25 گونه)، Lamiaceae (12 جنس و 20 گونه) و Apiaceae (10 جنس و 16 گونه) که درمجموع 3/40 درصد کل گونه‌ها را شامل می‌شوند (شکل 3). Astragalus L. با هشت گونه، Euphorbia L. با شش گونه، Salvia L. و Silene L. هر کدام با پنج گونه و Acantholimon Boiss.، Artemisia L.،Allium L. ، Convolvulus L.، Echinops L.، Ferula Tourn. ex L.، Plantago L. و Rumex L. هر کدام با چهار گونه از جنس‌های بزرگ منطقه محسوب می‌شوند.
شکل 3- فراوانی مهم‌‌ترین تیره‌های گیاهی ازنظر غنای گونه‌ای در منطقۀ دلفارد
Figure 3 - Abundance of the most important plant families in terms of species richness in the Delfard area.
بیشترین تعداد گونه (119 گونه) در زون ارتفاعی Z3 (2300 - 3100 متر) و کمترین تعداد گونه (پنج گونه) به‌صورت مشترک بین زون‌های ارتفاعی Z1، Z2 و Z3 (850 - 1400 متر) مشاهده شد (شکل 4). براساس شاخص جاکارد، تشابه گونه‌ای بین زون‌های ارتفاعی Z2و Z3، Z1 و Z2 و سه زون ارتفاعی به ترتیب 37، 5/19 و 6/2 درصد بود. در میان تیره‌هایی با بیشترین غنای گونه‌ای، بیشترین اعضای Apocynaceae و Amaranthaceae در زون Z1، Boraginaceae در زون Z2 و Apiaceae، Brassicaceae، Caryophyllaceae، Plantaginaceae و Rosaceae در زون Z3 انتشار داشتند (شکل 5).
شکل 4- درصد فراوانی گونههای گیاهی به تفکیک زون‌های ارتفاعی در منطقۀ دلفارد
(زون‌های ارتفاعی: Z1 (1400 - 850 متر)، Z2 (2300 - 1400 متر) و Z3 (3100 - 2300 متر))
Figure 4 - Percentage of plant species abundance by elevation zones in the Delfard area [Elevation zones: Z1 (850 - 1400 meters), Z2 (1400 - 2300 meters), and Z3 (2300 - 3100 meters)].
شکل 5- درصد فراوانی تیره‌هایی با بیشترین غنای گونه‌ای به تفکیک زون‌های ارتفاعی در منطقۀ دلفارد
(سهم گونه‌ها برمبنای 100 درصد در تیرۀ مربوط محاسبه شده است)
Figure 5 - Percentage of abundance of families with the highest species richness by elevation zones in the Delfard area (Species contribution calculated based on 100% within the relevant family).
طیف زیستی گیاهان منطقه نشان داد همی‌کریپتوفیت‌ها، تروفیت‌ها، فانروفیتها، کریپتوفیت‌ها و کامفیت‌ها به ترتیب با 4/30، 4/25، 8/16، 2/14 و 2/13 درصد شکل‌های زیستی منطقه را تشکیل می‌دهند. در دو زون Z3 و Z2، همی‌کریپتوفیت‌ها به ترتیب با 2/16 و 11 درصد و تروفیت‌ها با 3/14 و 8/10 درصد و در زون Z1، فانروفیتها و کامفیت‌ها به ترتیب با 3/3 و 1/2 درصد فراوانترین شکل‌های زیستی منطقه بودند (شکل 6).
شکل 6- درصد طیف زیستی گیاهان منطقۀ دلفارد به تفکیک زون‌های ارتفاعی
(زون‌های ارتفاعی: Z1 (1400 - 850 متر)، Z2 (2300 - 1400 متر) و Z3 (3100 - 2300 متر))
شکل زیستی: Ch (کامفیت)، Cr (کریپتوفیت)، He (همی‌کریپتوفیت)، Ph (فانروفیت) و Th (تروفیت))
Figure 6 - Percentage of life forms of plants in the Delfard area by elevation zones [Elevation zones: Z1 (850 - 1400 meters), Z2 (1400 - 2300 meters), and Z3 (2300 - 3100 meters)]. Life forms: Ch (Chamaephyte), Cr (Cryptophyte), He (Hemicryptophyte), Ph (Phanerophyte), and Th (Therophyte).
پراکندگی جغرافیایی گیاهان منطقه نشان داد عناصر ایران – تورانی، 9/40 درصد از گونه‌ها را تشکیل داده‌اند و پس از آنها عناصر مشترک اروپا – سیبری، مدیترانهای و ایران – تورانی با 8/16 درصد و عناصر مشترک ایران – تورانی و مدیترانهای با 6/10 درصد قرار داشتند. سایر گونه‌ها با میزان کمتر در نواحی رویشی دیگر یافت می‌شدند (شکل 7).
پراکنش جغرافیایی گونههای گیاهی منطقه به تفکیک زون‌های ارتفاعی نشان داد در دو زون Z3 و Z2، عناصر ایران – تورانی به ترتیب با 1/22 و 5/15 درصد و عناصر اروپا – سیبری، مدیترانهای و ایران – تورانی با 7/11 و 4/5 درصد و در زون Z1، عناصر صحارا – سندی با 5/4 درصد فراوانترین کوروتیپ‌های منطقه بودند (شکل 8).
شکل 7- طیف پراکنش جغرافیایی گونههای گیاهی منطقۀ دلفارد
Scosm) (نیمه‌جهان‌گستر)، ES (اروپا – سیبری)، IT (ایران – تورانی)، M (مدیترانهای)، Pl (چندناحیه‌ای) و SS (صحارا – سندی))
Figure 7 - Chorological spectrum of plant species in the Delfard area [Scosm (Sub-Cosmopolitan), ES (Euro-Siberian), IT (Iran-Turanian), M (Mediterranean), Pl (Pluriregional), and SS (Saharo-Sindian)].
شکل 8- طیف پراکنش جغرافیایی گونههای گیاهی منطقۀ دلفارد به تفکیک زون‌های ارتفاعی
(زون‌های ارتفاعی: Z1 (1400 - 850 متر)، Z2 (2300 - 1400 متر) و Z3 (3100 - 2300 متر))
(کوروتیپ: Scosm (نیمه‌جهان‌گستر)، ES (اروپا – سیبری)، IT (ایران – تورانی)، M (مدیترانهای)، Pl (چندناحیه‌ای) و SS (صحارا – سندی))
"Figure 8 - Chorological spectrum of plant species in the Delfard area by elevation zones [Elevation zones: Z1 (850 - 1400 meters), Z2 (1400 - 2300 meters), and Z3 (2300 - 3100 meters)]. Chorotypes: Scosm (Sub-Cosmopolitan), ES (Euro-Siberian), IT (Iran-Turanian), M (Mediterranean), Pl (Pluriregional), and SS (Saharo-Sindian).
بحث
در پژوهش حاضر، فلور منطقۀ واقع در محل گذر ناحیۀ ایران – تورانی به ناحیۀ صحارا – سندی در سه زون ارتفاعی مطالعه شد. وجود 303 گونۀ گیاهی متعلق به 217 جنس و 71 تیره نشانگر غنای گونه‌ای زیاد منطقه است. فلور منطقۀ دلفارد با وسعت 12000 هکتار در مقایسه با سایر مناطق مطالعهشده در میان ناحیۀ ایران – تورانی و صحارا – سندی استان کرمان دارای تنوع گونه‌ای زیادی است؛ برای مثال در پارک ملی خبر و پناهگاه حیات وحش روچون با وسعت 169200 هکتار (14 برابر دلفارد) و دامنۀ ارتفاعی 3850 - 1000 متر، 451 گونه متعلق به 279 جنس و 74 تیره گزارش شد (Irannezhad Parizi et al., 2001). در پناهگاه حیات وحش مهروییۀ کهنوج با وسعت 15000 هکتار و دامنۀ ارتفاعی 1200 - 630 متر، 260 گونه متعلق به 194 جنس و 56 تیره معرفی شد (Saber Amoli et al., 2016)؛ حتی در مناطق دورتر از ناحیۀ صحارا – سندی نیز تعداد گونههای گزارش‌شده از مناطق مختلف استان کمتر بوده است؛ ازجمله در منطقۀ ریسه و پاقلعه شهربابک با وسعت 40000 هکتار (سه برابر دلفارد) و ارتفاع متوسط 2300 متر، 205 گونۀ گیاهی متعلق به 151 جنس و 41 تیره معرفی شد (Saberi et al., 2013) و از منطقۀ حفاظت‌شدۀ بیدوئیۀ بردسیر با وسعت 155380 هکتار (13 برابر دلفارد) و دامنۀ ارتفاعی 2700 - 1800 متر، 270 گونه متعلق به 175 جنس و 45 تیره جمع‌آوری شد (Pourmirzaei et al., 2017). با اینکه وسعت این مناطق نسبت به منطقۀ دلفارد بیشتر است، به نظر می‌رسد تنوع گونه‌ای کمتر آنها بهطور عمده به‌دلیل دسترسی‌‌نداشتن یا مراجعه‌‌نکردن این پژوهشگران به تمام رویشگاه‌ها و محدودیت‌های جمع‌آوری گیاهان بوده است.
از گونههای شناسایی‌شده در منطقۀ دلفارد، 35 گونه اندمیک ایران و از میان آنها 12 گونۀ Acantholimon albocalycinum، Acantholimon chlorostegium، Acantholimon serotinum، Astragalus dschuparensis، Campanula kermanica،Convolvulus argyracanthus ، Dracocephalum polychaetum، Ducrosia assadii، Ferula hezarlalehzarica، Isatis pachycarpa (بهطور انحصاری در منطقۀ دلفارد)، Pycnocycla musiformis و Onobrychis kermanensis انحصاری استان کرمان هستند؛ همچنین Prunus scoparia و Salix carmanica با انتشار محدود در ترکمنستان و Echinops ceratophorus با انتشار محدود در عربستان در جایگاه گونههای نیمه‌اندمیک ایران در منطقۀ دلفارد حضور داشتند. چهار گونۀ Dracocephalum polychaetum (استان کرمان)، Isatis pachycarpa (استان کرمان)، Onobrychis plantago (استان‌های کرمان و یزد) و Astragalus fasciculifolius (استان‌های فارس، کرمان و هرمزگان) نیز گونههای نادر کشور در این منطقه بودند.
براساس معیارهای IUCN، جایگاه حفاظتی گونههای Acantholimon scorpius، Acer monspessulanum subsp. persicum، Astragalus cephalanthus، Astragalus fasciculifolius، Astragalus myriacanthus و Nepeta glomerulosa subsp. carmanica در معرض خطر (Endangered) و گونههای Acantholimon serotinum، Colutea persica، Dracocephalum polychaetum، Ducrosia assadii، Echinops aucheri، Echinops lalesarensis، Onobrychis kermanensis، Onosma asperrima، Parnassia cabulica، Potentilla nuda، Prangos cheilanthifolia، Prunus eburnea، Pycnocycla musiformis، Rhamnus persica، Scutellaria multicaulis subsp. multicaulis، Stipa haussknechtii و Thymus daenensis subsp. lancifolius در بحران انقراض (Critically Endangered) ارزیابی شد (Pourmirzaei et al., 2022). براساس مشاهدات انجامشده، هجوم شهرنشینی، افزایش جمعیت و ویلا‌سازی، چرای دام، بهویژه برداشت بی‌رویۀ گیاهان دارویی توسط مردم محلی منطقه و قطع گیاهان چوبی مهم‌‌ترین عوامل تهدید گونههای گیاهی در منطقۀ مطالعهشده هستند. این عوامل باعث از بین رفتن تعداد زیادی از گونههای گیاهی بهویژه گونههای انحصاری یا قطعه‌قطعه‌‌شدن محدودۀ انتشار جمعیت‌های آنها شده است؛ علاوه بر این خشکسالی نیز با تأثیر بر رشد و نمو گونههای گیاهی، زادآوری و تجدید حیات آنها را با مشکل مواجه کرده است.
Allium jesdianum نوعی پیاز کوهی در منطقۀ دلفارد است. این گیاه به‌دلیل برداشت بی‌رویه در سال‌های اخیر در لیست گیاهان در معرض انقراض گزارش شده است (Ramak & Asri, 2019)؛ همچنین در منطقۀ حفاظت‌شدۀ گل‌پرک با مساحت حدود پنج هکتار که بزرگ‌‌ترین ذخیره‌گاه ژنتیکی درخت انار شیطان (Tecomella undulata) است، این گونۀ باارزش به‌دلیل تخریب رویشگاه‌های آن در اثر گسترش جاده‌سازی و استفاده از شاخ و برگ آن برای تعلیف دام و به‌علت سرعت تکثیر بسیار کُند، رو به نابودی و انقراض است.
از لحاظ غنای گونه‌ای، مهم‌‌ترین تیره‌های گیاهی منطقه شامل Asteraceae، Poaceae، Fabaceae، Lamiaceae، Apiaceae، Rosaceae و Brassicaceae بود و این نتیجه با بررسی‌های انجامشده در پارک ملی خبر و پناهگاه حیات وحش روچون (Irannezhad Parizi et al., 2001) و پناهگاه حیات وحش مهروییۀ کهنوج (Saber Amoli et al., 2016) مطابقت دارد. فراوانی بیشتر تیرۀ Asteraceae ممکن است ناشی از تنوع گونه‌ای فراوان، قابلیت سازگاری زیاد و تولید بذر فراوان و همچنین خوش‌‌خوراکی کمتر آنها به‌دلیل داشتن خار یا تیغ یا تولید متابولیت‌های ثانویه باشد (Malkeshi et al., 2022)؛ هرچند برخی از پژوهشگران فراوانی گونههای تیرۀ Asteraceae را بیانگر تخریب پوشش گیاهی منطقه می‌دانند (Moradi et al., 2013; Mirhoseini et al., 2018). در منطقۀ دلفارد فراوانی گونههای این تیره متأثر از چرای دام، برداشت بی‌رویۀ گیاهان دارویی و قطع گیاهان چوبی است؛ ضمن اینکه گونههای مهاجم این تیره به‌دلیل قابلیت سازگاری بیشتر با شرایط محیطی، خوش‌‌خوراکی کمتر و تولید متابولیت‌های ثانویه جایگزین گونههای سایر تیرهها شده‌اند.
منطقۀ دلفارد به‌علت قرارگیری در بین دو ناحیۀ رویشی ایران – تورانی و صحارا – سندی، غنای فلوریستیکی زیادی دارد؛ اما به‌دلیل تغییرات ارتفاعی و به‌‌تبع آن تغییرات دمایی و همچنین کوهستانیبودن منطقه، عناصر ایران – تورانی (9/40 درصد فلور منطقه) تأثیر و نفوذ بیشتری در آن داشتهاند. مقایسۀ عناصر فلوریستیکی سه زون ارتفاعی، تأثیر زون Z1 را از ناحیۀ صحارا – سندی و زون Z2 و بهویژه Z3 را از ناحیۀ ایران – تورانی به‌‌خوبی نشان داد. در زون Z1، عناصر صحارا – سندی و ایران – تورانی به ترتیب 5/4 و 6/1 درصد فلور منطقه را تشکیل داده‌اند؛ در حالی که در زون‌های Z2 و Z3 عناصر ایران – تورانی به ترتیب 5/15 و 1/22 درصد گونههای منطقه را شامل شده‌اند و عناصر صحارا – سندی فقط در زون Z2 با 6/1 درصد حضور دارند؛ ضمن اینکه عناصر مشترک صحارا – سندی و ایران – تورانی در سه زون Z1، Z2 و Z3 به ترتیب با 1/2، 9/1 و 2/0 درصد بودند. بهطورکلی عناصر IT، ES-M-IT، IT-M و SS به ترتیب 9/40، 8/16، 6/10 و 6/7 درصد گونههای منطقه را تشکیل داده‌اند. این نتایج با سایر مطالعات فلوریستیکی انجامشده در بین دو ناحیۀ رویشی ایران – تورانی و صحارا – سندی مطابقت ندارد؛ برای مثال در منطقۀ خبر و روچون بافت (Irannezhad Parizi et al., 2001) عناصر IT، SS، IT-SS و IT-M به ترتیب 3/52، 6/12، 2/10 و 8 درصد و در منطقۀ مهروییۀ کهنوج (Saber Amoli et al., 2016) عناصر SS، IT-SS، IT و M-IT به ترتیب 23، 9/21، 5/15 و 6/9 درصد فلور منطقه را تشکیل داده‌اند. به نظر می‌رسد دو عامل طبیعی و انسانی باعث اختلاف در سهم عناصر فلوریستیک در هریک از مناطق شده است. عامل طبیعی به موقعیت جغرافیایی (فاصله از ناحیۀ صحارا – سندی) و خصوصیات توپوگرافی، بهویژه دامنۀ ارتفاعی مناطق مطالعهشده مربوط است. منطقۀ مهروییۀ کهنوج بهطور عمده در ناحیۀ صحارا – سندی واقع شده است؛ اما خبر و روچون بافت بهطور عمده در ناحیۀ ایران – تورانی قرار دارد؛ ضمن اینکه در مقایسه با منطقۀ دلفارد به ناحیۀ صحارا – سندی نزدیک‌‌تر است؛ بنابراین سهم عناصر صحارا – سندی در منطقۀ مهروییه نسبت به خبر و روچون و بهویژه دلفارد بیشتر است. عامل انسانی نیز به شناخت پژوهشگران از گیاهان، دسترسی به منابع فلوری و استفاده از وبسایتهای جهانی برای تشخیص دقیق انتشار گونه‌ها و تعیین کوروتیپ آنها براساس تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی مربوط میشود.
شکل زیستی گیاهان منطقه نشان داد در زون Z3 (مناطق مرتفع کوهستانی) همی‌کریپتوفیت‌ها، تروفیت‌ها و کریپتوفیت‌ها به ترتیب با 2/16، 3/14 و 1/9 درصد بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. فراوانی این سه شکل زیستی نشانگر اقلیم سرد و کوهستانی است (Asri, 2008). این گیاهان برای بقا در شرایط دشوار محیطی سازشهایی پیدا کردهاند؛ ازجمله حفاظت از جوانههای انتهایی در سطح زمین (همی‌کریپتوفیت‌ها) و زیر زمین (کریپتوفیت‌ها) در دورۀ طولانی سرما و یخبندان و گذراندن شرایط دشوار محیطی به‌صورت بذر (تروفیت‌ها)؛ بهعلاوه نیاز آبی کمتر آنها باعث میشود نسبت به کامفیت‌ها و فانروفیتها شرایط دشوار مناطق کوهستانی را بهتر تحمل کنند. در ارتفاعات بالای منطقه (3000 متر)، فانروفیتها بهویژه فرم درختی آنها به‌دلیل کوتاه‌بودن فصل رویش و همچنین باد‌های شدید و برف‌های سنگین بهطور تقریبی حذف شده‌اند. در زون Z2 (دامنهها و درهها) همی‌کریپتوفیت‌ها، تروفیت‌ها و فانروفیتها به ترتیب با 11، 8/10 و 3/7 درصد سهم چشمگیری از فلور منطقه را دارند. در این زون وجود چندین آبشار منحصربه‌فرد، رودخانهها، درهها و جنگل‌های متراکم شرایط رویشگاهی را معتدلتر کرده است؛ به همین دلیل فراوانی فانروفیتها افزایش یافته است؛ اما درمجموع تعداد گونههای زون Z3 (8/51 درصد) نسبت به زون Z2 (5/38 درصد) بیشتر است. در زون Z1 (مناطق دشتی و دشتسری) با کمترین تعداد گونه نسبت به دو زون دیگر، فانروفیتها و کامفیت‌ها به ترتیب با (3/3 و 1/2 درصد) بیشترین فراوانی را در منطقه نشان می‌دهند. گیاهان این زون با شرایط اقلیمی گرم و خشکتر نسبت به دو زون قبلی استقرار یافتهاند. تنوع گونه‌ای این زون نسبت به دو زون دیگر بسیار کمتر است؛ به طوری که فقط
6/9 درصد گونههای منطقه را تشکیل داده‌اند. اغلب گیاهان این زون به ناحیۀ صحارا – سندی تعلق دارند. یافتههای این پژوهش با نتایج شکل‌های زیستی منطقۀ خبر و روچون بافت (Irannezhad Parizi et al., 2001) با دامنۀ ارتفاعی 3800 - 1000 متر مطابقت دارد. این دو منطقه دامنۀ ارتفاعی بهطور تقریبی مشابهی دارند و ازنظر موقعیت جغرافیایی بهطور تقریبی در فاصلۀ یکسانی از ناحیۀ صحارا – سندی واقع هستند؛ برعکس نتایج شکل‌های زیستی منطقۀ دلفارد با منطقۀ مهروییۀ کهنوج (Saber Amoli et al., 2016) به‌دلیل اختلاف در دامنۀ ارتفاعی این منطقه (1200 - 630 متر) و قرارگرفتن در ناحیۀ صحارا – سندی مطابقت ندارد. در این منطقه تروفیت‌ها، همی‌کریپتوفیت‌ها و کامفیت‌ها به ترتیب با 42، 25 و 16 درصد بیشترین فراوانی را داشتند.
نتیجه‌گیری
منطقۀ دلفارد با توجه به گرادیان ارتفاعی و تنوع آب و هوایی، تنوع فلوریستیکی زیادی دارد. حضور 303 گونۀ گیاهی که 35 گونه از آنها اندمیک ایران، 12 گونه بومزاد استان کرمان و یک گونه انحصاری منطقۀ دلفارد است، نشان از تنوع ژنتیکی زیاد این منطقه در گذر از ناحیۀ ایران – تورانی به ناحیۀ صحارا – سندی دارد. در سال‌های اخیر، گردشگریبودن منطقه، ساخت‌‌وسازهای نابهنجار در طبیعت، چرای مفرط، برداشت بی‌رویۀ گیاهان دارویی و قطع گیاهان چوبی، سیمای این منطقۀ بکر را به‌سرعت تخریب کرده است. به‌دلیل تنوع گونه‌ای زیاد منطقه، بهویژه حضور گونههای اندمیک، نادر و دارویی فراوان، برنامه‌ریزی برای جلوگیری از تخریب و حفظ ذخایر ژنتیکی در این منطقه پیشنهاد میشود؛ همچنین آگاهی‌بخشی به جوامع محلی دربارۀ اهمیت گونههای اندمیک، نادر و در معرض خطر و جلب مشارکت آنها برای حفاظت از این ذخایر ژنتیکی بسیار مؤثر است.
شکل 9- تعدادی از گونههای منطقۀ دلفارد (عکس‌ها از نویسندۀ اول)
A: Campanula kermanica, B: Muscari neglectum, C: Thymus carmanicus, D: Verbascum songaricum, E: Ebenus stellata, F: Colutea persica, G: Plocama aucheri, H: Tecomella undulata, I: Isatis pachycarpa, J: Blepharis edulis, K: Citrullus colocynthis and L: Nasturtium officinale.
Figure 9 - Some species from the Delfard area (Photos by the first author). A: Campanula kermanica, B: Muscari neglectum, C: Thymus carmanicus, D: Verbascum songaricum, E: Ebenus stellata, F: Colutea persica, G: Plocama aucheri, H: Tecomella undulata, I: Isatis pachycarpa, J: Blepharis edulis, K: Citrullus colocynthisand L: Nasturtium officinale.
شکل 10- تعدادی از گونههای منطقۀ دلفارد (عکس‌ها از نویسندۀ اول)
A: Onobrychis plantago, B: Astragalus cephalanthus, C: Berula erecta subsp. erecta, D: Gladiolus persicus, E: Ixiolirion tataricum subsp. tataricum, F: Myrtus communis, G: Adonis aestivalis, H: Ephedra ciliata, I: Umbilicus horizontalis var. intermedius, J: Salvia sclarea, K: Pycnocycla musiformis and L: Pycnocycla aucheriana.
Figure 10 - Some species from the Delfard area (Photos by the first author). A: Onobrychis plantago, B: Astragalus cephalanthus, C: Berula erecta subsp. erecta, D: Gladiolus persicus, E: Ixiolirion tataricum subsp. tataricum, F: Myrtus communis, G: Adonis aestivalis, H: Ephedra ciliata, I: Umbilicus horizontalis var. intermedius, J: Salvia sclarea, K: Pycnocycla musiformis and L: Pycnocycla aucheriana.
پیوست 1- فهرست گونههای گیاهی منطقۀ دلفارد.
شکل زیستی: Ch (کامفیت)، Cr (کریپتوفیت)، He (همی‌کریپتوفیت)، Ph (فانروفیت) و Th (تروفیت).
کوروتیپ: Scosm (نیمه‌جهان‌گستر)، ES (اروپا – سیبری)، IT (ایران – تورانی)، M (مدیترانهای)، Pl (چندناحیه‌ای)، SS (صحارا – سندی).
وضعیت انحصاریبودن گونه‌ها: اندمیک ایران (*) و انحصاری کرمان (**).
زون‌های ارتفاعی: Z1 (1400 - 850 متر)، Z2 (2300 - 1400 متر) و Z3 (3100 - 2300 متر).
Appendix 1 - List of plant species in the Delfard area.
Life forms: Ch (Chamaephyte), Cr (Cryptophyte), He (Hemicryptophyte), Ph (Phanerophyte), Th (Therophyte).
Chorotypes: Scosm (Sub-Cosmopolitan), ES (Euro-Siberian), IT (Iran-Turanian), M (Mediterranean), Pl (Pluriregional), SS (Saharo-Sindian).
Status of species exclusivity: Endemic to Iran (*), Endemic to Kerman (**).
Elevation zones: Z1 (850 - 1400 meters), Z2 (1400 - 2300 meters), Z3 (2300 - 3100 meters)."
|
تاکزون |
شکل زیستی |
کوروتیپ |
زون ارتفاعی |
|
Acanthaceae |
|
|
|
|
Blepharis edulis (Forssk.) Pers. |
He |
SS |
Z1 |
|
Amaranthaceae |
|
|
|
|
Aerva javanica (Burm.f.) Juss. |
Ch |
SS |
Z1 |
|
Blitum virgatum L. |
Th |
M, IT |
Z2 |
|
Caroxylon imbricatum (Forssk.) Akhani & Roalson |
Ch |
SS |
Z1 |
|
Chenopodium album L. |
Th |
Scosm |
Z2 |
|
Cornulaca monacantha Delile |
Ch |
SS, IT |
Z1,2 |
|
Dysphania botrys (L.) Mosyakin & Clemants |
Th |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Haloxylon salicornicum (Moq.) Bunge ex Boiss. |
Ph |
SS, IT |
Z1 |
|
Suaeda aegyptiaca (Hasselq.) Zohary |
Th |
SS |
Z1 |
|
Amaryllidaceae |
|
|
|
|
Allium atroviolaceum Boiss. |
Cr |
IT |
Z2,3 |
|
Allium iranicum (Wendelbo) Wendelbo |
Cr |
IT |
Z2 |
|
*Allium jesdianum Boiss.& Buhse |
Cr |
IT |
Z2,3 |
|
Allium stamineum Boiss. subsp. stamineum |
Cr |
IT, M |
Z3 |
|
Narcissus tazetta L. subsp. tazetta |
Cr |
M, IT |
Z3 |
|
Anacardiaceae |
|
|
|
|
Pistacia atlantica Desf. |
Ph |
IT, M |
Z2,3 |
|
Pistacia khinjuk Stocks |
Ph |
IT |
Z2,3 |
|
Apiaceae |
|
|
|
|
Berula erecta (Huds.) Coville subsp. erecta |
Cr |
Scosm |
Z3 |
|
Bupleurum exaltatum M.Bieb. |
Ch |
ES, M, IT |
Z3 |
|
**Ducrosia assadii Alava |
He |
IT |
Z3 |
|
Elwendia cylindrica (Boiss. & Hausskn.) Pimenov & Kljuykov |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Elwendia persica (Boiss.) Pimenov & Kljuykov |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Eryngium billardierei F.Delaroche |
He |
IT |
Z3 |
|
*Ferula aucheri (Boiss.) Piwczyñski, Spalik, M.Panahi & Puchalka |
He |
IT |
Z3 |
|
**Ferula hezarlalehzarica Ajani |
He |
IT |
Z3 |
|
Ferula ovina (Boiss.) Boiss. |
He |
IT |
Z3 |
|
Ferulago angulata (Schltdl.) Boiss. |
He |
IT |
Z3 |
|
Foeniculum vulgare Mill. |
He |
M, IT |
Z2 |
|
Prangos cheilanthifolia Boiss. |
He |
IT |
Z3 |
|
Pycnocycla aucheriana Decne. ex Boiss. |
Ch |
IT |
Z2,3 |
|
**Pycnocycla musiformis Hedge & Lamond |
Ch |
IT |
Z2,3 |
|
Torilis leptophylla (L.) Rchb.f. |
Th |
M, IT |
Z2 |
|
*Zeravschania aucheri (Boiss.) Pimenov |
He |
IT |
Z3 |
|
Apocynaceae |
|
|
|
|
Calotropis procera (Aiton) W.T.Aiton |
Ph |
SS |
Z1 |
|
Cionura erecta (L.) Griseb. |
Ph |
M, IT |
Z3 |
|
Nerium indicum subsp. kotschyi (Boiss.) Rech.f. |
Ph |
SS |
Z1,2 |
|
Periploca aphylla Decne. subsp. aphylla |
Ph |
SS |
Z1 |
|
Rhazya stricta Decne. |
Ph |
SS |
Z1 |
|
Araceae |
|
|
|
|
Arum elongatum Steven |
Cr |
M, IT |
Z3 |
|
Asparagacece |
|
|
|
|
Muscari neglectum Guss. ex Ten. |
Cr |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Asphodelaceae |
|
|
|
|
Asphodelus tenuifolius Cav. |
Th |
SS, M, IT |
Z1 |
|
Eremurus persicus (Jaub. & Spach) Boiss. subsp. persicus |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Aspleniaceae |
|
|
|
|
Asplenium ceterach L. subsp. ceterach |
Cr |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Asteraceae |
|
|
|
|
Achillea wilhelmsii K.Koch |
He |
M, IT |
Z3 |
|
Artemisia aucheri Boiss. |
Ch |
IT |
Z3 |
|
Artemisia biennis Willd. |
Th (He) |
Pl |
Z3 |
|
Artemisia persica var. subspinescens (Boiss.) Boiss. |
Ch |
IT |
Z3 |
|
Artemisia sieberi Besser |
Ch |
IT, M |
Z3 |
|
Carthamus lanatus L. |
Th |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Centaurea iberica Trevis. ex Spreng. subsp. iberica |
Th (He) |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Centaurea solstitialisL. subsp. solstitialis |
Th (He) |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Centaurea virgata subsp. squarrosa (Willd.) Gugler |
He |
IT |
Z2,3 |
|
Chondrilla juncea L. |
He |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Cichorium intybus L. |
He |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Cirsium pyramidale Bornm. |
He |
IT |
Z3 |
|
Cirsium vulgare (Savi) Ten. |
He |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
*Echinops aucheri Boiss. |
He |
IT |
Z2 |
|
Echinops ceratophorus Boiss. |
He |
IT |
Z2 |
|
*Echinops lalesarensis Bornm. |
He |
IT |
Z3 |
|
*Echinops longipenicillatus Mozaff. & Ghahr. |
He |
IT |
Z3 |
|
Filago pyramidata L. |
Th |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
*Helichrysum globiferum Boiss. |
Ch |
IT |
Z2,3 |
|
Helichrysum luteoalbum (L.) Rchb. |
He |
Scosm |
Z2,3 |
|
Hertia intermedia (Boiss.) Kuntze |
Ch |
IT |
Z3 |
|
Jurinea berardioides (Boiss.) Diels |
He |
IT |
Z2 |
|
Lactuca glaucifolia Boiss. |
Th |
IT |
Z2,3 |
|
Lactuca serriola L. |
Th (He) |
ES, M, IT, SS |
Z2,3 |
|
Launaea acanthodes (Boiss.) Kuntze subsp. acanthodes |
He |
IT |
Z3 |
|
Onopordum acanthium L. |
He |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Phagnalon rupestre (L.) DC. subsp. rupestre |
Ch |
M, IT |
Z2,3 |
|
Picnomon acarna (L.) Cass. |
Th (He) |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Picris strigosa M.Bieb. subsp. strigosa |
He |
IT |
Z2 |
|
Pulicaria gnaphalodes (Vent.) Boiss. |
Ch |
IT, SS |
Z1 |
|
Ramaliella intricata (Boiss.) Zaika, Sukhor. & N.Kilian |
Ch |
IT |
Z2,3 |
|
Senecio glaucus L. subsp. glaucus |
Th |
SS, IT |
Z2,3 |
|
Sonchus asper (L.) Hill |
He |
ES, M, IT, SS |
Z2 |
|
Sonchus oleraceus (L.) L. |
Th (He) |
ES, M, IT, SS |
Z2,3 |
|
Tragopogon graminifolius DC. |
He |
IT |
Z2 |
|
Tripleurospermum disciforme (C.A.Mey.) Sch.Bip. |
Th |
IT |
Z3 |
|
Berberidaceae |
|
|
|
|
Berberis integerrima Bunge |
Ph |
IT |
Z3 |
|
Bignoniaceae |
|
|
|
|
Tecomella undulata (Sm.) Seem. |
Ph |
SS |
Z1 |
|
Boraginaceae |
|
|
|
|
Arnebia euchroma (Royle) I.M.Johnst. |
Cr |
IT |
Z2,3 |
|
Gastrocotyle hispida (Forssk.) Bunge |
Th |
SS, IT |
Z1,2 |
|
Heliotropium aucheri DC. |
He |
IT |
Z1,2 |
|
Nonea rosea (M.Bieb.) Link. |
Th |
IT |
Z2 |
|
Lappula microcarpa (Ledeb.) Gürke. |
Th (He) |
IT |
Z3 |
|
*Onosma asperrima Bornm. |
He |
IT |
Z2 |
|
Rochelia sessiliflora (Boiss.) Khoshsokhan & Kaz.Osaloo |
Th |
IT |
Z2 |
|
Brassicaceae |
|
|
|
|
Arabidopsis thaliana (L.) Heynh. |
Th |
Pl |
Z3 |
|
Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl |
Th |
Pl |
Z2,3 |
|
Diplotaxis harra (Forssk.) Boiss. subsp. harra |
Th (He) |
SS |
Z2 |
|
Eruca vesicaria subsp. sativa (Mill.)Thell. |
Th |
M, ES, IT, SS |
Z3 |
|
Isatis cappadocica Desv. |
He (Th) |
IT |
Z2,3 |
|
**Isatis pachycarpa Rech.f. |
He |
IT |
Z3 |
|
Lepidium draba L. |
He |
M, ES, IT, SS |
Z3 |
|
Meniocus linifolius (Stephan ex Willd.) DC. |
Th |
IT, M |
Z1,2 |
|
Nasturtium officinale W.T.Aiton |
Cr |
ES, M, IT, SS |
Z3 |
|
Neslia paniculata subsp. thracica (Velen.) Bornm. |
Th |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Rhamphospermum arvense (L.) Andrz. ex Besser |
Th |
ES, M, IT, SS |
Z3 |
|
Campanulaceae |
|
|
|
|
**Campanula kermanica (Rech.f., Aellen & Esfand.) Rech.f. |
Ch |
IT |
Z3 |
|
Cannabaceae |
|
|
|
|
Celtis australis subsp. caucasica (Willd.) C.C.Towns. |
Ph |
IT |
Z2 |
|
Capparaceae |
|
|
|
|
Capparis spinosa L. |
Ch |
M, IT |
Z2 |
|
Caprifoliaceae |
|
|
|
|
Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach subsp. nummulariifolia |
Ph |
IT, M |
Z2,3 |
|
Pterocephalus afghanicus Boiss. |
Ch |
IT |
Z1,2 |
|
Lomelosia flavida (Boiss. & Hausskn.) Soják |
Th |
IT |
Z2,3 |
|
Caryophyllaceae |
|
|
|
|
Acanthophyllum glandulosum Bunge ex Boiss. |
Ch |
IT |
Z2,3 |
|
Gymnocarpos decandrus Forssk. |
Ch |
SS |
Z2 |
|
Herniaria incana Lam. |
Th |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Paronychia kurdica Boiss. |
He |
IT |
Z2 |
|
Silene conica L. subsp. conica |
Th |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Silene coniflora Nees ex Otth |
Th |
IT, M |
Z3 |
|
Silene italica (L.) Pers. subsp. italica |
He |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Silene noctiflora L. |
Th |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Silene viscosa (L.) Pers. |
He |
IT, ES |
Z3 |
|
Colchicaceae |
|
|
|
|
Colchicum kotschyi Boiss. |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Convolvulaceae |
|
|
|
|
**Convolvulus argyracanthus Rech.f. |
Ch |
IT, SS |
Z1 |
|
Convolvulus arvensis L. |
Cr |
Pl |
Z2,3 |
|
Convolvulus leiocalycinus Boiss. |
He |
IT |
Z3 |
|
Convolvulus spinosus Burm.f. |
Ch |
SS |
Z1,2 |
|
Crassulaceae |
|
|
|
|
Umbilicus horizontalis var. intermedius (Boiss.) Chamb. |
Cr |
M, IT |
Z2 |
|
Cucurbitaceae |
|
|
|
|
Citrullus colocynthis (L.) Schrad. |
He |
SS, M, IT |
Z1,2 |
|
Cupressaceae |
|
|
|
|
Juniperus excelsa M.Bieb. |
Ph |
M, IT |
Z3 |
|
Cyperaceae |
|
|
|
|
Carex stenophylla subsp. stenophylloides (V.I.Krecz.) T.V.Egorova |
Cr |
IT |
Z2,3 |
|
Cyperus fuscus L. |
Th |
Pl |
Z2,3 |
|
Schoenus nigricans L. |
He |
Scosm |
Z2,3 |
|
Scirpoides holoschoenus (L.) Soják subsp. holoschoenus |
He |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
Ephedraceae |
|
|
|
|
Ephedra ciliata Fisch. & C.A.Mey. |
Ph |
SS, IT |
Z1,2 |
|
Ephedra intermedia Schrenk & C.A.Mey. |
Ph |
IT |
Z3 |
|
Ephedra pachyclada Boiss. subsp. pachyclada |
Ph |
IT |
Z2 |
|
Equisetaceae |
|
|
|
|
Equisetum fluviatile L. |
Cr |
Scosm |
Z2,3 |
|
Equisetum ramosissimum Desf. |
Cr |
Scosm |
Z2,3 |
|
Euphorbiaceae |
|
|
|
|
Chrozophora tinctoria (L.) A.Juss. |
Th |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
Euphorbia boissieriana (Woron.) Prokh. |
He |
IT |
Z3 |
|
Euphorbia buhsei Boiss. |
He |
IT |
Z3 |
|
Euphorbia granulata Forssk. |
Th |
SS, IT |
Z1 |
|
Euphorbia helioscopia L. |
He |
Pl |
Z2,3 |
|
Euphorbia heteradena Jaub. & Spach |
He |
IT |
Z2 |
|
Euphorbia peplus L. |
Th |
ES, M, IT, SS |
Z3 |
|
Fabaceae |
|
|
|
|
Alhagi maurorum Medik. subsp. maurorum |
He |
IT |
Z1,2 |
|
Astragalus campylorhynchus Fisch. & C.A.Mey. |
Th |
IT |
Z2,3 |
|
*Astragalus cephalanthus DC. |
Ch |
IT |
Z3 |
|
**Astragalus dschuparensis Freyn & Bornm. |
Ch |
IT |
Z2,3 |
|
*Astragalus fasciculifolius Boiss. |
Ph |
IT |
Z1,2 |
|
*Astragalus myriacanthus Boiss. |
Ch (Ph) |
IT |
Z2,3 |
|
Astragalus obtusifolius DC. |
Ch |
IT |
Z2,3 |
|
*Astragalus rhodosemius Boiss. & Hausskn. |
Ph |
IT |
Z3 |
|
Astragalus siliquosus Boiss. subsp. siliquosus |
He |
IT |
Z2,3 |
|
*Colutea persica Boiss. |
Ph |
IT |
Z3 |
|
Dalbergia sissoo Roxb. |
Ph |
IT |
Z2 |
|
Ebenus stellata Boiss. |
Ch (Ph) |
IT |
Z2,3 |
|
Glycyrrhiza glabra L. |
He |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
Medicago sativa L. |
He |
M, IT |
Z2,3 |
|
Melilotus officinalis (L.) Pall. |
He |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Onobrychis altissima Grossh. |
He |
IT |
Z2,3 |
|
**Onobrychis kermanensis (Sirj. & Rech.f.) Rech.f. |
He |
IT |
Z3 |
|
*Onobrychis plantago Bornm. |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Prosopis farcta (Banks & Sol.) J.F.Macbr |
Ch |
IT, M, SS |
Z2 |
|
Taverniera cuneifolia (Roth) Arn. |
Ph |
SS |
Z1 |
|
Trifolium campestre Schreb. |
Th |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Trifolium pratense L. subsp. pratense |
He |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Trifolium repens L. |
He |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Vicia michauxii Spreng. |
He |
IT |
Z3 |
|
Vicia peregrina L. |
Th |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Fumariaceae |
|
|
|
|
Fumaria parviflora Lam |
Th |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
Geraniaceae |
|
|
|
|
Erodium cicutarium (L.) L'Hér. subsp. cicutarium |
Th (He) |
Pl |
Z2 |
|
Geranium pusillum L. |
Th (He) |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Geranium rotundifolium L. |
Th |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Iridaceae |
|
|
|
|
*Gladiolus persicus Boiss. |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Ixioliriaceae |
|
|
|
|
Ixiolirion tataricum (Pall.) Herb. subsp. tataricum |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Juncaceae |
|
|
|
|
Juncus effusus L. |
Cr |
Scosm |
Z2,3 |
|
Juncus inflexus L. |
Cr |
Pl |
Z2,3 |
|
Lamiaceae |
|
|
|
|
**Dracocephalum polychaetum Bornm. |
Ch |
IT |
Z3 |
|
Marrubium vulgare L. |
He (Ch) |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Mentha longifolia (L.) Huds. var. asiatica (Boriss.) Rech.f. |
Cr |
IT |
Z2 |
|
Nepeta cataria L. |
He |
Pl |
Z2,3 |
|
Nepeta eriosphaera Rech.f. & Köie |
He |
IT |
Z3 |
|
*Nepeta glomerulosa subsp. carmanica (Bornm.) Rech.f. |
He (Ch) |
IT |
Z3 |
|
*Rydingia persica (Burm.f.) Scheen & V.A.Albert |
Ch |
IT |
Z2 |
|
Salvia macilenta Boiss. |
Ch |
SS |
Z1 |
|
Salvia macrosiphon Boiss. |
He |
IT |
Z2 |
|
Salvia nemorosa L. |
He |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Salvia sclarea L. |
He |
M, IT |
Z3 |
|
Salvia verticillata L. subsp. verticillata |
He |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Scutellaria multicaulis Boiss. subsp. multicaulis |
Ch |
IT |
Z2,3 |
|
Teucrium polium L. |
He |
M, IT |
Z1,2 |
|
Teucrium scordium subsp. scordioides (Schreb.) Arcang. |
He |
ES, M, IT |
Z2 |
|
Thymus carmanicus Jalas |
Ch |
IT |
Z3 |
|
Thymus daenensis subsp. lancifolius (Celak.) Jalas |
Ch |
IT |
Z3 |
|
Zataria multiflora Boiss. |
Ph |
IT |
Z2 |
|
Ziziphora clinopodioides Lam. subsp. clinopodioides |
Ch |
IT |
Z2,3 |
|
Ziziphora tenuior L. |
Th |
IT |
Z3 |
|
Liliaceae |
|
|
|
|
Gagea lutea (L.) Ker Gawl. |
Cr |
Pl |
Z3 |
|
Tulipa biflora Pall. |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Lythraceae |
|
|
|
|
Punica granatum L. |
Ph |
IT |
Z1,2,3 |
|
Malvaceae |
|
|
|
|
Alcea aucheri (Boiss.) Alef. |
He |
IT |
Z2 |
|
Alcea glabrata Alef. |
Th (He) |
IT |
Z3 |
|
Malva neglecta Wallr. |
Th (He) |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Malva sylvestris L. |
Th (He) |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Moraceae |
|
|
|
|
Ficus carica subsp. rupestris (Boiss.) Browicz |
Ph |
IT |
Z2 |
|
Ficus johannis Boiss. subsp. johannis |
Ph |
IT, SS |
Z2 |
|
Myrtaceae |
|
|
|
|
Myrtus communis L. subsp. communis |
Ph |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
Nitrariaceae |
|
|
|
|
Peganum harmala L. |
He |
M, ES, IT, SS |
Z2,3 |
|
Onagraceae |
|
|
|
|
Epilobium hirsutum L. |
Cr |
Pl |
Z3 |
|
Epilobium parviflorum Schreb. |
Cr |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Ophioglossaceae |
|
|
|
|
Botrychium lunaria (L.) Sw. |
Th |
Scosm |
Z3 |
|
Ophioglossum vulgatum L. |
Cr |
Scosm |
Z3 |
|
Orchidaceae |
|
|
|
|
Orchis palustris Jacq. |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Orobanchaceae |
|
|
|
|
Phelipanche ramosa (L.) Pomel |
He |
M, ES, IT, SS |
Z3 |
|
Papaveraceae |
|
|
|
|
Glaucium oxylobum Boiss. & Buhse subsp. oxylobum |
He |
IT |
Z2,3 |
|
Roemeria argemone (L.) C.Morales, R.Mend. & Romero García |
Th |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Parnassia |
|
|
|
|
Parnassia cabulica Planch. ex C.B.Clark |
He |
IT |
Z3 |
|
Phyllanthaceae |
|
|
|
|
Andrachne telephioides L. |
He |
M, SS, IT |
Z2 |
|
Platanaceae |
|
|
|
|
Platanus orientalis L. |
Ph |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
Plantaginaceae |
|
|
|
|
Plantago arenaria Waldst. & Kit. subsp. arenaria |
Th |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Plantago bellardii All. subsp. bellardii |
Th |
M, IT |
Z2,3 |
|
Plantago lanceolata L. |
He |
Pl |
Z3 |
|
Plantago major L. |
He |
Pl |
Z2,3 |
|
Veronica anagallis-aquatica L. subsp. anagallis-aquatica |
He |
Scosm |
Z3 |
|
Veronica officinalis L. |
He |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Plumbaginaceae |
|
|
|
|
**Acantholimon albocalycinum Assadi & Mirtadz. |
Ch |
IT |
Z3 |
|
**Acantholimon chlorostegium Rech.f. & Schiman-Czeika |
Ch |
IT |
Z3 |
|
Acantholimon scorpius (Jaub. & Spach) Boiss. |
Ch |
IT |
Z3 |
|
**Acantholimon serotinum Rech.f. & Schiman-Czeika |
Ch |
IT |
Z3 |
|
Poaceae |
|
|
|
|
Aegilops triuncialis L. subsp. triuncialis |
Th |
M, IT |
Z2,3 |
|
Agropyron desertorum (Fisch. ex Link) Schult. |
He |
IT |
Z2,3 |
|
Agrostis capillaris L. |
Cr |
ES, M, IT |
Z3 |
|
Aristida adscensionis L. |
Th |
Scosm |
Z1,2,3 |
|
Avena barbata subsp. wiestii (Steud.) Mansf. |
Th |
M, IT |
Z2,3 |
|
Bothriochloa ischaemum (L.) Keng |
He |
Pl |
Z2,3 |
|
Bromus rubens L. subsp. rubens |
Th |
M, IT |
Z2,3 |
|
Bromus sterilis L. |
Th |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
Bromus tectorum L. |
Th |
M, ES, IT, SS |
Z2,3 |
|
Calamagrostis pseudophragmites (Haller f.) Koeler subsp. pseudophragmites |
Cr |
Pl |
Z2,3 |
|
Cenchrus orientalis (Rich.) Morrone subsp. orientalis |
Cr |
SS, IT |
Z1,2 |
|
Cymbopogon jwarancusa (Jones) Schult. subsp. olivieri (Boiss.) Soenarko |
He |
SS |
Z1 |
|
Cynodon dactylon (L.) Pers. |
Cr |
Scosm |
Z3 |
|
Dactylis glomerata L. subsp. glomerata |
He |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
Hordeum glaucum Steud. |
Th |
M, IT |
Z2,3 |
|
Hordeum murinum L. subsp. murinum |
Th |
ES, M, IT, SS |
Z2,3 |
|
Lolium perenne L. |
He |
ES, M, IT, SS |
Z2,3 |
|
Melica persica Kunth subsp. persica |
Cr |
IT |
Z2,3 |
|
Phalaris minor Retz. |
Th |
M, SS, IT |
Z3 |
|
Poa bulbosa L. subsp. bulbosa |
Cr |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Polypogon maritimus Willd. subsp. maritimus |
Th |
M, IT |
Z3 |
|
Schismus arabicus Nes |
Th |
Scosm |
Z2,3 |
|
Setaria viridis (L.) P.Beauv. |
Cr |
Pl |
Z1,2,3 |
|
Stipa haussknechtii Boiss. |
He |
IT |
Z3 |
|
Stipagrostis plumosa Munro ex T.Anderson subsp. plumosa |
He |
IT, SS |
Z1,2 |
|
Polygonaceae |
|
|
|
|
Fallopia convolvulus (L.) Á.Löve |
Th |
Pl |
Z2,3 |
|
Polygonum aviculare L. |
Th |
Scosm |
Z2,3 |
|
Pteropyrum aucheri Jaub. & Spach subsp. aucheri |
Ch |
IT |
Z2 |
|
Rheum ribes L. |
Cr |
IT |
Z3 |
|
Rumex chalepensis Mill. |
He |
IT |
Z3 |
|
Rumex conglomeratus Murray |
He |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Rumex pulcher L. subsp. pulcher |
He |
ES, M, IT |
Z2,3 |
|
Rumex vesicarius L. |
Th |
M, SS, IT |
Z2,3 |
|
Primulaceae |
|
|
|
|
Androsace maxima L. subsp. maxima |
Th |
M, ES, IT |
Z2,3 |
|
Samolus valerandi L. subsp. valerandi |
Th |
Scosm |
Z2,3 |
|
Pteridaceae |
|
|
|
|
Adiantum capillus-veneris L. |
Cr |
Scosm |
Z2,3 |
|
Oeosporangium persica (Bory) Vis. |
Cr |
IT, M |
Z2,3 |
|
Ranunculaceae |
|
|
|
|
Adonis aestivalis L. subsp. aestivalis |
Th |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Clematis orientalis L. |
He |
IT |
Z2 |
|
Consolida orientalis (J.Gay) Schrödinger |
Th |
M, ES, IT |
Z3 |
|
Ranunculus muricatus L. |
Th |
M, ES, IT, SS |
Z2 |
|
Resedaceae |
|
|
|
|
Ochradiscus aucheri (Boiss.) S.Blanco & C.E.Wetzel |
Ch (Ph) |
SS |
Z1 |
|
Reseda aucheri subsp. bracteata (Boiss.) Rech.f. |
Th (He) |
SS |
Z1 |
|
Rhamnaceae |
|
|
|
|
Rhamnus persica P.Lawson. |
Ph |
IT |
Z2 |
|
Rhamnus prostrata Jacq. |
Ph |
IT |
Z3 |
|
Sageretia thea (Osbeck) M.C.Johnst. |
Ph |
Pl |
Z2 |
|
Ziziphus spina-christi (L.) Desf. |
Ph |
SS |
Z1,2 |
|
Rosaceae |
|
|
|
|
Cotoneaster nummularius Fisch. & C.A.Mey. |
Ph |
IT, M |
Z3 |
|
Cotoneaster persicus Pojark. |
Ph |
IT |
Z3 |
|
Crataegus azarolus var. aronia L. |
Ph |
M, IT |
Z3 |
|
Crataegus meyeri Pojark. |
Ph |
IT, ES |
Z3 |
|
*Potentilla nuda Boiss. |
He |
IT |
Z3 |
|
Poterium sanguisorba L. subsp. sanguisorba |
He |
ES, M, IT |
Z3 |
|
*Prunus eburnea (Spach) Aitch. |
Ph |
IT |
Z1,2,3 |
|
Prunus lycioides (Spach) C.K.Schneid. |
Ph |
IT |
Z2,3 |
|
Prunus scoparia (Spach) C.K.Schneid. |
Ph |
IT |
Z1,2,3 |
|
*Prunus wendelboi (Freitag) Eisenman |
Ph |
IT |
Z2 |
|
Rosa beggeriana Schrenk |
Ph |
IT |
Z2,3 |
|
Rubus sanctus Schreb. |
Ph |
M, IT |
Z3 |
|
Rubiaceae |
|
|
|
|
Galium aparine L. |
Th |
Pl |
Z2,3 |
|
Plocama aucheri (Guill.) M.Backlund & Thulin |
Ph |
SS |
Z1 |
|
Salicaceae |
|
|
|
|
Populus euphratica Oliv. |
Ph |
IT, SS |
Z2 |
|
Salix acmophylla Boiss. |
Ph |
IT, M |
Z2 |
|
Salix carmanica Bornm. |
Ph |
IT |
Z3 |
|
Salix excelsa J.F.Gmel. |
Ph |
IT |
Z2 |
|
Sapindaceae |
|
|
|
|
*Acer monspessulanum subsp. persicum (Pojark.) Rech.f. |
Ph |
IT |
Z2,3 |
|
Scrophulariaceae |
|
|
|
|
*Verbascum farsistanicum (Murb.) Hub.-Mor. |
He |
SS |
Z2 |
|
Verbascum sinuatum L. |
He |
M, IT |
Z2,3 |
|
Verbascum songaricum Schrenk subsp. songaricum |
He |
IT |
Z3 |
|
Solanaceae |
|
|
|
|
Hyoscyamus senecionisWilld. |
He |
IT |
Z3 |
|
Lycium shawii Roem. & Schult. |
Ph |
SS |
Z2 |
|
Solanum nigrum L. |
Th |
Scosm |
Z2,3 |
|
Tamaricaceae |
|
|
|
|
Tamarix androssowii Litv. |
Ph |
IT |
Z2 |
|
Thymelaeaceae |
|
|
|
|
Daphne mucronata Royle subsp. mucronata |
Ph |
IT |
Z2,3 |
|
*Daphne stapfii Bornm. & Keissl |
Ph |
IT |
Z2,3 |
|
Typhaceae |
|
|
|
|
Typha grossheimii Pobed. |
Cr |
IT |
Z2,3 |
|
Urticaceae |
|
|
|
|
Forsskaolea tenacissima L. |
Th (He) |
SS |
Z1,2 |
|
Urtica urens L. |
He |
Pl |
Z3 |
|
Verbenaceae |
|
|
|
|
Verbena officinalis L. |
He |
Pl |
Z2,3 |
|
Zygophyllaceae |
|
|
|
|
Fagonia indica Burm.f. (syn: Fagonia ovalifolia Hadidi) |
He |
SS |
Z1 |
|
Tribulus terrestris L. |
Th |
Scosm |
Z2,3 |
)