Document Type : Original Article
Authors
1 Department of Agriculture, Islamic Azad University, Azadshahr Branch, Azadshahr, Iran
2 Research Institute of Forests and Rangelands, Agricultural Research, Education and Extension Organization (AREEO), Tehran, Iran
3 Department of Biology, Faculty of Science, Islamic Azad University, Gorgan Branch, Gorgan, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه.
جنگل‌های هیرکانی در امتداد سواحل جنوبی دریای کاسپین از منطقه تالش جمهوری آذربایجان (در طول جغرافیایی 48 شرقی) تا پارک ملی گلستان (در طول جغرافیایی 56 شرقی) و بین عرض‌های جغرافیایی ′55 38 شمالی در جمهوری آذربایجان و ′05 35 شمالی در ایران کشیده شده‌اند (Miller, 1994). جدا از این نوار پیوسته در سه استان شمالی کشور، جنگل‌های جداافتاده آن در منطقه ارسباران آذربایجان شرقی و منطقه جوزک بجنورد در خراسان شمالی واقع است. همچنین چند تکه از جنگل‌های تُنُک غنی از گونه‌های هیرکانی در ترکمنستان وجود دارند. کل مساحت این مناطق حدود 50000 کیلومترمربع است. تاکنون
3234 گونه متعلق به 856 جنس و 148 تیره گیاهان آوندی از استان‌های شمالی ایران و تالش جمهوری آذربایجان گزارش شده است (Akhani et al., 2010).
جنگل‌های هیرکانی پناهگاهی برای بسیاری از عناصر رلیک آرکتو - ترشیاری شناخته شده‌اند. این گونه‌ها به دو گروه عناصر هیرکانی و اگزین - هیرکانی تقسیم می‌شوند (Akhani et al., 2010). از گونه‌های درختی انحصاری هیرکانی می‌توان به Acer velutinum، Alnus subcordata، Gleditsia caspica، Parrotia persica، Pyrus boissieriana و Quercus castaneifoliaاشاره کرد. از گونه‌های انحصاری اگزین - هیرکانی نیز می‌توان Acer cappadocicum، Acer hyrcanu، Pterocarya fraxinifolia و Zelkova carpinifolia را نام برد.
بارزترین گونه اندمیک حوزه هیرکانی، انجیلی
(P. persica) از خانواده Hamamelidaceae است که از سطح دریا تا ارتفاع 1400 متر گسترش یافته است. انجیلی درختی پهن‌برگ، نورپسند، با ارتفاع حداقل 20 متر و پهنای تاج حدود 7 تا 11 متر و مخصوص اقلیم معتدل و مرطوب است. وقوع دوره یخبندان در اواخر دوران سوم زمین‌شناسی سبب از بین رفتن این گونه در بسیاری از مناطق پراکنش آن به‌ویژه آستارای آذربایجان، گرجستان، لنکران و ترکیه شده است و امروزه تنها فسیل آن در این مناطق یافت می‌شود (Yosefzadeh et al., 2008). خوشبختانه جنگل‌های شمال ایران یکی از معدود مناطق دنیا هستند که هنوز این گونه را می‌توان به‌شکل طبیعی مشاهده کرد. این گونه درختی تا مدت‌ها پیش گونه انحصاری حوزه هیرکانی ایران محسوب می‌شد اما بعدها توده‌هایی از آن در قفقاز (تالش و الازان آذربایجان)گزارش شد (Shulkina and Solomon, 2014).
متأسفانه قطع بی‌رویه، تخریب رویشگاه‌ها و توجه‌نکردن به این گونه به‌علت نداشتن چوب باارزش از نظر صنعتی این گنجینه گیاهی را در معرض فرسایش ژنتیکی قرار داده است. به‌یقین با آگاهی از نیازهای اکولوژیکی این گونه و تنوع فلوریستیکی رویشگاه‌های آن می‌توان اصولی‌تر از این گونه باارزش حفاظت کرد و آن را توسعه داد. در گذشته مهم‌ترین مصرف چوب انجیلی در سازه‌های مسکونی و صنعتی، برای شمع و ستون در معادن، تهیه زغال چوب، ساخت وسایل ارزشمند در خراطی، دکل‌های انتقال برق و کاربرد دارویی (درمان تنگ‌شدگی عروق و عارضه عرق شدید بدن و التهاب موضعی) بود و امروزه در بسیاری کشورها آن را به‌علت داشتن منظره پاییزی بسیار زیبا در پارک‌سازی و فضاسازی شهری استفاده می‌کنند.
پژوهش‌هایی در زمینه فلور جنگل‌های نیمه‌کوهستانی و کوهستانی حوزه هیرکانی انجام شده است که از جمله می‌توان به پژوهش‌های زیر اشاره کرد:(Akhani, (1998، (Klein, 2001)، (Akbarinia et al., 2004)، (Esmailzadeh et al., 2007)، (Razavi, 2008)، (Atashgahi et al., 2009)، (Razavi and Hassan (Abbasi, 2009، (Naqinezhad et al., 2010)، (Siadati et al., 2010)، (Asadi et al., 2011)، (Habibi et al., 2013)،(Bazdid Vahdati et al., 2014)، (Esmailzadeh et al., 2014)،(Naqinezhad et al., 2015) و (Soleymanipour and (Esmailzadeh, 2015. تعداد مطالعات فلوریستیکی انجام‌شده در جنگل‌های جلگه‌ای حوزه هیرکانی بسیار اندک است و می‌توان پژوهش‌های (Ghahreman et (al., 2006، (Ghahremaninejad et al., 2011)، (Naqinezhad and Zarezadeh, 2012) و (Ravanbakhsh and Amini, 2012) را نام برد.
امروزه شناسایی فلور بومسامانههای مختلف برای به‌کار‌بردن روش‌های مدیریتی ضروری برای حفظ تنوع گونه‌ای آن‌ها (با توجه به روند تخریبی وارد بر آن‌ها) جایگاه ویژه‌ای دارد. با آگاهی کامل از چنین تنوعی می‌توان کارایی مدیریت حاکم بر منطقه را به‌خوبی ارزیابی و موجبات نجات گونه‌های در معرض خطر انقراض منطقه را فراهم کرد. به این منظور فلور رویشگاه‌های انجیلی منطقه ایزده نور در استان مازندران مطالعه و فهرستی از گونه‌های گیاهی موجود در این منطقه تهیه شد. بعضی از شاخص‌های گونه‌ای نظیر شکل‌زیستی و پراکتش جغرافیایی گونه‌ها نیز تعیین و با سایر مطالعات در جنگل‌های جلگه‌ای مقایسه شدند.
مواد و روشها
منطقه مطالعه‌شده
جنگل جلگه‌ای ایزده نور به وسعت 3123 هکتار بین شهرهای نور و محمودآباد واقع است. این منطقه بین طول‌های شرقی '7 52 تا '10 52 و عرض‌های شمالی ′24 36 تا ′27 36 قرار دارد (شکل 1). ارتفاع آن از سطح دریای آزاد 22- تا 20+ متر و شیب عمومی آن صفر تا 10 درصد است. حد شمالی آن جاده ساحلی و شالیزارهای روستاهای مجاور پارک جنگلی نور است و از شرق به جنگل‌های اهلم و شیرکلا و آب‌بندان‌های خشت‌سر و از غرب به اراضی مزروعی سیاه‌کلا و پارک جنگلی نور و اراضی مزروعی ایزده می‌رسد.
طبق آمار ایستگاه‌های هواشناسی بابلسر و نوشهر (سال‌های1977 تا 2010)، متوسط دمای سالانه 6/16 درجه سانتیگراد، میانگین کمینه و بیشینه دمای سالانه به‌ترتیب 3/13 و 8/20 درجه سانتیگراد و میانگین کمینه و بیشینه مطلق دما به‌ترتیب 7- و 42 درجه سانتیگراد است. میانگین بارندگی سالانه 1081 میلی‌متر و میانگین رطوبت نسبی 71 درصد است.
شکل 1- موقعیت منطقه نور در مرکز جنگل‌های هیرکانی
روش نمونه‌برداری.
نمونه‌های گیاهی از رویشگاه‌های انجیلی جنگل ایزده نور با استفاده از 36 قطعه‌نمونه 400 مترمربعی طی سال‌های 1393 تا 1394 جمع‌آوری و پس از انتقال به هرباریوم مرکزی ایران (TARI) با مراجعه به فلورهای ایرانیکا (Rechinger, 1963-2010)، ترکیه (Davis, 1965-1985) و ایران (Assadi, 1988-2015) شناسایی شدند. سرخس‌ها با مراجعه به نشریه سرخس‌ها و خویشاوندان آن‌ها در ایران (Khoshravesh et al., 2009) شناسایی شدند و گونه‌های خزه به‌علت گستردگی تاکسونومیک و مشکلات شناسایی مطالعه نشدند. اسامی گیاهان و مؤلفان آن‌ها با مراجعه به سایت‌های The Plant List (2013) و IPNI (2016) کنترل شدند. شکل زیستی گیاهان براساس سیستم طبقه‌بندی رونکیه (Raunkiaer, 1934) تعیین شد و مناطق انتشار گونه‌های گیاهی با مراجعه به فلورهای شناسایی گیاهان و همچنین فلورهای شوروی سابق (Komarov and Shishkin, 1963-2001)، عراق (Townsend et al., 1966-1988) و فلسطین (Zohary and Feinbrum-Dothan, 1966-1986) تعیین شدند. سپس پراکنش جغرافیایی گونه‌ها با توجه به مناطق انتشار آن‌ها در ایران و سایر کشورها و براساس تلفیقی از تقسیم‌بندی‌های جغرافیایی رویش‌های ایران(Asri, (2007 تشخیص داده شد. تشابه فلوریستیکی بین این جنگل و سایر جنگل‌های جلگه‌ای با شاخص تشابه سورنسون (Asri, 2005) ارزیابی شد.
نتایج.
نتایج حاصل از برداشت نمونه‌ها نشان می‌دهند که در رویشگاه‌های انجیلی 157 تاکسون متعلق به
137 جنس و 67 خانواده حضور دارند (پیوست 1) که از میان آن‌ها دولپهایها با 110 تاکسون غنی‌ترین گروه هستند و تک‌لپه‌ای‌ها با 33 تاکسون و نهان‌زادان آوندی با 14 تاکسون حضور دارند. نهان‌زادان 8 خانواده و
12 جنس، تک‌لپه‌ای‌ها 9 خانواده و 28 جنس و دولپهایها 50 خانواده و 97 جنس را به خود اختصاص می‌دهند. خانواده گندم (Poaceae) با 17 تاکسون، خانواده گل‌سرخ (Rosaceae) با 13 تاکسون و خانواده‌های کاسنی (Asteraceae)، نخود (Fabaceae) و نعناع (Lamiaceae) هریک با 6 تاکسون بزرگ‌ترین خانواده‌ها هستند و در مجموع 6/30 درصد از کل تاکسون‌ها را شامل می‌شوند.
پس از تعیین شکل زیستی گیاهان، طیف زیستی رویشگاه‌های مطالعه‌شده ترسیم شد (شکل 2). در میان شکل‌های زیستی گیاهان منطقه، ژئوفیتها با
6/37 درصد بیشترین و کامفیت‌ها با 6/0 درصد کمترین سهم را در طیف زیستی منطقه دارند. طیف کورولوژی گیاهان منطقه نیز با تعیین پراکنش جغرافیایی گونه‌ها ترسیم شد (شکل 3). گیاهان رویشگاه‌های انجیلی را می‌توان بر اساس این طیف به چهار گروه تقسیم کرد: 1) گونه‌هایی با پراکتش جغرافیایی اروپا - سیبری که 7/28 درصد (45 گونه) فلور منطقه را تشکیل می‌دهند؛ در میان این گونه‌ها، 10 تاکسون انحصاری حوزه هیرکانی (ایران و تالش قفقاز) هستند که عبارتند از: Acer velutinum var. velutinum، Buxus hyrcana، Gleditsia caspica، Hedera pastuchovii،
Ilex spinigera، Parrotia persica، Quercus castaneifolia subsp. castaneifolia،Ranunculus dolosus، Rubus hyrcanus و Rubus persicus.
2) گونه‌هایی که علاوه بر ناحیه اروپا - سیبری در یک یا دو ناحیه رویشی دیگر (ایرانی - تورانی و مدیترانه‌ای) انتشار دارند؛ این گونه‌ها 9/43 درصد (69 گونه) فلور منطقه را شامل می‌شوند. 3) گونه‌هایی که بجز سه ناحیه رویشی یادشده به نواحی مجاورشان نظیر ماکرونزی، صحرا - سندی و گاهی به هند - چین نیز انتشار یافته‌اند؛ این گونه‌ها 4/20 درصد (32 گونه) فلور منطقه را تشکیل می‌دهند. 4) گونه‌هایی که انتشار جهانی دارند و 7 درصد (11 گونه) فلور منطقه را شامل می‌شوند.
از نظر نوع رویشگاه‌ها، گونه‌های منطقه مطالعه‌شده به سه دسته تقسیم می‌شوند (شکل 4): دسته اول گونه‌هایی هستند که فقط داخل جنگل حضور دارند و عناصر جنگلی منطقه محسوب می‌شوند؛ این گونه‌ها 5/32 درصد (51 گونه) از گیاهان منطقه را تشکیل می‌دهند. دسته دوم گونه‌هایی هستند که در مناطق بازی از جنگل که به دلایل مختلف ایجاد شده‌اند و یا در حاشیه جنگل یافت می‌شوند؛ این گونه‌ها 4/34 درصد (54 گونه) از گیاهان را تشکیل می‌دهند. دسته سوم گونه‌هایی را شامل می‌شود که می‌توانند داخل و حاشیه جنگل رشد کنند؛ این گونه‌ها نیز 1/33 درصد
(52 گونه) از گیاهان منطقه را به خود اختصاص می‌دهند.
|
شکل 3- درصد فراوانی پراکتش جغرافیایی تاکسون‌های رویشگاه‌های انجیلی؛ کوروتیپ‌ها: Cosm (جهان‌گستر)، ES (اروپا–سیبری)، IT (ایرانی - تورانی)، M (مدیترانه‌ای)، Pl (چندناحیهای) |
شکل 2- درصد فراوانی شکل زیستی تاکسون‌های رویشگاه‌های انجیلی؛ شکل‌های زیستی: Ch (کامفیت)، Ge (ژئوفیت)، |
|
شکل 4- درصد فراوانی تاکسون‌ها در رویشگاه‌های مختلف انجیلی؛رویشگاه‌ها:IF (داخل جنگل)، MF (حاشیه و مناطق باز جنگل) |
|
بررسی تشابه فلوریستیکی رویشگاه‌های انجیلی با سایر جنگل‌های جلگه‌ای نشان می‌دهد که بیشترین تشابه (4/54 درصد) را با پارک جنگلی نور و کمترین تشابه (3/39 درصد) را با پناهگاه حیات‌وحش دشت ناز ساری دارد (شکل 5).
شکل 5- مقایسه تعداد تاکسون‌های رویشگاه‌های جنگلی جلگه‌ای با رویشگاه‌های انجیلی ایزده نور و شاخص تشابه آن‌ها؛ رویشگاه‌های توسکای قشلاقی (Ghahreman et al., 2006)، پناهگاه‌های حیات وحش سمسکنده و دشت ناز (Ghahremaninejad et al., 2011) و پارک‌های جنگلی نور و سیسنگان (Naqinezhad and Zarezadeh, 2012)
مقایسه شکل‌های زیستی گیاهان جنگل‌های جلگه‌ای نشان می‌دهد که در این رویشگاه‌ها (بجز سمسکنده و دشت ناز) ژئوفیتها شکل زیستی چیره هستند اما برخلاف رویشگاه‌های انجیلی که فانروفیت‌ها از نظر فراوانی در رتبه بعدی قرار دارند در سایر مناطق تروفیت‌ها فراوانی بیشتری دارند (شکل 6).
شکل 6- مقایسه شکل‌های زیستی رویشگاه‌های جنگلی جلگه‌ای با رویشگاه‌های انجیلی ایزده نور؛ رویشگاه‌های توسکای قشلاقی (Ghahreman et al., 2006)، پناهگاه‌های حیات وحش سمسکنده و دشت ناز (Ghahremaninejad et al., 2011) و پارک‌های جنگلی نور و سیسنگان (Naqinezhad and Zarezadeh, 2012)
بحث.
رویشگاه‌های مطالعه‌شده جزء جنگل‌های جلگه‌ای کرانه جنوبی دریای کاسپین هستند. این جنگل‌ها تنوع ژنتیکی زیادی دارند و گونه‌های مختلفی را در خود جای داده‌اند. امروزه بیشتر مناطق جلگه‌ای خالی از جنگل و پوشش‌گیاهی شده‌اند و مزارع، مناطق مسکونی و صنعتی جای آن‌ها را گرفته‌اند. به‌دلیل تغییر کاربری‌های انجام‌شده در این مناطق، بسیاری از گونه‌های گیاهی به‌صورت بازمانده‌هایی از رویشگاه‌های وسیع گذشته به مناطق خاص و پراکنده محدود شده‌اند. گونه‌های منحصربه‌فرد در معرض خطر مانند انجیلی، برخی از این بازمانده‌های جنگلی را پوشانده‌اند.
بارندگی زیاد در منطقه مطالعه‌شده که خاک را در اغلب ماه‌های سال بسیار مرطوب می‌کند و همچنین بالا بودن سطح ایستابی که موجب می‌شود چندین ماه زمین پوشیده از آب شود، تنوع گونه‌ای سرخس‌ها را در این رویشگاه‌های جنگلی انبوه افزایش داده‌اند به‌طوری‌که 14 گونه سرخس از خانواده‌های مختلف در این شرایط به‌خوبی استقرار یافته‌اند. Razavi (2008) و Siadati و همکاران (2010) نیز رطوبت خاک در فصل‌های مرطوب و پوشش‌گیاهی متراکم را دلیل افزایش تنوع نهان‌زادان آوندی در رویشگاه‌های جنگلی کوهمیان آزادشهر گلستان و جنگل‌های پست خیرودکنار مازندران ذکر کرده‌اند.
حضور 143 تاکسون نهان‌دانه متعلق به 59 خانواده و 125 جنس، تنوع زیستگاهی و پتانسیل زیاد تنوع زیستی منطقه مطالعه‌شده را نشان می‌دهد. از میان 38 تاکسون درختی و درختچه‌ای، Carpinus betulus،Alnus glutinosa subsp. Barbata و Fraxinus excelsior subsp. coriariifolia همراه با P. persica جامعه‌های گیاهی مختلفی را در این رویشگاه‌ها تشکیل داده‌اند که از نظر تنوع گونه‌ای با یکدیگر تفاوت دارند. مشخص نیست که آیا انجیلی با قطع درختان بلوط در این رویشگاه‌ها گسترش یافته و یا اینکه از ابتدا در این جنگل‌ها استقرار داشته است؟ مسلماً انجیلی به دلیل مهاجم بودن خود (Zohary, 1973) می‌تواند به مناطق پست هیرکانی نفوذ کند و جایگزین جامعه‌های قبلی شود. یکی دیگر از علت‌های تنوع گیاهی نسبتاً زیاد این منطقه وجود رودخانه‌ها با زیستگاه‌های مرطوب است که در مجاورت آن‌ها اجتماعاتی از شمشاد (Buxus hyrcana) قرار گرفته‌اند. مشابه این بومسامانهها را می‌توان در مطالعات دیگری در مناطق پست هیرکانی مشاهده کرد(Hamzeh'ee et al., 2008؛(Ghahremaninejad et al., 2011 .
چون این منطقه یکی از آخرین بازمانده‌های جنگل‌های جلگهﺍی شمال کشور است، حفاظت آن از جنبه‌های مختلف ضروری و مهم به نظر می‌رسد. حفظ این ذخیره‌گاه به لحاظ داشتن گونه‌های منحصربه‌فردی مانند سپیدپلت (Populus caspica) و اوجا
(Ulmus minor) امری ضروری است. این گونه‌ها اجتماعاتی به مساحت 39 هکتار دارند که برای بقا، تجدید حیات و حفظ ذخیره ژنی محصور شده‌اند.
P. caspica در دو رویشگاه دیگر نیز به مساحت حدود 70 هکتار محصور شده و قرار است عملیات خراش‌دهی و زهکشی برای تجدید حیات آن انجام شود. آبگیر شدن و لایروبی نشدن کانال‌ها و تغییر شرایط بوم‌شناختی موجب ظهور توسکای قشلاقی (Alnus glutinosa subsp. barbata) در بعضی مناطق شده که جای گونه‌های دیگر را گرفته است و به همین دلیل در سایر جامعه‌های گیاهی منطقه حضور دارد. برای جلوگیری از تغییر ترکیب گونه‌ای جامعه‌های گیاهی منطقه باید تمام آبراهههای داخل عرصه جنگل لایروبی شوند. درخت نمدار (Tilia begonifolia) نیز که به‌ندرت در منطقه وجود دارد فقط در جامعه انجیلی - توسکا مشاهده شد. با توجه به انتشار نسبتاً محدود
T. begonifolia در جنگل‌های هیرکانی (مازندران و تا حدودی گلستان) (Zare et al., 2012)، این گونه جزء گونه‌های در حال انقراض جنگل‌های ایران محسوب می‌شود و لازم است اقدام جدی برای تجدید حیات و جلوگیری از انقراض آن انجام شود.
تخریب منطقه در ترکیب فلوریستیکی غیرطبیعی جامعه‌های گیاهی آن مؤثر است. برای مثال حضور گیاهان لیلکی (Gleditsia caspica) در جامعه‌های گیاهی، تخریب منطقه به‌دلیل وجود گاوسراها و حضور دام در جنگل و توان تهاجمی این گونه را نشان می‌دهد. از سوی دیگر کاشت گونه‌های غیربومی در منطقه برای ترمیم بافت تخریب‌شده جنگل نیز ترکیب فلوریستیکی جامعه‌های گیاهی منطقه را بر هم زده و باعث ظهور عناصر غیربومی و حذف برخی گونه‌های بومی شده است.
بررسی تشابه فلوریستیکی رویشگاه‌های انجیلی با سایر جنگل‌های جلگه‌ای نشان داد که اگرچه از نظر شرایط رویشگاهی یکنواخت هستند و هیچ عامل توپوگرافی باعث تفاوت شرایط محیطی آن‌ها نشده، در کل تشابه فلوریستیکی آن‌ها کم است. ضریب تشابه بین رویشگاه‌های انجیلی با پارک‌های جنگلی نور و سیسنگان نوشهر به‌ترتیب 4/54 و 51 درصد و در مقایسه با سایر جنگل‌های جلگه‌ای بیشتر است اما با توجه به نزدیکی آن‌ها به یکدیگر انتظار می‌رفت تشابه فلوریستیکی بسیار بیشتر باشد. چون این دو پارک جنگلی نظیر سایر جنگل‌های جلگه‌ای تفرجگاه مردم هستند در معرض تخریب و تغییر ترکیب گونه‌ای قرار دارند و گونه‌های مهاجم جایگزین گونه‌های بومی آن‌ها شده‌اند؛ با ادامه این روند، آسیب به ذخایر جنگلی کشور جدی‌تر خواهد بود. البته خرداقلیم‌های خاص هریک از این مناطق نیز در ترکیب فلوریستیکی آن‌ها نقش دارند به‌طوری‌که غربی‌ترین مناطق مقایسه‌شده (رویشگاه‌های توسکای قشلاقی) با میانگین بارندگی 1280 میلی‌متر و دمای سالانه 16 درجه سانتیگراد، مناطق مرکزی (نور، سیسنگان و ایزده) با میانگین بارندگی 1080 میلی‌متر و دمای سالانه 6/16 درجه سانتیگراد و شرقی‌ترین مناطق (سمسکنده و دشت ناز) با میانگین بارندگی 790 میلی‌متر و دمای سالانه
9/17 درجه سانتیگراد شرایط محیطی متفاوتی را برای رویش گونه‌هایی با نیازهای دمایی و رطوبتی مختلف در این جنگل‌های جلگه‌ای فراهم کرده‌اند.
از نظر فراوانی گونه‌ای، خانواده‌های Poaceae و Rosaceae به‌ترتیب سهم بیشتری در فلور رویشگاه‌های انجیلی ایزده نور دارند. در جنگل‌های نور و سیسنگان (Naqinezhad and Zarezadeh, 2012) و سمسکنده و دشت ناز (Ghahremaninejad et al., 2011) خانواده‌های Poaceae، Asteraceae و Rosaceae به‌ترتیب بیشترین غنای گونه‌ای را دارند که با منطقه مطالعه‌شده در پژوهش حاضر مشابهت دارد اما با توجه به دخالت‌های انسانی و چرای دام در جنگل‌های یادشده، اعضای خانواده Asteraceae افزایش یافته‌اند. اغلب اعضای خانواده Asteraceae شاخص تخریب و آشفتگی هستند (Dolatkhahi et al., 2011).
شکل زیستی گیاهان صرف‌نظر از ویژگی تاکسونومیکی آن‌ها، سازش گیاهان با شرایط محیطی را نیز نشان می‌دهد. در واقع تشابه ساختاری و شکل زیستی گیاهان یک منطقه نشان‌دهنده سازگاری مشابه آن‌ها با شرایط رویشگاهی برای بهره‌‌گیری از منابع محیطی موجود در آن رویشگاه است (Asri, 2008). سهم زیاد ژئوفیتها و فانروفیت‌های درختی و درختچه‌ای در رویشگاه‌های انجیلی، سازگاری مطلوب این شکل‌های زیستی به بارندگی و شرایط خاک، سطح ایستابی بالا و همزیستی کامل این دو گروه را نشان می‌دهد. طیف‌زیستی این جنگل جلگه‌ای تشابه زیادی با پارک‌های جنگلی نور و سیسنگان (Naqinezhad and (Zarezadeh, 2012 و رویشگاه‌های توسکای قشلاقی (Ghahreman et al., 2006) نشان می‌دهد اما به‌دلیل تخریب زیاد در مناطق یادشده به‌ویژه در حاشیه جنگل‌ها و آبراهههای داخل جنگل، تروفیت‌ها نسبت به سایر شکل‌های زیستی سهم بیشتری را به خود اختصاص می‌دهند. شدت تخریب در پناهگاه‌های حیات وحش سمسکنده و دشت ناز (Ghahremaninejad et al., 2011) بیشتر از سایر مناطق است به‌طوری‌که تروفیت‌ها فراوان‌ترین شکل زیستی این پناهگاه‌های حیات وحش هستند. اگرچه تروفیت‌ها در مناطق بیابانی فراوانی زیادی دارند (Asri, 2003) حضور نسبتاً زیاد این شکل زیستی در سایر مناطق آثار دخالت‌های انسانی و چرای دام را نشان می‌دهد. در تحقیقات دیگر نیز ارتباط تخریب با افزایش فراوانی تروفیت‌ها گزارش شده است (Ozen and Kilinch, 2002؛ (Severoglu et al., 2011.
عناصر اروپا - سیبری 7/28 درصد فلور رویشگاه‌های انجیلی ایزده را تشکیل می‌دهند و در مجموع با گونه‌هایی که علاوه بر این ناحیه در نواحی رویشی ایرانی - تورانی و مدیترانه‌ای انتشار دارند،
6/72 درصد فلور را شامل می‌شوند. حضور زیاد گونه‌هایی با پراکنش اروپا - سیبری ارتباط فلوریستیک جنگل‌های شمال را با جنگل‌های اروپا - سیبری آشکار می‌کند Ghahreman et al., 2006؛ (Siadati et al., (2010. مقایسه فراوانی عناصر رویشی این رویشگاه‌ها و سایر جنگل‌های جلگه‌ای نشان می‌دهد که عناصر چندناحیهای و جهان‌گستر در این جنگل‌ها فراوانی بیشتری دارند و این عناصر به‌ترتیب 43، 43 و 7/35 درصد فلور رویشگاه‌های توسکای قشلاقی (Ghahreman et al., 2006)، پناهگاه‌های حیات وحش سمسکنده و دشت ناز (Ghahremaninejad et al., 2011) و پارک‌های جنگلی نور و سیسنگان (Naqinezhad and Zarezadeh, 2012) را در مقایسه با 4/27 درصد در رویشگاه‌های انجیلی تشکیل می‌دهند. دلیل فراوانی بیشتر این عناصر در سایر جنگل‌های جلگه‌ای، حضور گونه‌های مهاجمی است که به‌دلیل آشفتگی و تخریب به این رویشگاه‌ها نفوذ کرده‌اند.
جمع‌بندی.
اگرچه منطقه جنگلی ایزده نور در نزدیکی ساحل دریا قرار دارد و از نظر شرایط اقلیمی ساختار همگنی دارد، تنوع ژنتیکی و شکل زیستی گیاهان آن درخور توجه است. از یک سو بارندگی زیاد در این منطقه شرایط را برای استقرار ژئوفیتها و همی‌کریپتوفیت‌ها مناسب‌تر کرده و از سوی دیگر ارتفاعات البرز و دریافت رطوبت زیاد از سمت دریای کاسپین و ظرفیت گرمایی ویژه آن و تقابل هم‌زمان و هم‌سوی آن‌ها غنای گونه‌ای فانروفیت‌ها را افزایش داده‌اند. به علاوه، تخریب کمتر آن در مقایسه با سایر رویشگاه‌های جنگلی ساحلی باعث شده است تروفیت‌ها سهم کمتری را به خود اختصاص دهند. به‌طور کلی این رویشگاه بخشی از آخرین بازمانده جنگل‌های جلگه‌ای کرانه دریای کاسپین و یکی از بهترین جنگل‌های پست شمال ایران است چون گونه درختی انجیلی، عنصر چیره یا نیمه‌چیره در بین جامعه‌های گیاهی با ترکیب فلوریستیکی منحصر به فرد، در این منطقه حضور دارد. درختان انجیلی در سنین زیاد چوب مناسبی برای ساخت در و پنجره، ساختمان‌سازی، پایه‌های حصار و غیره دارند و مردم آن‌ها را قطع می‌کنند. از سوی دیگر مسئولان جنگل‌داری برای مصرف سوخت در مناطق روستایی دارای مشکل تأمین سوخت، این درختان را نشانه‌گذاری می‌کنند. صنعتی نبودن و گسترش زیاد این درخت در منطقه برای اداره‌های حفاظت محیط‌زیست و منابع طبیعی اهمیتی ندارد و محدودیتی برای قطع آن وجود ندارد.
سپاسگزاری.
نگارندگان مراتب تشکر و سپاسگزاری خود را از گیاه‌شناسان بخش تحقیقات گیاه‌شناسی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور برای شناسایی و تأیید اسامی برخی از گونه‌های گیاهی اعلام می‌کنند.
پیوست 1- فهرست تاکسون‌های گیاهی شناسایی‌شده از رویشگاه‌های انجیلی ایزده نور؛ نشانه‌های اختصاری: شکل‌های زیستی: Ch: کامفیت، Ge: ژئوفیت، He: همی‌کریپتوفیت، Ph: فانروفیت، Th: تروفیت؛ کوروتیپ‌ها: Cosm: جهان‌گستر، ES: اروپا - سیبری، IT: ایران - تورانی،
M: مدیترانه‌ای، Pl: چندناحیهای؛ رویشگاه‌ها:IF: داخل جنگل، MF: حاشیه و مناطق باز جنگل؛ EN: گونه انحصاری
|
نام علمی تاکسونموجود در منطقه |
رویشگاه |
شکل زیستی |
پراکتش جغرافیایی |
|
Pteridophytes |
|
|
|
|
Aspleniaceae |
|
|
|
|
Asplenium scolopendrium L. |
IF |
Ge |
Pl |
|
Asplenium trichomanes L. |
IF |
Ge |
Pl |
|
Ceterach officinarum DC. |
IF |
Ge |
Pl |
|
Dennstaedtiaceae |
|
|
|
|
Pteridium aquilinum (L.) Kuhn. |
IF |
Ge |
Cosm |
|
Dryopteridaceae |
|
|
|
|
Dryopteris filix-mas (L.) Schott |
IF |
Ge |
Pl |
|
IF |
Ge |
Pl |
|
|
Polystichum woronowii Fomin |
IF |
Ge |
ES |
|
Equisetaceae |
|
|
|
|
Equisetum arvense L. |
IF, MF |
Ge |
Pl |
|
Polypodiaceae |
|
|
|
|
Polypodium vulgare L. |
IF |
Ge |
Pl |
|
Pteridaceae |
|
|
|
|
Adianthum capillus-veneris L. |
IF |
Ge |
Pl |
|
Pteris cretica L. |
IF |
Ge |
Pl |
|
Pteris dentata Forssk. |
IF |
Ge |
Pl |
|
Thelypteridaceae |
|
|
|
|
Thelypteris confluens (Thunb.) C.V. Morton |
IF |
Ge |
Pl |
|
Woodsiaceae |
|
|
|
|
Athyrium filix-femina (L.) Roth. |
IF |
Ge |
Pl |
|
Spermatophytes |
|
|
|
|
Angiosperm-Dicotyledones |
|
|
|
|
Adoxaceae |
|
|
|
|
Sambucus ebulus L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Amaranthaceae |
|
|
|
|
Amaranthus graecizanus L. |
MF |
Th |
Pl |
|
Amaranthus retroflexus L. |
MF |
Th |
Cosm |
|
Chenopodium album L.subsp. album |
MF |
Th |
Cosm |
|
Chnopodium murale L. |
MF |
Th |
Pl |
|
Apiaceae |
|
|
|
|
Daucus littoralis Smith. subsp. hyrcanicus Rech. f. |
MF |
He |
ES |
|
Eryngium caeruleum M.B. |
MF |
He |
ES, IT |
|
Pimpinella affinis Ledeb. |
IF, MF |
He |
ES, IT |
|
Sanicula euopaea L. |
IF |
He |
ES |
|
Turgenia latifolia (L.) Hoffm. |
MF |
Th |
ES, IT, M |
|
Apocynaceae |
|
|
|
|
Periploca graeca L. var. graeca |
IF, MF |
Ph |
ES, M |
|
Aquifoliaceae |
|
|
|
|
Ilex spinigera (Loes.) Loes. |
IF |
Ph |
ES (EN) |
|
Araliaceae |
|
|
|
|
Hedera pastuchovii Woronow |
IF |
Ph |
ES (EN) |
|
Asteraceae |
|
|
|
|
Artemisia annua L. |
MF |
Th |
ES, IT |
|
Aster tripolium L. |
MF |
He |
Pl |
|
Bellis perennis L. |
IF, MF |
He |
ES, M |
|
Crepis marschallii (C.A. Mey.) F.W. Schultz |
MF |
He |
ES, IT |
|
Erigeron canadensis L. |
MF |
Th |
Cosm |
|
Willemetia tuberosa Fisch. & C.A. Mey. exDC. |
IF |
Ge |
ES |
|
Betulaceae |
|
|
|
|
Alnus glutinosa (L.) Gaertn.subsp. barbata (C.A. Mey.) Yaltirik |
IF |
Ph |
ES |
|
Carpinus betulus L. |
IF |
Ph |
ES |
|
Boraginaceae |
|
|
|
|
Cynoglossum creticum Mill. |
IF, MF |
He |
ES, M |
|
Nonea lutea (Desr.) DC. |
IF, MF |
Th |
ES, IT |
|
Brassicaceae |
|
|
|
|
IF |
Ge |
ES |
|
|
Nasturtium officinale R. Br. |
MF |
Ge |
Pl |
|
Buxaceae |
|
|
|
|
Buxus hyrcana Pojark. |
IF |
Ph |
ES (EN) |
|
Campanulaceae |
|
|
|
|
Campanula rapunculus subsp. lambertiana (A. DC.) Rech.f. |
IF, MF |
He |
ES, IT |
|
Caryophylaceae |
|
|
|
|
Minurtia hybrida (Vill.) Schischk. subsp. hybrida |
MF |
Th |
ES, IT, M |
|
Stellaria media (L.) Vill. |
IF, MF |
Th |
Cosm |
|
Convolvulaceae |
|
|
|
|
Calystegia silvatica (Kit.) Griseb. |
IF, MF |
He |
ES |
|
Convolvulus cantabricus L. |
IF, MF |
He |
ES, IT |
|
Convolvulus persicus L. |
IF, MF |
He |
ES, IT |
|
Cornaceae |
|
|
|
|
Cornus sanguinea L. subsp. australis (C.A. Mey.) Jáv. |
IF, MF |
Ph |
ES, IT |
|
Crassulaceae |
|
|
|
|
Sedum stoloniferum S.G. Gmel. |
MF |
He |
ES |
|
Ebenaceae |
|
|
|
|
Diospyros lotus L. |
IF |
Ph |
ES |
|
Euphorbiaceae |
|
|
|
|
Euphorbia amygdaloides L. |
IF, MF |
Ge |
ES, M |
|
Euphorbia helioscopia L. |
MF |
Th |
Pl |
|
Mercurialis perennis L. |
IF |
Ge |
ES |
|
Fabaceae |
|
|
|
|
Albizzia julibrissin Durazz. |
IF |
Ph |
ES |
|
Coronilla varia L. subsp. varia |
MF |
He |
ES, IT, M |
|
Gleditsia caspica Desf. |
IF |
Ph |
ES (EN) |
|
Lotus corniculatus L. subsp. corniculatus var. corniculatus |
MF |
He |
ES, IT, M |
|
Medicago lupulina L. |
MF |
He |
Pl |
|
Trifolium repens L. var. repens |
MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Fagaceae |
|
|
|
|
Quercus castaneifolia C.A. Mey. subsp. castaneifolia |
IF |
Ph |
ES (EN) |
|
Gentianaceae |
|
|
|
|
Centaurium pulchellum (Sw.) Druce |
MF |
Th |
Pl |
|
Geraniaceae |
|
|
|
|
Geranium robertianum L. |
IF, MF |
He |
Pl |
|
Hamamelidaceae |
|
|
|
|
Parrotia persica C.A. Mey. |
IF |
Ph |
ES (EN) |
|
Hypericaceae |
|
|
|
|
Hypericum androsaemum L. |
IF, MF |
Ch |
ES, IT |
|
Hypericum perforatum L. |
MF |
He |
ES, IT, M |
|
Juglandaceae |
|
|
|
|
Juglans regia L. |
IF |
Ph |
ES, IT, M |
|
Pterocarya fraxinifolia (Poir.) Spach |
IF |
Ph |
ES |
|
Lamiaceae |
|
|
|
|
Ajuga reptans L. |
IF |
Ge |
ES |
|
Clinopodium umbrosum (M. B.) Kuntze |
IF, MF |
He |
ES, IT |
|
Lamium album L. subsp. crinitum (Montbr. & Auch. ex Benth.) Mennema |
IF, MF |
Ge |
ES, IT |
|
Mentha aquatica L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Prunella vulgaris L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Scutellaria tournefortii Benth. |
IF, MF |
Ge |
ES |
|
Loranthaceae |
|
|
|
|
Viscum album L. subsp. album |
IF, MF |
Ph |
ES, IT, M |
|
Lytheraceae |
|
|
|
|
Lytrum salicaria L. |
MF |
He |
Pl |
|
Malvaceaee |
|
|
|
|
Tilia begonifolia Steven |
IF |
Ph |
ES |
|
Moraceae |
|
|
|
|
Ficus carica L. |
MF |
Ph |
ES, IT, M |
|
Morus alba L. |
MF |
Ph |
Pl |
|
Oleaceae |
|
|
|
|
Fraxinus excelsior L. subsp. coriariifolia (Scheele) E. Murray |
IF |
Ph |
ES |
|
Onagraceae |
|
|
|
|
Circaea lutetiana L. |
IF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Oxalidaceae |
|
|
|
|
Oxalis corniculata L. |
MF |
He |
Cosm |
|
Papaveraceae |
|
|
|
|
Chelidonium majus L. |
MF |
He |
ES, IT, M |
|
Plantaginaceae |
|
|
|
|
Odicardis crista-galli (Steven) Raf. |
IF |
Th |
ES |
|
Plantago lanceolata L. |
MF |
He |
Pl |
|
Plantago major L. |
MF |
Ge |
Pl |
|
Polygonaceae |
|
|
|
|
Polygonum hydropiper L. |
MF |
Th |
Pl |
|
Polygonum hyrcanicum Reach.f. |
MF |
He |
ES, IT |
|
Rumex sanguineus L. |
MF |
He |
ES |
|
Primulaceae |
|
|
|
|
IF |
Ge |
ES |
|
|
Primula heterochroma Stapf |
IF |
He |
ES |
|
Samolus valerandi L. |
MF |
He |
Cosm |
|
Ranunculaceae |
|
|
|
|
Batrachium trichophyllum (Chaix) Bosch |
MF |
Ge |
Cosm |
|
Ranunculus dolosus Fisch. & C.A. Mey. |
IF |
Th |
ES (EN) |
|
Ranunculus muricatus L. |
MF |
Th |
ES, IT, M |
|
Rosaceae |
|
|
|
|
Agrimonia eupatoria L. |
IF |
He |
ES |
|
Crataegus microphylla K. Koch |
IF |
Ph |
ES |
|
Fragaria vesca L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT |
|
Geum urbanum L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT |
|
Malus orientalis Ugl. |
IF, MF |
Ph |
ES, IT |
|
Mespilus germanica L. |
IF |
Ph |
ES |
|
Potentilla reptans L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT |
|
Prunus divaricata Ledeb. subsp. divaricata |
IF, MF |
Ph |
ES, IT |
|
Pyrus boissieriana Buhse |
IF, MF |
Ph |
ES, IT |
|
Rubus hyrcanus Juz. |
IF |
Ph |
ES (EN) |
|
Rubus persicus Boiss. |
IF |
Ph |
ES (EN) |
|
Rubus sanctus Schreb. |
IF, MF |
Ph |
ES, IT, M |
|
Sanguisorba minor Scop. |
IF, MF |
He |
ES, IT |
|
Rubiaceae |
|
|
|
|
Galium verum L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Salicaceae |
|
|
|
|
Populus caspica (Bornm.) Bornm. |
IF |
Ph |
ES |
|
Sapindaceae |
|
|
|
|
Acer velutinum Boiss. |
IF |
Ph |
ES (EN) |
|
Scrophulariaceae |
|
|
|
|
Kickxia elatine (L.) Dumort |
MF |
Th |
Pl |
|
Solanaceae |
|
|
|
|
Atropa belladonna L. |
IF, MF |
Ge |
ES |
|
Physalis alkekengi L. |
MF |
Ge |
ES, IT |
|
Solanum dulcamara L. |
IF, MF |
Ph |
ES, IT |
|
Solanum kieseritzkii C.A. Mey. |
MF |
Ge |
ES |
|
Ulmaceae |
|
|
|
|
Ulmus minor Mill. |
IF, MF |
Ph |
ES, M |
|
Zelkova carpinifolia (Pall.) K. Koch |
IF, MF |
Ph |
ES |
|
Urticaceae |
|
|
|
|
Parietaria officicalis L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT |
|
Urtica dioica L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT |
|
Verbenaceae |
|
|
|
|
Verbena officinalis L. |
MF |
He |
Cosm |
|
Violaceae |
|
|
|
|
Viola alba Besser |
IF |
Ge |
ES |
|
Viola odorata L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Viola sieheana W. Becker |
IF, MF |
Ge |
ES, M |
|
Vitaceae |
|
|
|
|
Vitis vinifera L. |
IF, MF |
Ph |
ES, IT |
|
Zygophylaceae |
|
|
|
|
Tribulus terrestris L. |
MF |
Th |
Pl |
|
Angiospermes-Monocotyledones |
|
|
|
|
Araceae |
|
|
|
|
Arum maculatum L. |
IF |
Ge |
ES |
|
Asparagaceae |
|
|
|
|
Asparagus officinalis L. |
MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Danae racemosa (L.) Moench |
IF |
Ph |
ES |
|
Ornithogalum sintenissii Freyn |
IF, MF |
Ge |
ES |
|
Cyperaceae |
|
|
|
|
Carex digitata L. |
IF |
Ge |
ES |
|
Carex divulsa Stokes |
IF, MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Carex remota L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Carex sylvatica Huds. |
IF |
Ge |
ES, IT |
|
Dioscoreaceae |
|
|
|
|
Dioscorea communis (L.) Caddick & Wilkin |
IF, MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Iridaceae |
|
|
|
|
Iris pseudacorus L. |
MF |
Ge |
ES, M |
|
Orchidaceae |
|
|
|
|
Cephalanthera caucasica Kraenzl. |
IF, MF |
Ge |
ES |
|
Ophrys apifera Huds. |
IF, MF |
Ge |
ES, M |
|
Orchis mascula (L.) L. |
IF, MF |
Ge |
ES, M |
|
Steveniella satyrioides (Spreng.) Schltr. |
IF, MF |
Ge |
ES |
|
Poaceae |
|
|
|
|
Alopecurus myosuroides Huds. |
MF |
Th |
ES, IT, M |
|
Brachypodium sylvaticum (Huds.) P.Beauv. |
IF, MF |
He |
Pl |
|
Briza minor L. |
MF |
Th |
ES, IT, M |
|
Bromus tectorum L. |
MF |
Th |
Pl |
|
Cynodon dactylon (L.) Pers. |
MF |
Ge |
Cosm |
|
Echinochloacrus-galli (L.) P. Beauv. |
MF |
Th |
Cosm |
|
Festuca altissima All. |
MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Hordeum glaucum Steud. |
MF |
Th |
ES, IT, M |
|
Lolium perenneL. |
MF |
He |
ES, IT, M |
|
Lolium rigidum Gaudin |
MF |
Th |
ES, IT, M |
|
Oplismenus undulatifolius (Ard.) Roem. & Schult. |
IF, MF |
He |
ES, M |
|
Paspalum distichum L. |
MF |
Ge |
Pl |
|
Phleum phleoides (L.) H. Karst. |
MF |
He |
ES, IT, M |
|
Poa annua L. |
IF, MF |
Th |
Pl |
|
Poa trivialis L. |
IF, MF |
Ge |
ES, IT, M |
|
Setaria viridis(L.) P. Beauv. |
MF |
Th |
Pl |
|
Vulpia myuros(L.) C.C. Gmel. |
MF |
Th |
ES, IT, M |
|
Ruscaceae |
|
|
|
|
Ruscus hyrcanus Woronow |
IF |
Ph |
ES |
|
Smilacaceae |
|
|
|
|
Smilax excelsa L. |
IF |
Ph |
ES, M |
)
