Document Type : Original Article
Authors
Department of Biology, Faculty of Sciences, Bu-Ali Sina University, Hamedan, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
تیره Asteraceae بزرگترین خانواده گیاهی (Bremer, 1994) شامل جنس‌ها و گونه‌های بسیاری است که در سراسر جهان پراکندگی دارند (Watanabe, 2002). Anthemideae جزو یکی از هفت تبار بزرگ این تیره با حدود ۱۰۹ جنس و حدود ۱۸۰۰ گونه در سطح جهان است (Tahir et al., 2002). این تبار در ایران، دارای ۱۲ جنس و حدود ۱۳۴ گونه است که از میان آنها Achillea، Anthemis، Artemisia و Tanacetum از مهم‌ترین جنس‌ها هستند (Rechinger, 1986). جنس Achillea یکی از جوان‌ترین جنس‌های تیره Asteraceae از نظر تکاملی است که در سراسر جهان حضور دارد و بیش از ۱۰۰ گونه در این جنس شناسایی شده است (Goli et al., 2008). این جنس، در مناطق مختلف ایران با ۱۹ گونه که ۷ گونه آن انحصاری ایران هستند پراکنش دارد (Mozaffarian, 2007).
تنوع زیستی، گوناگونی زندگی و فرآیندهای آن که شامل گوناگونی موجودات زنده، تفاوت‌های ژنتیکی میان آنها، اجتماعات و اکوسیستم‌هایی که در آن وجود دارند و فرآیندهای تکاملی و بوم‌شناختی است که آنها را فعال، در حال تغییر و سازگار نگه می‌دارند (Keystone Center, 1991). ایجاد تنوع درون و بین گونه‌ای منشأ اصلی و ذخیره‌گاه گونه‌زایی است و به غنای تاکسون‌ها در یک منطقه منجر می‌شود (Atri et al., 2007). تاکنون بررسی‌های گیاه‌شناسان نشان داده است که افراد متعلق به یک گونه گیاهی کاملاً مشابه یکدیگر نیستند. لینه این تنوعات را در رابطه با اثر محیط و عوامل محیطی تفسیر می‌کرد که به دو صورت تنوع ژنتیکی (منشأ ارثی) و فنوتیپی (منشأ غیر ارثی) ظاهر می‌شود (Maassoumi and Assadi, 2004). بنابراین، مطالعه معیارهای بوم‌شناختی در ایجاد تنوع در زیستگاه‌های متفاوت یک منطقه امری ضروری است. با توجه به اینکه هدف پژوهش حاضر بررسی تنوع درون گونه‌ای و بین گونه‌ای است سعی شد از روشی استفاده شود که هم معیار تبارشناختی و هم معیار بوم‌شناختی در مرحله جمع‌آوری داده‌ها مد نظر قرار دهد. بر همین اساس، از روش تعیین زیستگاه ویژه DSS (Determination of Special Station) استفاده شد که الهام گرفته از جامعه‌شناسی گیاهی است (Atri, 2006). Quike (1993) روش الکتروفورز پروتئین‌های بذر و کاربرد آن در سیستماتیک و شناسایی تاکسون‌ها را توضیح داد و نشان داد که این روش می‌تواند ابزاری قدرتمند برای جدا نمودن تاکسون‌ها، ارتباطات بین تاکسون‌های معین و همچنین مشخص نمودن گونه‌ها، جنس‌ها، بخش‌ها و تیره‌ها به کار گرفته شود.
مواد و روش‌ها
برای بررسی تنوع زیستی (درون گونه‌ای و بین گونه‌ای) 21 جمعیت از گونه‌های A. biebersteinii و
A. tenuifolia از مناطقی از غرب کشور (استان‌های همدان و کردستان) با روش DSS جمع‌آوری شد که مراحل جمع‌آوری به شرح ذیل است:
1- انتخاب گونه‌های چند زیستگاهی
2- تعیین محل‌های پراکنش گونه‌های بررسی شده با مراجعه به فلورها
3- تعیین زیستگاه‌های عمومی
4- تعیین زیستگاه ویژه که با محوریت فرد گونه مورد بررسی و با روش سطح حداقل یا روش Cain و de Oliveira (۱۹۵۹) تعیین می‌شود. شایان ذکر است که در روش DSS، زیستگاه ویژه عبارت است از سطحی از پوشش گیاهی که بر اساس حضور گونه مورد نظر تعیین می‌شود و از نظر تبارشناختی- بوم‌شناختی یکنواخت است.
5- جمع‌آوری داده‌های فلوربستیک بوم‌شناختی از زیستگاه‌های ویژه که در این مرحله تمامی گونه‌های هم‌باش با فرد گونه مورد بررسی جمع‌آوری و کدگذاری می‌شود. همچنین، داده‌های بوم‌شناختی (از جمله: ارتفاع، درصد شیب، جهت شیب، نوع بستر و ...) نیز ثبت شد.
6- شناسایی نمونه‌های گیاهی
7- کدگذاری و تحلیل داده‌های تبارشناختی- بوم‌شناختی بر اساس ترکیب گونه‌ای (به عنوان نشانگر تبارشناختی) با نرم‌افزار Anaphyto و روش FCA (Factoria Correspondence Analysis) انجام شد. داده‌های بوم‌شناختی نیز با نرم‌افزار MVSP با روش PCA (Principal Components Analysis) تحلیل شد.
8- گروه‌بندی زیستگاه‌های ویژه بر اساس نشانگر تبارشناختی
9- تعیین گونه یا گونه‌های تشخیصی
پس از تعیین و اثبات وجود تنوع درون گونه‌ای و بین گونه‌ای، به تعیین و تشخیص سطح و نوع تنوع با روش‌های مورفومتری، سیتولوژی، گرده‌شناسی، الکتروفورز و ... پرداخته می‌شود. در مطالعه حاضر، برای تعیین سطح تنوع و مقایسه گونه‌های مطالعه شده از الکتروفورز پروتئین‌های بذر روی ژل پلی اکریل آمید در حضور سدیم دودسیل سولفات (SDS-PAGE) استفاده شد (Hames and Rickwood, 1990). برای استخراج پروتئین‌ها از بافر فسفات سدیم (اسیدیته=7) استفاده شد. عصاره پروتئینی استخراج شده به نسبت مساوی با بافر نمونه مخلوط گردید و به مدت سه دقیقه در حمام آب گرم حرارت داده شد. ژل پلی اکریل آمید ۱۲ درصد تهیه و مقدار ۱۰ میکرولیتر از هر نمونه در چاهک‌ها تزریق شد. پس از اتمام الکتروفورز، رنگ‌آمیزی با رنگ کوماسی بلو بریلیانت R250 انجام شد. سپس، موقعیت هر نوار روی ژل به صورت کدهای یک و صفر که نشان‌دهنده وجود و عدم وجود نوار مربوط است مشخص گردید. کدهای به دست آمده با نرم‌افزار NTSYS روش complete lonkage و نرم‌افزار MVSP روش PCA تحلیل شد.
نتایج
نتایج بررسی‌های تبارشناختی
با مراجعه به زیستگاه‌های عمومی در استان‌های کردستان و همدان ۲۱ زیستگاه ویژه، برای گونه‌های
A. tenuifolia (۱۲ زیستگاه ویژه) و A. biebersteinii (۹ زیستگاه ویژه) تعیین شد (جدول ۱) و در مجموع، تعداد ۱۲۰ گونه گیاهی به عنوان گونه‌های هم‌باش از ۲۱ زیستگاه ویژه به عنوان ترکیب رُستنی‌ها شناسایی شد که فهرست کامل این گونه‌ها به صورت حضور (1) و عدم حضور (0) در هر یک از زیستگاه‌های ویژه در جدول ویژه‌ای وارد شد.
نتایج حاصل از تنوع درون گونه‌ای در
A. tenuifolia.
تحلیل زیستگاه‌های ویژه A. tenuifolia با نرم‌افزار Anaphyto با روش FCA بر اساس ترکیب رُستنی‌ها (به عنوان نشانگر تبارشناختی) به گروه‌بندی زیستگاه‌ها در شش گروه متمایز منجر شد (شکل 1). گروه I شامل زیستگاه‌های 1، 2، 4، 5 و 7، گروه II شامل زیستگاه 3، گروه III شامل زیستگاه 6، گروه IV شامل زیستگاه 8، گروه V شامل زیستگاه 9 و گروه VI شامل زیستگاه‌های 10، 11 و 12 است.
عوامل بوم‌شناختی نظیر: ارتفاع، جهت شیب، نوع بستر و ...) در هر زیستگاه ویژه بررسی و با نرم‌افزار MVSP با روش PCA تحلیل گردید (شکل 2، جدول ۲) که زیستگاه‌های ویژه این گونه را در شش گروه متمایز قرار داد.
|
شکل ۱- گروه‌بندی زیستگاه‌های ویژه گونه A. tenuifolia بر اساس ترکیب رُستنی‌ها با روش FCA |
شکل ۲- گروه‌بندی زیستگاه‌های ویژه A. tenuifolia بر اساس عوامل بوم‌شناختی با روش PCA |
جدول ۱- مشخصات مناطق جمع‌آوری گونه‌های A. tenuifolia (۱۲۱) و بقیه A. biebersteinii
|
کد زیستگاه ویژه |
محل جمع‌آوری |
تاریخ جمع‌آوری |
شماره هرباریومی |
|
1 |
همدان، اسدآباد، دو راهی جاده خاکی راهدارخانه |
20/03/1389 |
28535 |
|
2 |
همدان، 40 کیلومتری اسدآباد، روستای تاج‌آباد |
20/03/1389 |
28534 |
|
3 |
همدان، کبودرآهنگ، منطقه سوباشی |
19/03/1389 |
28537 |
|
4 |
همدان، روستای مرویل، دامنه کوه ملوک |
18/03/1389 |
28539 |
|
5 |
همدان، جاده اراک، روستای مرویل، کوه ملوک |
18/03/1389 |
28536 |
|
6 |
همدان، کبودر آهنگ، قلی‌آباد |
19/03/1389 |
28541 |
|
7 |
همدان، جاده اراک، روستای مرویل، داخل باغ |
18/03/1389 |
28538 |
|
8 |
همدان، رزن، کوه‌های بقاطی |
19/03/1389 |
28540 |
|
9 |
سنندج، گردنه مروارید |
18/03/1389 |
28544 |
|
10 |
سنندج، کامیاران، بایسپرنه |
18/03/1389 |
28543 |
|
11 |
سنندج، نران، نسار گوره |
18/03/1389 |
28542 |
|
12 |
سنندج، نران، نسار گوره |
18/03/1389 |
28545 |
|
13 |
همدان، گنج‌نامه، کنارجاده، حاشیه باغ |
22/03/1389 |
28552 |
|
14 |
همدان، گنج‌نامه، سمت راست آبشار |
22/03/1389 |
28551 |
|
15 |
همدان، روستای حیدره |
21/03/1389 |
28550 |
|
16 |
همدان، گنج‌نامه، اردوگاه کیوارستان |
22/03/1389 |
28549 |
|
17 |
همدان، دره مرادبیک، داخل باغ |
21/03/1389 |
28548 |
|
18 |
همدان، کوه الوند، تخت نادر |
22/03/1389 |
28547 |
|
19 |
همدان، کوه الوند، تپه میشان |
22/03/1389 |
28546 |
|
20 |
سنندج، کامیاران، گردنه مروارید |
18/03/1389 |
28553 |
|
21 |
سنندج، دهگلان-قروه، کاظم‌آباد |
18/03/1389 |
28554 |
جدول ۲- داده‌های بوم‌شناختی بررسی شده زیستگاه‌های ویژه گونه A. tenuifolia
|
کد زیستگاه ویژه |
ارتفاع (متر) |
جهت شیب |
درصد شیب |
نوع بستر |
|
1 |
2180 |
شمال‌شرقی |
45 |
سنگریزه |
|
2 |
2100 |
شرقی |
50 |
شنی |
|
3 |
2295 |
جنوب‌شرقی |
20 |
سنگریزه |
|
4 |
2225 |
شرقی |
55 |
شنی |
|
5 |
2245 |
شمال‌شرقی |
45 |
سنگریزه |
|
6 |
2345 |
جنوب‌غربی |
20 |
واریزه‌ای |
|
7 |
2148 |
شمال‌شرقی |
50 |
سنگریزه |
|
8 |
2380 |
جنوبی |
20 |
واریزه‌ای |
|
9 |
1801 |
شمالی |
30 |
سنگلاخ |
|
10 |
1732 |
شمال‌غربی |
80 |
خاک‌درشت |
|
11 |
1690 |
جنوب‌غربی |
90 |
سنگی |
|
12 |
1672 |
جنوب‌غربی |
90 |
سنگی |
برای تعیین نوع و سطح تنوع درون گونه‌ای از مطالعات الکتروفورزی استفاده شد. بدین منظور، پروتئین‌های بذر 12 جمعیت گونه A.tenuifoila بررسی و در مجموع، 13 نوار شناسایی شد (شکل ۳ و جدول ۳). در دندروگرام‌های حاصل از تحلیل داده‌های الکتروفورزی با دو روش UPGMA و Complete نشان داد که زیستگاه‌های ویژه این گونه در شش گروه قرار گرفته‌اند (شکل ۴). گروه I شامل زیستگاه‌های 1، 2، 4، 5 و 7، گروه II شامل زیستگاه 3، گروه III شامل زیستگاه 6، گروه IV شامل زیستگاه 8، گروه V شامل زیستگاه 9 و گروه VI شامل زیستگاه 10، 11 و 12 است. هر گروه دارای نوارهای خاص خود است که از گروه دیگر متمایز شده است. بنابراین، در بررسی الکتروفورزی گونه
A. tenuifolia می‌توان شش گروه پروتئینی معرفی کرد. کمترین تعداد نوار در زیستگاه‌های 3، 10، 11 و 12 و بیشترین تعداد آن در زیستگاه‌های 6، 8 و 9 مشاهده گردید. نوارهای 3، 6، 7 و 8 در تمام زیستگاه‌ها مشترک هستند که مربوط به پروتئین‌های ویژه گونه A. tenuifolia هستند. نوارهای 1، 2، 4، 5، 7، 9، 10، 11، 12 و 13 در بین جمعیت‌ها تنوع را نشان می‌دهد.
جدول ۳- داده‌های الکتروفورزی SDS-PAGE در جمعیت‌های بررسی شده A. tenuifolia
|
شماره زیستگاه |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
|
شماره نوار |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
3 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
4 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
5 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
6 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
7 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
8 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
9 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
|
10 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
|
11 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
|
12 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
|
13 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
شکل ۳- الگوی الکتروفورزی نوارهای پروتئینی بذر جمعیت‌های گونه A. tenuifolia. اعداد هر ستون نشان‌دهنده کد زیستگاه ویژه است؛ M، نشانگر.
شکل ۴- دندروگرام حاصل از تحلیل داده‌های الکتروفورزی زیستگاه‌های ویژه گونه A. tenuifolia با روش UPGMA (A) و Complete (B).
نتایج حاصل از تنوع درون گونه‌ای در
A. biebersteinii.
برای تشخیص وجود تنوع درون گونه‌ای گیاه
A. biebersteinii با نرم‌افزار Anaphyto و روش FCA داده‌های فلوریستیکی به عنوان نشانگر فلوریستیک تحلیل شد و زیستگاه‌های ویژه این گونه گیاهی در شش گروه قرار گرفتند (شکل 5). گروه IB شامل زیستگاه 18، گروه IIB شامل زیستگاه 19، گروه IIIB شامل زیستگاه‌های 13،15، 14 و 16، گروه IVB شامل زیستگاه 17، گروه VB شامل زیستگاه 20 و گروه VIB شامل زیستگاه 21 هستند. جدول ۴ داده‌های بوم‌شناختی بررسی شده زیستگاه‌های ویژه گونه A. biebersteinii را نشان می‌دهد. تحلیل داده‌های بوم‌شناختی مطالعه شده زیستگاه‌های ویژه گونه گیاهی A.biebersteinii با روش PCA در شکل ۶ نشان داده شده است. با توجه به این شکل مشخص می‌شود که گروه‌بندی حاصل از تحلیل داده‌های بوم‌شناختی مطابق با گروه‌بندی حاصل از تحلیل داده‌های فلوریستیک است. الگوی نوارهای پروتئینی حاصل از مطالعات الکتروفورزی 9 جمعیت از گونهA. biebersteinii در شکل 7 ارائه شده است.
همچنین، نتایج حاصل به صورت کدهای صفر و یک در جدول ۵ و نمودار خوشه‌ای حاصل از تحلیل داده‌ها با روش UPGMA و Complete در شکل 8 نمایش داده شده است. زیستگاه‌های این گونه دارای 11 نوار پروتئینی است که کمترین تعداد نوار مربوط به زیستگاه 18 و بیشترین تعداد در جمعیت‌های 13، 14، 15 و 16 مشاهده شد. نوارهای شماره 7 و 14 در تمام زیستگاه‌های ویژه حضور دارند که به عنوان نوارهای اختصاصی این گونه معرفی می‌شوند. بنابراین، وجود شش گروه پروتئینی برای این گونه گیاهی مشخص شد.
شکل ۵- گروه‌بندی زیستگاه‌های ویژه گونه A. biebersteinii بر اساس ترکیب رُستنی‌ها با روش FCA
جدول ۴- داده‌های بوم‌شناختی بررسی شده حاکم بر زیستگاه‌های ویژه گونه A. biebersteinii
|
کد زیستگاه ویژه |
ارتفاع (متر) |
جهت شیب |
شیب (درصد) |
نوع بستر |
|
13 |
2100 |
شرقی |
55 |
خاک مرطوب |
|
14 |
2248 |
شرقی |
50 |
خاک مرطوب |
|
15 |
2114 |
شرقی |
55 |
خاک مرطوب |
|
16 |
2200 |
شرقی |
50 |
خاک مرطوب |
|
17 |
2089 |
شرقی |
20 |
خاک معمولی |
|
18 |
2552 |
شرقی |
70 |
برون‌زدگی سنگی |
|
19 |
2367 |
غربی |
65 |
برون‌زدگی سنگی |
|
20 |
1814 |
شمال‌غربی |
40 |
خاک مرطوب |
|
21 |
1500 |
شرقی |
40 |
خاک نرم |
شکل ۶- نتایج حاصل از تحلیل داده‌های بوم‌شناختی زیستگاه‌های ویژه A. biebersteiniiبا روش PCA
شکل ۷- الگوی نوارهای پروتئینی عصاره بذر زیستگاه‌های ویژه گونه A. biebersteinii
جدول ۵- داده‌های الکتروفورزی SDS-PAGE در جمعیت‌های بررسی شده A. biebersteinii
|
شماره زیستگاه |
13 |
14 |
15 |
16 |
17 |
18 |
19 |
20 |
21 |
|
شماره نوار |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
|
3 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
0 |
0 |
|
6 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
|
7 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
9 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
|
10 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
11 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
14 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
15 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
|
16 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
شکل ۸- داده‌های الکتروفورزی حاصل از تحلیل داده‌های الکتروفورزی زیستگاه‌های ویژه گونه A. biebersteinii با روش UPGMA (A) و روش Complete (B). نخستین شاخه‌بندی در هر دو تحلیل در سطح فاصله 5/0 مشاهده شد.
نتایج حاصل از تنوع بین گونه‌ای در A. tenuifoliaو A. biebersteinii
تحلیل و بررسی 21 زیستگاه ویژه شامل 12 زیستگاه ویژه برای A. tenuifolia و 9 زیستگاه ویژه برای A. biebersteinii بر اساس ترکیب رُستنی‌ها به عنوان نشانگر فلوریستیک با روش FCA، به گروه‌بندی این زیستگاه‌ها به دو گروه اصلی مجزا منجر شد. همان طور که مشاهده می‌شود زیستگاه‌های این دو گونه از نظر ترکیب فلوریستیک از یکدیگر جدا شده‌اند (شکل ۹).
شکل ۹- گروه‌بندی زیستگاه‌های ویژه گونه‌های A. tenuifolia و A. biebersteinii بر اساس ترکیب رُستنی‌ها با روش FCA
مقایسه عوامل بوم‌شناختی زیستگاه‌های ویژه این دو گونه نشان داد که از نظر ارتفاع، هر دو گونه در ارتفاعات مختلفی رشد می‌کنند و گونه
A. biebersteinii در محدوده ارتفاع بیشتری نسبت به گونه A. tenuifolia دیده می‌شود. A. tenuifolia تقریباً در تمامی جهات شیب رویش دارد، در حالی که گونه A. biebersteinii در جهت‌های شرقی، غربی و شمال‌غرب می‌روید. از نظر بستر نیز دو گونه از یکدیگر متمایز می‌شوند، گونه A. biebersteinii بیشتر در خاک‌های معمولی و مرطوب و به ندرت سنگی حضور دارد، اما گونه A. tenuifolia در بسترهای سنگی، سنگلاخی و شنی رویش دارد و از این نظر کاملاً با هم متفاوتند.
برای بررسی تنوع بین گونه‌ای دو گونه
A. tenuifolia و A. biebersteinii نوارهای پروتئینی زیستگاه‌های ویژه هر دو گونه به طور همزمان با نرم‌افزار NTSYS روش Complete و نرم‌افزار MVSP روش UPGMA تحلیل شدند. نوارهای پروتئینی هر دو گونه در جدول ۶ مشاهده می‌شود. نوار شماره 7 در تمام زیستگاه‌های بررسی شده دو گونه، مشترک است که نشان‌دهنده پروتئین یکسان در دو گونه و احتمالاً پروتئین اختصاصی جنس Achillea است. دندروگرام حاصل از تحلیل داده‌های الکتروفورزی در شکل ۱۰ نشان داده شده است. که در آن، گروه I و II به ترتیب نشان‌دهنده زیستگاه‌های ویژه گونه A. tenuifolia و
A. biebersteinii است. بررسی نتایج حاصل از مطالعات الکتروفورزی پروتئین‌های بذر نیز وجود تنوع بین گونه‌ای را نشان می‌دهد. وجود نوارهای 4، 5، 8، 12 و 13 که خاص زیستگاه‌های ویژه گونه
A. tenuifolia است و نوارهای 14، 15 و 16 که خاص زیستگاه‌های ویژه گونه A. biebersteinii است، این دو گونه را از نظر پروتئین‌های بذر در دو گروه مجزا قرار داده است. گروه I شامل زیستگاه‌های ویژه
A. tenuifolia و گروه II شامل زیستگاه‌های ویژه
A. biebersteinii.
جدول ۶- داده‌های الکتروفورزی SDS-PAGE در جمعیت‌های گونه‌های A. tenuifolia و A. biebersteinii
|
کد زیستگاه
شماره نوار |
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
9 |
10 |
11 |
12 |
13 |
14 |
15 |
16 |
17 |
18 |
19 |
20 |
21 |
|
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
|
2 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
|
3 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
0 |
0 |
|
4 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
5 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
6 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
|
7 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
8 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
9 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
|
10 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
11 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
0 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
12 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
13 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
14 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
|
15 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
1 |
0 |
1 |
|
16 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
شکل ۱۰- دندروگرام حاصل از تحلیل داده‌های الکتروفورزی پروتئین‌های بذر دو گونه A. tenuifolia و A. bieberestinii با روش UPGMA (A) و روش Complete (B).
بحث
تنوع زیستی که حاصل تنوع عوامل بوم‌شناختی زیستگاه‌های مختلف است، نشان‌دهنده توان زیستی هر منطقه است. تنوع درون گونه‌ای و بین گونه‌ای که به تنوع زیستی منجر می‌شود، منشأ مهم گونه‌زایی است. بر این اساس، تشخیص و تعیین تنوع درون گونه‌ای و بین گونه‌ای در راستای شناخت تنوع زیستی دارای اهمیت است (Atri et al., 2007). بررسی‌ها نشان می‌دهد گونه‌هایی که می‌توانند در زیستگاه‌های مختلف با شرایط بوم‌شناختی و فلوریستیک متفاوت حضور داشته باشند، پراکنش وسیعی دارند. بنابراین، حضور این گونه‌ها در چنین شرایطی نشان‌دهنده خوپذیری یا تطابق بالای این گیاهان نسبت به شرایط متفاوت بوم‌شناختی است (Fakhre Tabatabaei, 2005). در بررسی گونه‌های گیاهی باید در نظر داشت که هیچ گونه گیاهی در هیچ زیستگاهی به طور تصادفی بقا نمی‌یابد. با توجه به این که هر زیستگاهی دارای ترکیبی از عوامل بوم‌شناختی ویژه خود است، در اثر عوامل بوم‌شناختی خاص حاکم بر آن، ترکیب گونه‌ای ویژه‌ای را می‌پذیرد. بنابراین، نقش و اهمیت عوامل بوم‌شناختی بر ترکیب رُستنی‌ها و روابط دو جانبه آنها در یک زیستگاه مشخص می‌شود. بر این اساس، تنوع عوامل بوم‌شناختی و تأثیر پدیده‌هایی چون برهم‌کنش و جایگزینی عوامل بوم‌شناختی، باعث به وجود آمدن شرایط بوم‌شناختی مختلف و در نتیجه ایجاد زیستگاه‌های متفاوت در یک منطقه می‌شود. پس برای بررسی و پی بردن به وجود تنوع در زیستگاه‌های متفاوت یک منطقه لازم است، به طور همزمان معیارهای بوم‌شناختی فلوریستیک به کار برده شود (Atri, 2006).
در این بررسی، برای تعیین تنوع درون و بین گونه‌ای در A. tenuifolia و A. biebersteinii از روش DSS مبتنی بر نشانگر فلوریستیک استفاده شد. سپس، تحلیل داده‌های بوم‌شناختی انجام شد. نتایج حاصل با گروه‌بندی‌های حاصل از تحلیل داده‌های فلوریستیک مقایسه گردید. در نهایت، بررسی الگوی الکتروفورزی پروتئین‌های ذخیره بذر، وجود تنوع در سطح نوارهای پروتئینی هر یک از گروه‌های تعیین شده را مشخص نمود. هر سه نشانگر استفاده شده وجود تنوع را در جمعیت‌های مورد مطالعه نشان دادند. به بیان دقیق‌تر، گروه‌های جمعیتی معرفی شده با نشانگر فلوریستیکی توسط نشانگرهای بوم‌شناختی و الگوی نوارهای پروتئین‌های ذخیره‌ای بذر نیز تأیید گردید. این تأیید به معنای آن است که گروه‌بندی فلوریستیکی در مواردی به تنهایی می‌تواند به عنوان روشی کم هزینه و کارآمد برای بررسی وجود تنوع جمعیت‌ها (تنوع درون گونه‌ای) استفاده شود. بنابراین، درستی و میزان دقت روش DSS برای تعیین وجود تنوع و نیز تشخیص نوع و سطح تنوع آشکار می‌گردد. در واقع، این امر منتج از دو مرحله: جمع‌آوری داده‌ها و تحلیل آنها با استفاده از نشانگر فلوریستیک (ترکیب رُستنی‌های زیستگاه‌های ویژه) است.
بر اساس نتایج به دست آمده، گروه‌بندی زیستگاه‌های ویژه A. tenuifolia و A. biebersteinii بر اساس عوامل بوم‌شناختی با روش PCA با گروه‌بندی زیستگاه‌های ویژه این گیاهان بر اساس ترکیب تبارشناختی کاملاً منطبق است. همچنین، مقایسه عوامل بوم‌شناختی و تبارشناختی دو گونه بررسی شده مؤید وجود تنوع بین گونه‌ای در جمعیت‌های دو گونه است و کاملاً از هم مجزا هستند. نتایج مشابهی توسط محققان پیشین که تنوع درون گونه‌ای Artemisia incana L. (Chehregani Rad et al., 2011) را از نظر تبارشناختی بوم‌شناختی و الکتروفورز پروتئین‌های بذر با روش DSS مطالعه و مقایسه کرده‌اند، به دست آمده است که با نتایج این پژوهش همخوانی دارد. بنابراین، مطالعه گروه‌های گیاهی می‌تواند نتایج مفیدی برای شناخت محیط به دست دهد (Asri, 2007) و داده‌های فلوریستیکی که معمولاً از نمونه‌های انتخابی منطقه مورد بررسی جمع‌آوری می‌شوند، ابزاری پایه برای آگاهی یافتن از تنوع زیستی منطقه مورد مطالعه هستند (Chiarucci and Bonini, 2005).
بررسی و تحلیل الگوی الکتروفورزی پروتئین‌های بذر نیز به تعیین گروه‌هایی منجر شد که نشان‌دهنده تنوع ژنتیکی در جمعیت‌های مختلف دو گونه است و با گروه‌بندی مبتنی بر نشانگر تبارشناختی بوم‌شناختی مطابقت دارد. به ترتیب 13 و 11 نوار برای گروه‌های تفکیک شده در گونه‌های A. tenuifolia و
A. biebersteinii به دست آمد که بیشتر نوارها به ترتیب در محدوده وزنی 38-83 و 47-83 کیلو دالتون قرار دارند. لذا، می‌توان گفت که وزن مولکولی بیشتر پروتئین‌های ذخیره‌ای موجود در جنس Achillea در حدود 38-83 کیلو دالتون است. نوار شماره 13 در زیستگاه ویژه 6 در گونه A.tenuifolia دارای بیشترین وزن مولکولی (205 کیلو دالتون) در بین جمعیت‌های مطالعه شده است. بنابراین، تفاوت در تعداد نوارها و وزن مولکولی گروه‌های تفکیک شده را می‌توان به متفاوت بودن شرایط بوم‌شناختی و تبارشناختی زیستگاه‌ها دانست. در این پژوهش، نوارهای انحصاری برای تفکیک جمعیت‌های مختلف گونه A. tenuifolia و جمعیت‌های A. biebersteinii و همچنین تفکیک بین گونه‌ای دو گونه مورد بررسی شناسایی شدند. بنابراین، می‌توان بیان کرد که افراد هر گروه، الگوی پروتئینی مشابهی دارند، اما الگوی نوارهای پروتئینی مربوط به گروه‌های مختلف تبارشناختی-اکولوژیک از یکدیگر متفاوت است، به طوری که شش گروه تفکیک شده مربوط به دو گونه٬ هر کدام شش باند پروتئینی بارز ارائه دادند.
پروتئین‌ها به عنوان محصولات مستقیم ژن‌ها، نشانگرهای مناسبی برای ارزیابی تنوع ژنتیکی محسوب می‌شوند (Mirzaei Nadoushan et al., 2002). در مورد گیاهان چوبی و غیر چوبی، مطالعه الکتروفورز پروتئین‌های ذخیره‌ای بذر بیشتر برای تفکیک گونه‌ها، ارقام و کولتیوارها صورت گرفته است (Espahbodi et al., 2007). در پژوهش حاضر، روش الکتروفورز قادر به جداسازی کامل جمعیت‌ها از یکدیگر بود و نتایج ارزنده‌ای نیز در زمینه وزن مولکولی پروتئین‌های ذخیره‌ای بذر گونه‌های مورد بررسی به دست آمد که نشان می‌دهد این روش می‌تواند ابزاری مفید و قدرتمند برای تفکیک و جدایی تاکسون‌ها در سطح گونه و پایین‌تر از آن باشد. این نتایج از آن جهت با اهمیت است که در زمینه الکتروفورز پروتئین‌های بذر گونه‌های مورد بررسی، تاکنون گزارشی منتشر نشده است. اگر چه پژوهش‌های متعدد نشان داده است که مطالعه نیم‌رُخ نوارهای پروتئین‌های ذخیره‌ای بذر روشی مناسب برای شناسایی تنوع و اختلافات بین تاکسون‌های گیاهی است. Crawford (1990) از بررسی جمعیت‌های سه گونه از جنس Solanum
S. americanum)، S. nigrum و (S. villosum به این نتیجه رسید که جمعیت‌های هر گونه با وجود شباهت زیاد ریخت‌شناسی، از نظر نوارهای پروتئینی تفاوت داشته، ضریب تشابه پایینی را نشان دادند و چنین نتیجه‌گیری شد که الگوی نوارهای پروتئینی در جدایی جمعیت‌های یک گونه می‌تواند با ارزش باشد. همچنین، تنوع درون گونه‌ای از نظر پروتئین‌های ذخیره‌ای بذر در گونه Chenopodium fremontii نیز مطالعه شده است و این نتیجه به دست آمده است که تنوع درون‌گونه‌ای پیش از مقایسه بین گونه‌ها بررسی شود. Quike (1993) نشان داد که مطالعه الگوی نیم‌رخ پروتئینی می‌تواند ابزاری قدرتمند برای جدا نمودن تاکسون‌ها در سطوح پایین‌تر از گونه باشد. Vural و همکاران (2009) از پروتئین‌های ذخیره‌ای بذر با روش الکتروفورز و مطالعات ریخت‌شناسی برای مشخص کردن سطح رده‌بندی Veronica pusilla و
V. erciyasdagiدر سطح گونه یا واریته استفاده کردند و V. erciyasdagiرا به عنوان گونه‌ای مستقل معرفی کردند، در صورتی که پیش از آن، هر دو به عنوان واریته‌های V. pusillaدر نظر گرفته شده بودند.
جمع‌بندی
نتایج پژوهش حاضر نشان می‌دهد جمعیت‌های مختلف یک گونه در شرایط بوم‌شناختی متفاوت بر اساس سرشت بوم‌شناختی خود دارای پاسخ‌های متفاوت ژنوتیپیک هستند، به طوری که افراد گونه‌های
A. tenuifolia و A. biebersteinii در مناطق بررسی شده با شرایط بوم‌شناختی متفاوت نشان‌دهنده دو گروه پروتئینی مختلف هستند که از نظر نوارهای پروتئینی با یکدیگر اختلاف دارند. وجود تفاوت و تنوع در نوارهای پروتئینی جمعیت‌های مشخص شده در گونه‌های مورد مطالعه مبین وجود تنوع درون گونه‌ای در مناطق مورد بررسی است. همچنین، نتایج حاصل از این سه نوع نشانگر (نشانگرهای فلوریستیکی، بوم‌شناختی و الگوی پروتئینی بذر) نشان می‌دهد که هر سه نوع نشانگر توانایی تعیین تنوع درون گونه‌ای در جمعیت‌های مورد بررسی را دارا بوده، می‌توان با توجه به زمان، هزینه، ضرورت‌های پیش روی و امکانات موجود یکی از این سه نوع نشانگر را برای نیل به هدف تحقیقی مناسب انتخاب کرد و از آن جا که روش DSS، با صرف وقت و هزینه کمتر، دسترسی به نتایج متعدد را فراهم می‌سازد، می‌تواند به روشی کارآمد برای بررسی آسان‌تر، سریع‌تر، دقیق‌تر و مطمئن‌تر تعیین تنوع درون گونه‌ای و در مجموع سیستماتیک گیاهی به کار رود.
سپاسگزاری
پژوهش حاضر با حمایت مالی معاونت پژوهش و فناوری دانشگاه بوعلی سینا انجام شده است.
)