Document Type : Original Article
Authors
1 Associate Professor, Department of Entomology, Faculty of Agriculture, Kermanshah Branch, Islamic Azad University, Kermanshah, Iran
2 Ph. D. Department of Entomology, Faculty of Agriculture and Natural Resources, Islamic Azad University, Arak Branch, Arak, Iran
3 Assistant Professor, Department of Entomology, Faculty of Agriculture and Natural Resources, Islamic Azad University, Arak Branch, Arak, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
شبه عقربها در جایگاه راستهای از عنکبوتیان دامنۀ پراکنش بسیار وسیعی دارند و از تنوع جغرافیایی زیادی برخوردار هستند (Harvey, 1988). فسیلهای بهدستآمده از شبه عقربها نشان میدهد این بندپایان از ابتدای دوران دوونین وجود داشتهاند؛ با این وجود بین شبه عقربهای کنونی و نمونههای بهدستآمده از فسیلها تفاوت چندانی ازلحاظ ریختشناسی دیده نمیشود (Shear et al., 1989). طول بدن در شبه عقربها بنا به نوع گونه و مرحلۀ زندگی حدود 2 تا 12 میلیمتر است (Harvey et al., 2020).
شبه عقربها اغلب پوسیدهخوار یا گوشتخوار هستند و از لاشۀ حشرات و سایر بندپایان تغذیه میکنند (Rahmani et al., 2012). بیشتر شبه عقربها بهصورت منزوی و انفرادی زندگی میکنند و ترجیح میدهند در مکانهای تاریکی (با دمای محیطی حدود 21-10 درجۀ سانتیگراد) مانند خاک، زیر بقایای گیاهی، سنگها، تودههای خاکبرگ، زیر پوستک درختان، لابهلای چوبهای پوسیده، درون غارها و لانۀ بسیاری از پرندگان و پستانداران فعالیت داشته باشند .(Andrade and Gnaspini, 2002; Buddle, 2005)
تاکنون پژوهشهای فراوانی در ارتباط با فون و شناسایی گونههای مختلف شبه عقربها در جهان صورت گرفته است؛ اما با توجه به نورگریزبودن، زندگی در مناطق مخفی و دور از دسترس و اندازۀ کوچک شبه عقربها، درزمینۀ پویایی جمعیت و فعالیتهای رفتاری آنها پژوهشهای کمتری انجام شده است؛ با این وجود در دهههای گذشته پژوهشهای بهنسبت جامعی در ارتباط با عوامل تأثیرگذار بر تراکم و نوسان جمعیتی شبه عقربها صورت گرفته است Yednock and Hutchens, 2000) (Cunningham and Saigo, 1999;. در تمام این پژوهشها مشخص شده است که جمعیت شبه عقربها مانند بسیاری دیگر از بندپایان، بهشدت از محیط و شرایط اقلیمی حاکم بر آن تأثیر میگیرد. مطالعۀ Hoff (1949) نشان داد تنوع و فراوانی جمعیت شبه عقربهای موجود در خاک در مقایسه با دیگر زیستگاهها کمتر است. براساس مطالعۀ Cunninghamو Saigo (1999)، لایههای اول و دوم طبقات مختلف خاک، مناطق اصلی حضور شبه عقربها و بسیاری از بندپایان محسوب میشود. پژوهش دیگر انجامشده توسط Yednock و Hutchens (2000) نشان میدهد بین تراکم بقایای گیاهی، قدرت بقا و ماندگاری شبه عقربها رابطۀ مستقیمی وجود دارد؛ به طوری که هرچه میزان تراکم بقایای گیاهی موجود در منطقه بیشتر باشد، جمعیت شبه عقربها و قدرت بقای آنها بیشتر خواهد بود. این امر ممکن است بهدلیل وجود مواد غذایی بیشتر و امکان دستیابی بهتر به مواد غذایی باشد.
فراوانی جمعیت شبه عقربها بسته به میزان رطوبت و دمای خاک متغیر است؛ به طوری که در طول سال، جمعیت این دسته از بندپایان درحال نوسان است و گاهی به صفر میرسد. Nassirkhani و Takalozadeh (2011) بهترین دمای خاک برای فعالیت و رشد بهینۀ شبه عقربها را 10 تا 20 درجۀ سانتیگراد و میزان رطوبت را 179 واحد در سانتیمتر مربع برآورد کردهاند. Sato (1984) نشان داد جمعیت شبه عقربهای بالغ Mundochthonius japanicus Chamberlin, 1929 وMicrocreagris japonica Ellingsen, 1978 در ژاپن در فصل بهار بیشترین میزان و در فصل زمستان (اوایل دی تا اواسط بهمنماه) کمترین میزان را نشان میدهد. Brenner (2005) با مطالعه روی شبه عقربApochthonius malheuri Benedict and Malcolm, 1973 در اورگان امریکا نشان داد زمان حضور گونۀ بالغ در اواخر تابستان (اواخر خرداد تا اواسط مردادماه) است و از اواخر تابستان به بعد از جمعیت افراد بالغ کاسته میشود.
Nassirkhani وTakalozadeh (2011) نشان دادند جمعیت شبه عقربهای استان کرمان متعلق به جنسهایKrumpal, 1979 Gobichelifer وChamberlin, 1930 Calocheirusبا آغاز فصل پاییز (اواخر مهرماه) به حداقل میرسد؛ به طوری که با آغاز آبانماه جمعآوری آنها ناممکن میشود.
در ایران بیشترین پژوهشها در ارتباط با شناسایی فون مناطق مختلف بوده است (Nassirkhani et al., 2016; Nassirkhani 2018; Zamani et al., 2019; Latifi et al., 2020)؛ با این وجود در برخی از پژوهشها نیز بهصورت اولیه نتایجی درخصوص پویایی، طرز رفتار و فعالیت شبه عقربهای ایران به دست آمده است. براساس بررسی Mehrafrooz- Mayvan و همکاران (2015) تنوع و تغییرپذیری اجتماع شبه عقربهای خاکزی در لایههای بالایی خاک جنگل سمسکنده واقع در شهرستان ساری استان مازندران از لایههای پایینی بیشتر بود. بیشترین میزان تنوع شبه عقربها در لایۀ خاکبرگ، در مهرماه مشاهده شد و با فرارسیدن ماههای گرم سال جمعیت شبه عقربها کاهش نشان داد.
استان لرستان با میانگین بارش 400 تا 450 میلیمتر در غرب کشور واقع شده است. مساحت این استان 29380 کیلومتر مربع و دارای 11 شهرستان است (Moradi et al., 2019). در استان لرستان نیز تاکنون پژوهشهای معدودی و تنها در ارتباط با فون شبه عقربها صورت گرفته است. نخستینبار Nassirkhani و همکاران (2017)، گونۀAcanthocreagris iranica Beier,1976 را در غرب ایران و ازجمله استان لرستان گزارش کردند؛ پس از آن Nassirkhani وZamani (2017) دو گونه از جنس Neobisiumشامل N. alticola Beier, 1973 و N. validum (L. Koch, 1873) و سپس Zamani و همکاران (2019) 10 گونۀ دیگر از سه خانوادۀ Menthidae، Olpiidae و Geogarypidae را از این استان گزارش کردند.
متأسفانه با وجود اکوسیستمهای متنوع و شرایط آب و هوایی مختلف در استان لرستان، جمعیت بسیاری از حشرات مفید ازجمله شبه عقربها ممکن است به دلایل متعددی ازجمله قطع درختان جنگلهای بلوط بهمنظور افزایش سطح زیر کشت و استفادۀ فراوان، نابهجا و وسیع از علفکشها، آفتکشها و کودهای شیمیایی تهدید جدی شود (Beck et al., 2004; Forster et al., 2006)؛ بنابراین هدف از این پژوهش بررسی شاخصهای مرتبط با تنوع گونهای شبه عقربهای موجود در زیستگاههای زراعی و جنگلی شهرستانهای کوهدشت، دلفان و خرمآباد (در جایگاه پایلوت) است.
مواد و روشها
در این پژوهش، تنوع گونهای جمعیت شبه عقربهای موجود در دو اکوسیستم مختلف زراعی و جنگل بلوط در سه شهرستان دلفان، کوهدشت و خرمآباد مطالعه و بررسی شد.
وجود زیستگاههای مشابه و فاکتورهای محیطی متفاوت (ارتفاع از سطح دریا، دما و میزان بارندگی) ازجمله دلایل انتخاب سه شهرستان یادشده است (شکل 1).
شکل 1- شهرستانهای مختلف استان لرستان و موقعیت قرارگیری مناطق نمونهبرداری
جدول 1- موقعیت جغرافیایی زیستگاههای مختلف مزرعه و جنگل بلوط مطالعهشده در سه شهرستان کوهدشت، خرمآباد و دلفان. :H ارتفاع از سطح دریا، E: طول جغرافیایی و N: عرض جغرافیایی.
موقعیت جغرافیایی |
زیستگاه |
شهرستان |
||
E |
N |
H |
||
"6/4'47°48 |
"4/20'10°34 |
2002 |
جنگل بلوط |
دلفان |
"1/30'47°51 |
"3/27'13°34 |
1831 |
مزرعه |
|
"5/36'47°24 |
"4/3'33°30 |
1416 |
جنگل بلوط |
کوهدشت |
"1/13'47°27 |
"3/28'33°31 |
1416 |
مزرعه |
|
"2/14'48°18 |
"2/31'33°36 |
1401 |
جنگل بلوط |
خرمآباد |
"9/43'48°24 |
"5/47'33°37 |
1216 |
مزرعه |
نمونهبرداری
در هر سه شهرستان دلفان، کوهدشت و خرمآباد از هر زیستگاه، منطقهای به مساحت تقریبی یک کیلومتر مربع در جایگاه جامعۀ آماری انتخاب و با دستگاه جی پی اس GPS)) موقعیت جغرافیایی و ارتفاع آن از سطح دریا محاسبه شد؛ سپس از هر جامعۀ آماری 20 کرت مجزا به مساحت هر کرت 200 متر مربع انتخاب شد. نمونهبرداری به مدت هشتماه در سال 1395 (طی ماههای فروردین، اردیبهشت، تیر، شهریور، آبان، دی، بهمن و اسفند) انجام شد. با توجه به تأثیر شرایط اقلیمی بر جمعیت شبه عقربها، نمونهبرداری در فصلهای بهار و تابستان و مهرماه بهصورت ماهیانه و در فصل سرد سال بهصورت دو ماه یکبار انجام شد.
در هر بار نمونهبرداری، از هر کرت بهصورت تصادفی یک نمونه خاک به سطح 50 سانتیمتر مربع و عمق 10 سانتیمتر تهیه و پس از انتقال به آزمایشگاه به مدت 72 ساعت داخل قیف برلیز گذاشته شد. برای شناسایی نمونههای بهدستآمده، ابتدا از هر نمونۀ مطالعهشده، قطعات لازم جداسازی و همراه با سایر بقایای بدن، برای شفافسازی در ظرفی محتوی اسیدلاکتیک 65 تا 70 درصد قرار داده شد. محلول مدنظر همراه با قطعات جداشده و بقایا به مدت دو هفته در دستگاه انکوباتور با دمای 45 درجۀ سانتیگراد گذاشته شد. پس از اطمینان از شفافشدن نمونهها، اسلایدهای میکروسکوپی از آنها تهیه شد. شناسایی گونهها با استفاده از کلیدهای معتبر ازجملهHoff (1949)،Harvey (1992)،Buddle (2010)، Mahnert و همکاران (2011)، Nassirkhani وVafaei shoushtari (2014)، Nassirkhani وZamani (2017)، Nassirkhani و همکاران (2017) و Dashdamirov (2004) انجام شد. تعداد نمونهها پس از شناسایی براساس گونه یا جنس ثبت شد. نمونهها در دانشکدۀ کشاورزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک نگهداری میشود.
محاسبۀ دما و رطوبت خاک
در هربار نمونهبرداری، دمای خاک با استفاده از دماسنج دیجیتالی اندازهگیری شد؛ همچنین بهمنظور محاسبۀ رطوبت خاک از رابطۀ 1 استفاده شد (Alizadeh, 1996).
رابطۀ 1: |
در رابطۀ 1، w1 وزن خاک مرطوب (100 گرم)، w2 وزن خاک خشک بعد از بیرونآوردن از آون و W درصد رطوبت خاک است.
محاسبۀ شاخصهای تنوع
شاخصهایα ، β و γ
تنوع آلفا (تنوع درون زیستگاه): برای محاسبۀ غنای گونهای تعداد گونههای موجود در یک زیستگاه محاسبه شد.
تنوع بتا (تنوع بین زیستگاه): تنوع بتا برای محاسبۀ تغییرات گونهای از یک زیستگاه تا زیستگاه دیگر استفاده شد. مقدار تنوع بتا با استفاده از شاخص ویتاکر (Whitaker) و کدی (Cody) به شرح زیر محاسبه شد (رابطههای 2 و 3):
رابطۀ 3: |
تنوع گاما: در مناطق نمونهبرداری براساس نرمافزار BPMSG (Geopel, 2020) محاسبه شد. این پژوهش براساس اینکه در سه منطقه انجام شده است، در قالب طرح بهطور کامل تصادفی صورت گرفت. تجزیۀ واریانس دادهها و گروهبندی مناطق با استفاده از آزمون یکطرفه با کمک نرمافزار SPSS 16.00 (https://www.ibm.com/support/pages/ibm-spss-statistics-23-documentation#en) انجام شد. جدول مقایسۀ میانگین براساس شاخص تنوع گونهای گاما (ɣ) محاسبه شد.
محاسبۀ شاخص شباهتها بین زیستگاههای مشابه دو شهرستان
برای اندازهگیری میزان شباهت دو زیستگاه مشابه بین شهرستانها از شاخص شباهت سورنسون و جاکارد استفاده شد (رابطههای 4 و 5).
رابطۀ 4: |
|
رابطۀ 5: |
در رابطههای 4 و 5، a تعداد گونههای موجود در زیستگاه 1 که در زیستگاه 2 وجود ندارد، b تعداد گونههای موجود در زیستگاه 2 که در زیستگاه 1 وجود ندارد و j و s تعداد گونههای مشترک در دو زیستگاه است.
محاسبۀ تنوع گونهای میان زیستگاههای مختلف
بهمنظور محاسبۀ تنوع گونهای در زیستگاههای مختلف هر شهرستان یا زیستگاههای مشابه دو شهرستان از شاخصهای شانون – وینر (Shannon-Wiener)، سیمپسون (Simpson) و شاخص بریلویین (Briloin) (رابطههای 6، 7، 8 و 9) استفاده شد.
رابطۀ 6: |
|
رابطۀ 7: |
|
رابطۀ 8: |
|
رابطۀ 9: |
در این حالت، Pi نسبت تعداد هر گونه به کل افراد موجود در نمونه، Sobs تعداد کل گونههای مشاهدهشده، Ni تعداد افراد گونۀ i و Ntتعداد کل افراد گونههای مشاهدهشده است.
با وجود آنکه نرمافزار استفادهشده، معنیداربودن یا نبودن میان هریک از آمارهای بهدستآمده را محاسبه میکند، بهمنظور مقایسۀ شاخص شانون - وینر در دو زیستگاه، مقدار t با استفاده از رابطۀ 10 محاسبه و با t جدول مقایسه شد.
رابطۀ 10: |
در صورتی که t محاسبهشده از t جدول بزرگتر باشد، بین دو زیستگاه ازنظر تنوع، اختلاف معنیدار آماری وجود دارد و در غیر این صورت این اختلاف معنیدار نیست.
محاسبۀ شاخصهای یکنواختی گونهها
برای محاسبۀ میزان یکنواختی بین گونهها از شاخصهای سیمپسون (Simpson) (رابطۀ 11)، هیپ (Heip) (رابطۀ 12) و پیلو (Pielou) (رابطۀ 13) استفاده شد.
رابطۀ 11: |
||
|
رابطۀ 12: |
|
|
رابطۀ 13: |
|
در این حالت، D شاخص تنوع گونهای سیمپسون، S تعداد کل گونهها و H شاخص تنوع گونهای شانون - وینر است. تمام محاسبات مربوط به شاخصهای تنوع گونهای با استفاده از نرمافزار SDR ver.4 (Seaby and Henderson, 2006) انجام شد.
بررسی ساختار ترکیب گونهای
بهمنظور بررسی ساختار ترکیب گونهای شبه عقربها از روش طبقهبندی Weigmann (1973) استفاده شد. براساس این طبقهبندی، گونههایی که فراوانی آنها بیشتر از 30 درصد جامعه باشد، گونۀ فوق غالب (Eudominant)، بین 10 تا 30 درصد، گونۀ غالب (Dominant)، بین 5 تا 10 درصد، گونۀ نیمهغالب (Subdominant)، بین 1 تا 5 درصد، گونۀ نادر Recedent)) و کمتر از 1 درصد، گونۀ بسیار نادر (Subrecedent) محسوب میشوند.
نتایج
بهطور کلی، در طول هشتماه نمونهبرداری از مناطق مختلف جنگل و مزرعه در سه شهرستان دلفان، خرمآباد و کوهدشت درمجموع، تعداد 1794 فرد از 16 گونۀ مختلف شبه عقرب جمعآوری و شناسایی شد (جدول 2).
جدول 2- تعداد افراد جمعآوریشده از گونههای مختلف در مدت نمونهبرداری (سال 1395).
|
شهرستان دلفان |
شهرستان کوهدشت |
شهرستان خرمآباد |
|||
گونه |
مزرعه |
بقایای گیاهی جنگل بلوط |
مزرعه |
بقایای گیاهی جنگل بلوط |
مزرعه |
بقایای گیاهی جنگل بلوط |
Acanthocreagris iranica |
4 |
35 |
1 |
29 |
3 |
28 |
A. ronciformis |
3 |
31 |
1 |
16 |
2 |
24 |
Neobisium validum |
1 |
27 |
2 |
13 |
4 |
20 |
Cardiolpium bisetosum |
21 |
68 |
4 |
35 |
16 |
56 |
Calocheirus asiaticus |
15 |
56 |
3 |
24 |
5 |
47 |
Minniza persica |
18 |
61 |
2 |
30 |
12 |
50 |
M. babylonica |
35 |
80 |
10 |
50 |
20 |
65 |
M. gallagheri |
7 |
42 |
1 |
12 |
2 |
33 |
Olpium omanense |
12 |
52 |
2 |
20 |
3 |
42 |
O. lindbergi |
8 |
47 |
2 |
15 |
4 |
38 |
Paramenthus nanus |
3 |
22 |
1 |
5 |
2 |
17 |
Ephippiochthonius anatolicus |
3 |
12 |
0 |
1 |
1 |
8 |
Diplotemnus balcanicus |
2 |
15 |
0 |
3 |
1 |
9 |
Calocheiridius centralis |
28 |
72 |
8 |
43 |
18 |
60 |
Geogarypus shulovi |
7 |
20 |
0 |
8 |
5 |
15 |
G. harveyi |
1 |
18 |
1 |
3 |
1 |
12 |
جمع کل |
168 |
658 |
38 |
307 |
99 |
524 |
اندازهگیری تنوع گونهای میان زیستگاههای مختلف
شاخصهای تنوع گونهای
شاخصهایα ، β و γ
مقایسۀ شاخص آلفای (غنای گونهای) زیستگاه جنگل بلوط نشان داد غنای گونهای این زیستگاه در هر سه شهرستان دلفان، کوهدشت و خرمآباد در سطح پنج درصد اختلاف معناداری با هم نداشت؛ اما غنای گونهای زیستگاه مزرعه در کوهدشت نسبت به دو شهرستان دیگر کمتر است (جدول 3).
جدول 3- مقایسۀ تنوع گونهای α در دو زیستگاه مختلف سه شهرستان کوهدشت، دلفان و خرمآباد
زیستگاه |
شاخص |
شهرستان |
|
جنگل |
مزرعه |
||
16 |
16 |
Α |
دلفان |
16 |
13 |
Α |
کوهدشت |
16 |
16 |
Α |
خرمآباد |
اندازهگیری شاخصهای تنوع بتا
براساس نتایج حاصل از محاسبۀ شاخصهای تنوع بتا (ویتاکر و کدی) در زیستگاههای مشابه سه شهرستان کوهدشت، خرمآباد و دلفان با استفاده از نرمافزار SDR4، زیستگاه مزارع در دو شهرستان دلفان - کوهدشت و همینطور خرمآباد - کوهدشت دارای بیشترین مقدار تنوع بتا بود و زیستگاههای جنگل هر سه شهرستان و نیز زیستگاه مزرعۀ دلفان - خرمآباد دارای کمترین میزان تنوع بتا بود (جدول 4).
جدول 4- نتایج حاصل از محاسبۀ تنوع بتا در سه شهرستان استان لرستان با استفاده از شاخص ویتاکر و کدی در نرمافزارSDR4
شاخص |
زیستگاه |
شهرستان |
|
کدی |
ویتاکر |
||
0 |
0 |
جنگل |
دلفان – خرمآباد |
0 |
0 |
مزرعه |
|
0 |
0 |
جنگل |
کوهدشت – دلفان |
5/1 |
10/0 |
مزرعه |
|
0 |
0 |
جنگل |
خرمآباد - کوهدشت |
5/1 |
10/0 |
مزرعه |
شباهتهای بین بومسازگانهای مشابه سه شهرستان
نتایج حاصل از محاسبۀ میزان شباهت بین زیستگاههای مشابه در سه شهرستان کوهدشت، دلفان و خرمآباد با استفاده از شاخص شباهت سورنسون و جاکارد نشان داد بیشترین شباهت میان زیستگاهها مربوط به زیستگاه جنگل سه شهرستان و نیز زیستگاه مزرعه در دو شهرستان دلفان و خرمآباد است و درمقابل کمترین شباهت میان زیستگاهها نیز در زیستگاه مزارع دلفان - کوهدشت و خرمآباد - کوهدشت است (جدول 5).
جدول 5- محاسبۀ شاخصهای شباهت (سورنسون و جاکارد) در بین بومسازگان مشابه بین سه شهرستان کوهدشت، دلفان و خرمآباد
شاخص |
زیستگاه |
شهرستان |
|
جاکارد |
سورنسون |
||
00/1 |
00/1 |
جنگل |
دلفان - خرمآباد |
00/1 |
00/1 |
مزرعه |
|
00/1 |
00/1 |
جنگل |
دلفان - کوهدشت |
81/0 |
90/0 |
مزرعه |
|
00/1 |
00/1 |
جنگل |
خرمآباد - کوهدشت |
81/0 |
90/0 |
مزرعه |
مقایسۀ تنوع گونهای زیستگاههای مختلف هر شهرستان
مقایسۀ تنوع گونهای زیستگاههای مختلف هر شهرستان نشان داد براساس شاخص سیمپسون، زیستگاههای مزرعه و جنگل دارای اختلاف معناداری در سطح پنج درصد بود؛ در حالی که براساس شاخص بریلویین تنها در دو شهرستان خرمآباد و دلفان، زیستگاههای موجود (مزرعه و جنگل) با هم اختلاف معناداری داشت و در شهرستان کوهدشت این دو زیستگاه با هم اختلاف معناداری در سطح پنج درصد نداشت (جدول 6).
جدول 6- مقایسۀ تنوع گونهای بین بومسازگانهای مختلف سه شهرستان کوهدشت، دلفان و خرمآباد در نرمافزار SDR4
بومسازگار |
دلفان |
خرمآباد |
کوهدشت |
||||||
شانون |
سیمپسون |
بریلویین |
شانون |
سیمپسون |
بریلویین |
شانون |
سیمپسون |
بریلویین |
|
جنگل |
636/2 |
88/12* |
577/2* |
609/2 |
45/12* |
538/2* |
479/2 |
57/10* |
377/2 |
مزرعه |
357/2 |
806/8* |
201/2* |
332/2 |
511/8* |
103/2* |
215/2 |
174/8* |
829/1 |
*دارای اختلاف معنیدار در سطح پنج درصد
مقایسۀ تنوع گونهای سه شهرستان دلفان، خرمآباد و کوهدشت (با استفاده از شاخص گاما)
مقایسۀ تنوع گونهای سه شهرستان دلفان، خرمآباد و کوهدشت با استفاده از شاخص شانون نشان داد شهرستانهای دلفان و خرمآباد و نیز کوهدشت و خرمآباد بدون اختلاف معنیداری در سطح پنج درصد بود؛ اما این اختلاف در بین دو شهرستان کوهدشت و دلفان در سطح پنج درصد معنیدار بود (جدولهای 7 و 8).
جدول 7- نتایج تجزیۀ واریانس تعداد گونههای شبه عقرب جمعآوریشده از سه شهرستان خرمآباد، کوهدشت و دلفان برپایۀ طرح بهطور کامل تصادفی.
منابع تغییرات |
درجۀ آزادی |
میانگین مربعات |
F |
Pr>F |
مناطق نمونهبرداری |
2 |
5/1822 |
045/5 |
008/0 |
اشتباه |
93 |
18/361 |
|
|
جدول 8- مقدار شاخص تنوع گونهای گاما (ɣ) از سه شهرستان خرمآباد، کوهدشت و دلفان براساس طرح بهطور کامل تصادفی
مناطق نمونهبرداری |
شاخص گاما (ɣ) |
دلفان |
*a 529/2 |
خرمآباد |
ab 508/2 |
کوهدشت |
b 390/2 |
* حرف مشترک در ستون براساس آزمون چنددامنهای دانکن در سطح احتمال پنج درصد اختلاف معنیداری ندارد.
شاخصهای یکنواختی
بررسی شاخصهای یکنواختی (بریلویین، هیپ و پیلو) زیستگاههای مختلف سه شهرستان نشان داد زیستگاه جنگل بلوط شهرستان دلفان دارای بیشترین میزان یکنواختی و زیستگاه مزرعۀ شهرستان کوهدشت دارای کمترین میزان یکنواختی بود (جدول 9).
جدول 9- نتایج حاصل از محاسبۀ شاخصهای یکنواختی (سیمپسون، هیپ و پیلو) در سه شهرستان کوهدشت، خرمآباد و دلفان
شاخص |
زیستگاه |
شهرستان |
||
پیلو |
هیپ |
بریلویین |
||
85/0 |
63/0 |
84/0 |
مزرعه |
دلفان |
95/0 |
86/0 |
95/0 |
جنگل |
|
86/0 |
68/0 |
86/0 |
مزرعه |
کوهدشت |
89/0 |
72/0 |
89/0 |
جنگل |
|
84/0 |
61/0 |
83/0 |
مزرعه |
خرمآباد |
94/0 |
83/0 |
94/0 |
جنگل |
ساختار گونهای و فراوانی نسبی شبه عقربها
نتایج حاصل از محاسبۀ ساختار گونهای شبه عقربهای شهرستان خرمآباد نشان داد گونههای
Minniza babylonica،C. centralis و C. bisetosum گونههای غالب و گونههای O. lindbergi،M. persica ،C. asiaticus ، O. omanense وM. gallagheri گونههای نیمهغالب هستند و هشت گونه در گروه گونههای کمیاب قرار گرفت (جدول 10).
جدول 10- ساختار گونهای و فراوانی نسبی شبه عقربها در زیستگاههای شهرستان خرمآباد
غالبیت |
درصد فراوانی |
فراوانی |
تعداد افراد |
جنگل |
مزرعه |
گونه |
کمیاب |
98/4 |
05/0 |
31 |
28 |
3 |
A. iranica |
کمیاب |
17/4 |
04/0 |
26 |
24 |
2 |
A .ronciformis |
کمیاب |
85/3 |
04/0 |
24 |
20 |
4 |
N. validum |
غالب |
56/11 |
12/0 |
72 |
56 |
13 |
C. bisetosum |
نیمهغالب |
35/8 |
08/0 |
52 |
47 |
5 |
C. asiaticus |
نیمهغالب |
95/9 |
10/0 |
62 |
50 |
12 |
M. persica |
غالب |
64/13 |
14/0 |
85 |
65 |
20 |
M. babylonica |
نیمهغالب |
62/5 |
06/0 |
35 |
33 |
2 |
M. gallagheri |
نیمهغالب |
22/7 |
07/0 |
45 |
42 |
3 |
O. omanense |
نیمهغالب |
74/6 |
07/0 |
42 |
38 |
4 |
O. lindbergi |
کمیاب |
05/3 |
03/0 |
19 |
17 |
2 |
P. nanus |
کمیاب |
44/1 |
01/0 |
9 |
8 |
1 |
E. anatolicus |
کمیاب |
61/1 |
02/0 |
10 |
9 |
1 |
D. balcanicus |
غالب |
52/12 |
13/0 |
78 |
60 |
18 |
C. centralis |
کمیاب |
21/3 |
03/0 |
20 |
15 |
5 |
G. shulovi |
کمیاب |
09/2 |
02/0 |
13 |
12 |
1 |
G. harveyi |
|
100 |
1 |
623 |
|
|
جمع کل |
نتایج حاصل از محاسبۀ ساختار گونهای شبه عقربهای شهرستان دلفان نشان داد گونههای M. babylonica،
C. centralis و C. bisetosum، گونههای غالب و گونههای O. lindbergi، M. persica، C. asiaticus، O. omanense وM. gallagheri گونههای نیمهغالب هستند و هشت گونه در گروه گونههای کمیاب قرار گرفت (جدول 11).
جدول 11- ساختار گونهای و فراوانی نسبی شبه عقربهای دو زیستگاه مختلف شهرستان دلفان
غالبیت |
درصد فراوانی |
فراوانی |
تعداد افراد |
جنگل |
مزرعه |
گونه |
کمیاب |
72/4 |
05/0 |
39 |
35 |
4 |
A. iranica |
کمیاب |
12/4 |
04/0 |
34 |
31 |
3 |
A .ronciformis |
کمیاب |
39/3 |
03/0 |
28 |
27 |
1 |
N. validum |
غالب |
77/0 |
11/0 |
89 |
68 |
21 |
C. bisetosum |
نیمهغالب |
60/8 |
09/0 |
71 |
56 |
15 |
C. asiaticus |
نیمهغالب |
56/9 |
10/0 |
79 |
61 |
18 |
M. persica |
غالب |
92/13 |
14/0 |
115 |
80 |
35 |
M. babylonica |
نیمهغالب |
93/5 |
06/0 |
49 |
42 |
7 |
M. gallagheri |
نیمهغالب |
75/7 |
08/0 |
64 |
52 |
12 |
O. omanense |
نیمهغالب |
66/6 |
07/0 |
55 |
47 |
8 |
O. lindbergi |
کمیاب |
03/3 |
03/0 |
25 |
22 |
3 |
P .nanus |
کمیاب |
82/1 |
02/0 |
15 |
12 |
3 |
E. anatolicus |
کمیاب |
06/2 |
02/0 |
17 |
15 |
2 |
D. balcanicus |
غالب |
11/12 |
12/0 |
100 |
72 |
28 |
C. centralis |
کمیاب |
27/3 |
03/0 |
27 |
20 |
7 |
G. shulovi |
کمیاب |
30/2 |
02/0 |
19 |
18 |
1 |
G. harveyi |
|
100 |
1 |
826 |
|
|
جمع کل |
نتایج حاصل از محاسبۀ ساختار گونهای شبه عقربهای شهرستان کوهدشت نشان داد گونههای C. centralis، C. bisetosum و M. babylonica گونههای غالب و گونههای C. asiaticus، O. omanense، M. persica، A. ronciformis و A. iranica گونههای نیمهغالب هستند و بقیۀ گونهها به ترتیب در گروه کمیاب (پنج گونه) و نادر (دو گونه) قرار گرفت (جدول 12).
جدول 12- ساختار گونهای و فراونی نسبی شبه عقربها در دو زیستگاه مختلف شهرستان کوهدشت
گونه |
مزرعه |
جنگل |
تعداد افراد |
فراوانی |
درصد فراوانی |
غالبیت |
A. iranica |
1 |
29 |
30 |
09/0 |
70/8 |
نیمهغالب |
A .ronciformis |
1 |
16 |
17 |
05/0 |
93/4 |
نیمهغالب |
N. validum |
2 |
13 |
15 |
04/0 |
35/4 |
کمیاب |
C. bisetosum |
4 |
35 |
39 |
11/0 |
30/11 |
غالب |
C. asiaticus |
3 |
24 |
27 |
80/0 |
83/7 |
نیمهغالب |
M. persica |
2 |
30 |
32 |
09/0 |
28/9 |
نیمهغالب |
M. babylonica |
10 |
50 |
60 |
17/0 |
39/17 |
غالب |
M. gallagheri |
1 |
12 |
13 |
04/0 |
77/3 |
کمیاب |
O. omanense |
2 |
20 |
22 |
06/0 |
38/6 |
نیمهغالب |
O. lindbergi |
2 |
15 |
17 |
05/0 |
93/4 |
نیمهغالب |
P. nanus |
1 |
5 |
6 |
02/0 |
74/1 |
کمیاب |
E. anatolicus |
0 |
1 |
1 |
00/0 |
29/0 |
نادر |
D. balcanicus |
0 |
3 |
3 |
01/0 |
87/0 |
نادر |
C. centralis |
8 |
43 |
51 |
15/0 |
78/14 |
غالب |
G. shulovi |
0 |
8 |
8 |
02/0 |
32/2 |
کمیاب |
G. harveyi |
1 |
3 |
4 |
01/0 |
16/1 |
کمیاب |
جمع کل |
|
|
345 |
1 |
100 |
|
نتایج حاصل از محاسبۀ شاخص شانون براساس اندازهگیری دما و رطوبت در طول ماههای مختلف جمعآوری شبه عقربها در اکوسیستمهای سه شهرستان کوهدشت، خرمآباد و دلفان نشان داد در ماههای گرم و خشک سال با بالارفتن دمای خاک (20 تا 5/38 درجۀ سانتیگراد) و کاهش درصد رطوبت خاک (5/2 تا 13) شاخص شانون صفر میشود (جدولهای 13، 14 و 15).
جدول 13- شاخص شانون براساس مقایسۀ دما و درصد رطوبت خاک طی هشتماه نمونهبرداری از دو زیستگاه مختلف شهرستان کوهدشت
جنگل بلوط |
مزرعه |
|||||
زمان |
شاخص شانون |
دما (درجۀ سانتیگراد) |
درصد رطوبت |
شاخص شانون |
دما (درجۀ سانتیگراد) |
درصد رطوبت |
فروردین |
3/1 |
22 |
22 |
76/0 |
15 |
17 |
اردیبهشت |
0 |
5/22 |
5/15 |
0 |
20 |
5/12 |
تیر |
0 |
05/41 |
2 |
0 |
22 |
2 |
شهریور |
0 |
42 |
5/2 |
0 |
20 |
2 |
آبان |
0 |
21 |
6 |
0 |
19 |
4 |
دی |
09/1 |
11 |
53 |
41/0 |
7 |
5/18 |
بهمن |
32/0 |
6 |
50 |
63/0 |
5 |
5/19 |
اسفند |
75/0 |
5/15 |
52 |
9/0 |
12 |
5/19 |
جدول 14- شاخص شانون براساس مقایسۀ دما و رطوبت خاک طی هشتماه نمونهبرداری از دو زیستگاه شهرستان دلفان.
جنگل بلوط |
مزرعه |
|||||
زمان |
شاخص شانون |
دما (درجۀ سانتیگراد) |
درصد رطوبت |
شاخص شانون |
دما (درجۀ سانتیگراد) |
درصد رطوبت |
فروردین |
5/42 |
16 |
100 |
54/0 |
16 |
24 |
اردیبهشت |
15/1 |
20 |
27 |
0 |
19 |
14 |
تیر |
0 |
30 |
13 |
0 |
32 |
5/4 |
شهریور |
0 |
30 |
6 |
0 |
31 |
4 |
آبان |
0 |
20 |
24 |
9/0 |
15 |
5/11 |
دی |
16/1 |
8 |
60 |
11/1 |
5/7 |
5/26 |
بهمن |
03/1 |
3 |
89 |
53/0 |
3 |
32 |
اسفند |
44/1 |
13 |
105 |
55/0 |
10 |
27 |
جدول 15- شاخص شانون دما و درصد رطوبت خاک در طی هشتماه نمونهبرداری از دو زیستگاه مختلف شهرستان خرمآباد.
جنگل بلوط |
مزرعه |
|||||
زمان |
شاخص شانون |
دما (درجۀ سانتیگراد) |
درصد رطوبت |
شاخص شانون |
دما (درجۀ سانتیگراد) |
درصد رطوبت |
فروردین |
85/0 |
13 |
93 |
37/0 |
11 |
35 |
اردیبهشت |
41/0 |
24 |
5/31 |
0 |
20 |
19 |
تیر |
0 |
5/39 |
5 |
0 |
5/38 |
5/3 |
شهریور |
0 |
5/36 |
6 |
0 |
36 |
3 |
آبان |
69/0 |
23 |
5/15 |
37/0 |
17 |
9 |
دی |
3/1 |
13 |
88 |
39/0 |
10 |
21 |
بهمن |
11/1 |
12 |
68 |
39/0 |
9 |
20 |
اسفند |
06/1 |
14 |
53 |
95/0 |
9 |
5/21 |
بحث
نتایج حاصل از اندازهگیری و مقایسۀ شاخصهای تنوع گونهای دو اکوسیستم جنگل و مزرعه در سه شهرستان دلفان، خرمآباد و کوهدشت نشان داد جنگل بلوط در هر سه شهرستان دارای بیشترین شاخص تنوع گونهای نسبت به زیستگاه مزرعه بود. علت تنوع گونهای زیاد شبه عقربها در جنگلها ممکن است به دلایل مختلفی ازجمله کمتربودن دخالت انسان در جنگلها در مقایسه با مزرعه، وجود تراکم زیاد درختان و تأثیرات مختلفی ازجمله تولید اکسیژن و جلوگیری از فرسایش خاک توسط نیروهای آبی و بادی باشد (2001 Yamamoto et al.,)؛ همچنین شاخ و برگ درختان علاوهبر آنکه در نقش سطحی سایهانداز در حفظ رطوبت و دمای خاک مؤثر است، مانعی دربرابر برخورد مستقیم قطرات باران و ریزشهای آسمانی به سطح خاک است و باعث حفظ زیستگاههای سطوح زیرین آن میشود. همراه با این عوامل، وجود بقایای گیاهی (در جایگاه منابع غذایی مناسب برای بسیاری از میکروارگانیسمها) موجود در پای درختان میزبان و حبابهای هوای همیشگی بین سطوح خاک از امتیازات برتر سکونتگاه جنگلی محسوب میشود (Nassirkhani and Takallozadeh, 2011).
تنوع و فراوانی بیمهرگان خاکزی از نحوۀ تغذیه، لاشبرگ و طعمه تأثیر میگیرد (Bartlett-Healy et al., 2012). پژوهش انجامشده توسط Mehrafrooz-Mayvan و همکاران (2015) نشان داد شبه عقربها در جنگلها بیشترین فراوانی را بهدلیل در اختیار داشتن مواد غذایی بیشتر داشتند. نتایج پژوهش یادشده نشان داد تنوع گونهای زیستگاه مزرعۀ شهرستان کوهدشت از مزارع شهرستانهای خرمآباد و دلفان کمتر بود و این امر ممکن است بهدلیل عادت کشاورزان آن منطقه در سوزاندن مزرعه بعد از برداشت غلات برای کشتهای ذرت و برنج و همچنین مصرف سموم شیمیایی در آن منطقه باشد. Mohhamadnezhad Kiasari و همکاران (2015) طی پژوهشهای خود بیان کردند که کاهش استفاده از سموم علفکش و آفتکش و آتشنزدن کاه و کلش موجب تقویت تنوع زیستی بیمهرگان خاکزی میشود. نتایج حاصل از محاسبات ساختار گونهای و فراوانی نسبی شبه عقربهای جمعآوریشده از تمام زیستگاههای مطالعهشدۀ شهرستانهای مختلف نشان داد در هر سه شهرستان سه گونۀ C. bisetosum، C. centralis وM. babylonica (متعلق به خانوادۀ Olpiidae) گونههای غالب بودند. به نظر میرسد وجود این سه گونۀ غالب در هر سه شهرستان نشان میدهد گونههای یادشده بدون هیچ محدودیتی ازنظر اختلاف دما و رطوبت در سه شهرستان وجود دارند.
جمعبندی
با توجه به نتایج حاصل از این پژوهش و مقایسه بین اکوسیستمهای زراعی و سایر اکوسیستمها مانند جنگلها و مراتع، این نکته برمیآید که تنوع زیستی و غنای گونهای در اکوسیستمهایی بسیار بیشتر است که توسط بشر کمترین میزان تغییرات را متحمل شدهاند؛ همچنین آثار استفادۀ نامناسب از کودهای شیمیایی و آفتکشها روی موجودات خاکزی ازجمله شبه عقربها که همواره سایر پژوهشگران بر آن تأکید داشتهاند، در این پژوهش نیز تأیید شد. امید میرود با به کار بردن روشهای نوین کنترل جمعیت، آسیبهای استفاده از این آلایندههای محیط زیست کاهش و سطح سلامت در اکوسیستم افزایش یابد.
سپاسگزاری
از دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک بهدلیل حمایتهای مالی طی انجام این پژوهش سپاسگزاری میشود.