Medicinal plants of Kermanshah province

Document Type : Original Article

Authors

Kermanshah Agricultural and Natural Resources Research Center, Kermanshah, Iran

Abstract

In order to collect and determine medicinal plants of Kermanshah province, at first a list of medicinal plants and their localities was prepared based on the floristic list of the Kermanshah province mentioned as medicinal plants in the related references. Then, stands of the mentioned medicinal plants were referred according to the topographic maps and the extracted localities and after collecting medicinal plant specimens, herbarium specimens were prepared based on the traditional taxonomic methods. For each collected plant specimen, habitat characteristics including locality, altitude (elevation above sea level) and the other ecological characteristics of each location were recorded. Furthermore, local names and usable parts were recorded for each species including their local usage. To reassure accordance of the collected specimens with the prepared list of the medicinal plants, their identification and determination were carried out by the present related references. Collected information about each medicinal plant species was recorded in the form attached to the related herbarium specimen. The life forms of the determined medicinal plants were determined based on the Raunkiaer method. Altogether 208 medicinal species belonging to 198 genera and 72 families were determined.

Keywords

Main Subjects


مقدمه

در شرایط کنونی که‌ مصرف‌ گیاهان دارویی‌ به‌ میزان‌ قابل‌ توجهی‌ افزایش‌ یافته‌ است‌ و آمار ارائه‌ شده‌ از سوی‌ کشورهای‌ پیشرفته‌ نیز مؤید این‌ نکته‌ است که‌ درصد قابل‌ توجهی‌ از داروهای‌ عرضه‌ شده‌ در این‌ کشورها منشأ گیاهی‌‌دارند، پرورش‌ و تولید گیاهان دارویی‌ می‌تواند ضمن کمک به سلامت جامعه در پیشرفت‌ اقتصادی‌ نقش‌ به‌سزایی‌ داشته‌ باشد (Govil and Singh, 2010). بنابراین، استفاده‌ روز افزون‌ از گیاهان دارویی‌ به‌ طرق‌ مختلف‌ و بهره‌مندی‌ استان‌ کرمانشاه‌ از گونه‌‌های‌ مختلف دارویی‌، اهمیت‌ بررسی‌ این‌ دسته‌ از گیاهان‌ را روشن‌ می‌سازد (نعمتی پیکانی و همکاران، 1380). از آنجایی‌ که‌ طبیعت‌ نمی‌‌تواند همواره ‌جوابگوی‌ نیاز انسان‌ به‌ این‌ منبع‌ ارزشمند باشد؛ لذا، بایستی‌ برای‌ کشت‌ و پرورش‌ این‌گیاهان‌ روش‌های‌ مناسبی‌ مبتنی‌ بر اصول‌ علمی‌ ارائه‌ نمود. نخستین‌ قدم‌ در این‌ راه‌ شناسایی‌ گونه‌های‌ موجود درعرصه‌های‌ طبیعی‌ است. از طرف دیگر دستیابی به اطلاعات اولیه در مورد رویشگاه طبیعی گیاهان دارویی می‌تواند در انتخاب مکان مناسب از نظر اقلیم و نوع خاک برای بررسی سازگاری و عملکرد گیاهان‌ دارویی در شرایط زراعی بسیار مؤثر باشد. البته با توجه‌ به‌ اینکه‌ گونه‌‌های‌‌ دارویی‌ حاوی‌ مواد مؤثره‌ای‌ هستند که‌ در مکان‌های‌ متفاوت‌ مقادیر آنها تغییر می‌کند لذا، ممکن است آثار‌‌ دارویی‌ متفاوتی نیز نشان‌ دهند. افراد محلی‌ با توجه‌ به‌ تجربیات‌ خود در طول‌ زمان‌ به‌ برخی‌ آثار‌ دارویی‌ گونه‌‌هایی‌ که‌ پیرامون‌ محل‌ زندگی‌ آنها انتشار‌دارند، پی‌ برده‌‌اند. این‌ دستاوردهای‌ تجربی‌ نیز می‌‌تواند نقطه‌ آغازی‌ برای‌ پژوهش‌های‌ علمی‌ باشد.

 

مواد و روش‌ها

استان کرمانشاه با وسعتی بالغ بر2490950 هکتار بین َ41 و °33 تا 17 و °35 عرض شمالی ‌و َ24 و °45 تا 50 و °48 طول شرقی قرار گرفته است (شکل 1). میزان متوسط بارندگی دراز مدت استان در حدود 537 میلی‌متر است که از میانگین بارندگی کشور (در حدود 270 میلی‌متر در سال)، بسیار بیشتر است.

بر اساس سند مطالعات طرح جامع توسعه قطب کشاورزی کرمانشاه که در سال 1389 منتشر گردید با افزایش ارتفاع در بخش‌های غربی و جنوب غربی استان به سمت شرق که توأم با صعود توده‌های هوای ارتفاعات زاگرس است، بر میزان بارندگی سالانه، افزوده می‌گردد. به طوری که مرکز پُر بارش 800 میلی‌متری در امتداد تقریبی شمالی، مرکزی و شمال‌شرقی استان است که بیانگر افزایش بسیار زیاد بارندگی سالانه است. بخش‌های جنوب‌غربی استان گرم‌ترین ناحیه استان محسوب می‌شوند و با حرکت به سمت شرق از میانگین سالانه دمای مناطق کاسته می‌گردد. جنگل‌های‌ بلوط با گونه‌ غالب بلوط ایرانی ‌(Qurecus brantii Lindl.) پوشش‌گیاهی‌ عمده‌ استان‌ را تشکیل‌ می‌دهند که‌ در میان‌ آنها گونه‌‌هایی‌ از بنه (Pistacia atlantica Desf.)‌، بادام (Amygdalus orientalis Mill.)‌، کیکم (Acer monspessulanum L.)‌، گیلاس‌ وحشی (Cerasus microcarpa Boiss.) و زالزالک‌ (Crataegus pontica K. Koch.) به‌ چشم‌ می‌خورند (نعمتی پیکانی و همکاران، 1388).

در مرحله نخست این تحقیق، فهرست گونه‌های گیاهی که در محدوده جغرافیایی استان کرمانشاه می‌رویند به علاوه نشانی محل جمع‌آوری و نقاط پراکنش آنها با مراجعه به منابع علمی در زمینه گیاه‌شناسی تهیه شد. سپس با مراجعه به منابع علمی موجود در زمینه گیاهان دارویی از فهرست فوق، اسامی گونه‌های دارویی استخراج شد. علاوه بر این با مراجعه به افراد محلی که در زمینه طب سنتی فعالیت دارند، اطلاعات لازم در مورد گیاهان دارویی مورد مصرف در استان، شامل اسامی محلی، محل‌های رویش و همچنین قسمت‌های مورد استفاده این گیاهان جمع‌آوری و به اطلاعات قبلی افزوده شد.

در مرحله دوم، در فصل رویشی مناسب با استفاده از نقشه‌های توپوگرافی و بر اساس مجموعه اطلاعات گردآوری شده به رویشگاه‌های گیاهان در سطح استان مراجعه و نمونه های هرباریومی بر اساس روش‌های مرسوم تاکسونومیک تهیه شد. برای هر نمونه گیاهی جمع‌آوری شده ویژگی‌های رویشگاه شامل نشانی محل جمع‌آوری، ارتفاع محل رویش از سطح دریا و سایر ویژگی‌های بوم‌شناختی محل جمع‌آوری یادداشت گردید. شناسایی و نام‌گذاری نمونه‌ها با استفاده از منابع موجود (معصومی، 1365-1379؛ قهرمان، 1365-1386؛ اسدی، 1367-1390؛ صمصام‌ شریعت‌ و‌ معطر، 1370؛ مبین، 1358-1374؛ مظفریان، 1375؛ زرگری‌، 1368-1370؛ دینی، 1384؛ نجف‌پور نوایی و همکاران، 1386؛ Rechinger, 1963-2005؛ Davis, 1965-1985؛ Townsend et al., 1966-1985؛ Cheavallier, 1977) انجام گرفت. اشکال زیستی گونه‌های‌ دارویی شناسایی شده بر اساس طبقه‌بندی Raunkiaer (1934) تعیین شد.

 

 

شکل 1- نقشه سیاسی استان کرمانشاه

 

 

نتایج و بحث

در مجموع‌، تعداد 208 گونه‌‌ دارویی‌ متعلق به 198 جنس و 72 خانواده در استان کرمانشاه‌ شناسایی‌ گردید‌ که‌ فهرست‌ اسامی‌ علمی‌، فارسی، اندام مورد استفاده، نقاط پراکنش در استان و شکل زیستی آنها در جدول 1 آمده است. بر اساس این جدول، بیشترین تعداد گونه‌های‌ دارویی متعلق به خانواده‌های Lamiaceae با 27 گونه، Asteraceae با 23 گونه، Fabaceae با 17 گونه، Apiaceae با 13 گونه وBrassicaceae با 12 گونه است.

مقایسه اشکال زیستی گیاهان‌ دارویی استان کرمانشاه از نظر تعداد گونه متعلق به هر شکل زیستی در جدول 2 ارائه شده است. چنانکه ملاحظه می‌شود بیشترین تعداد گونه به شکل زیستی همی‌کریپتوفیت و کمترین تعداد گونه به شکل زیستی هیدروفیت تعلق‌دارد. بر اساس شکل زیستی گونه‌ها می‌توان در مورد برنامه‌ریزی برای اقداماتی از قبیل احیا، بهره‌برداری، بررسی ترکیبات‌ دارویی و یا زراعت این گیاهان به نحو مناسب تصمیم‌گیری نمود. بررسی منابع نشان می‌دهد که تعدادی از گونه‌های‌ دارویی استان کرمانشاه انحصاری ایران هستند (امامی و همکاران، 1390؛ Jalili and Jamzad, 1999). فهرست این گونه‌های انحصاری در جدول 3 ارائه گردیده است. روشن است که برای حفاظت این گونه‌ها بایستی اقدامات لازم توسط دستگاه‌های اجرایی صورت گیرد.

 

 

 

جدول 1- مشخصات گیاهان‌ دارویی استان کرمانشاه شامل نام علمی گونه، تیره، نام فارسی (نام محلی)، قسمت مورد استفاده، نقاط پراکنش در استان و شکل زیستی آنها. علائم اختصاری شکل زیستی: C: کامفیت‌ها؛ E: اپی‌فیت‌ها؛ G: ژئوفیت‌ها؛ H: همی‌کریپتوفیت‌ها؛
HY: هیدروفیت‌ها؛ P: فانروفیت‌ها؛ T: تروفیت‌ها.

تیره

نام علمی گونه

نام فارسی
(نام محلی)

اندام مورد استفاده

نقاط پراکنش در استان

شکل
زیستی

Adianthaceae

Adiantum capillus-veneris L.

پرسیاوشان

برگ، دمبرگ و شاخه‌های جوان

ریجاب-نوسود-گلین

G

Adianthaceae

Cheilanthes fragrans Webb & Berthel.

----------

برگ

شمال کرمانشاه به سمت کامیاران

G

Alismaceae

Alisma plantago-aquatica L.

قاشق واش

برگ

اسلام‌آباد غرب (حمیل)

HY

Alliaceae

Allium scabriscapum Boiss.

پیاز گل زرد

پیاز و ساقه

کرمانشاه (عین الکش)

G

Amaranthaceae

Amaranthus retroflexus L.

تاج خروس

دانه و تمام اندام‌های هوایی

بیستون-برناج-ماهیدشت-اسلام‌آباد غرب

T

Anacardiaceae

Pistaca atlantica Desf.

بنه-چاتلانقوش

برگ، میوه و پوست

جنگل‌های پاوه-دالاهو-کوه قلاجه

P

Anacardiaceae

Rhus coriaria L.

سماق

میوه، برگ و پوست میوه

گلین-سراب هولی-تنگه نظرگاه (صحنه)

P

Apiaceae

Anethum graveolens L.

شوید

برگ و دانه

ماهیدشت

T

Apiaceae

Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm.

جعفری وحشی

برگ، دانه و سرشاخه گل‌دار

اسلام‌آباد غرب (گهواره)

H

Apiaceae

Chaerophyllum macropodum Boiss.

جعفری فرنگی کوهستانی

برگ و سرشاخه گل‌دار

دالاهو-بابا یادگار

H

Apiaceae

Dorema aucheri Boiss.

کندل کوهی (زو)

تمام قسمت‌ها

کوه نوا

H

Apiaceae

Echinophora platyloba DC.

خوشاریزه

برگ و سرشاخه

ماهیدشت-گیلان‌غرب (نیان و قیلان)

H

Apiaceae

Eryngium billardieri Delar.

زول

اعضای مختلف به خصوص ریشه

تالاب هشیلان-پاوه (شمشیر)

H

Apiaceae

Falcaria vulgaris Bernh.

غازیاغی (پاغازه)

برگ

کوه دالاهو-بیونیج-پاوه (ساتیاری)

H

Apiaceae

Ferulago angulata Boiss.

(چویر، چنور)

برگ و سرشاخه گل‌دار

کوه شاهو-کوه نوا-کوه قلاجه

H

Apiaceae

Lagoecia cuminoides L.

زیره وحشی

سرشاخه گل‌دار

کوه پیری-ریجاب –قصر شیرین-نفت شهر

T

Apiaceae

Oliveria decumbens Vent.

لعل کوهستان

برگ و سرشاخه

قصر شیرین-سومار-سرپل ذهاب

T

Apiaceae

Pimpinella affinis Ledeb

تره تیزک باغی

تمام قسمت‌های هوایی

ریجاب-کوه زرده (کرند غرب)

H

Apiaceae

Prangos ferulacea (L.) Lindl.

جاشیر

سر شاخه

کوه شاهو-دالاهو-گهواره

H

Apiaceae

Smyrnium cordifolium Boiss.

آوندول

برگ، جوانه، میوه و ریشه

کوه قلاجه-کوه شاهو

H

Apocynaceae

Nerium oleander L.

خرزهره

گل، برگ و پوست

سومار-قصرشیرین-دوآب

P

Aristolochiaceae

Aristolochia bottae Jaub. & Spach

زرآوند

ریشه، میوه و دانه

کوه سفید-گیلان‌غرب

H

Aspleniaceae

Ceterach officinarum DC.

سرخس پنجه‌ای

ریشه

ریجاب-نوسود-کوه پیری

G

Asteraceae

Achillea millefolium L.

بومادران

برگ، ریشه و سرشاخه‌های گل‌دار

دامنه کوه شاهو

H

Asteraceae

Achillea wilhelmsii C. Koch

بومادران

تمام اندام‌های هوایی

گهواره-بیونیج

H

Asteraceae

Anthemis odontostephana Boiss.

بابونه

گل

کوه قلاجه-کوه پیری

T

Asteraceae

Bellis perennis L.

مینای چمنی

برگ

ریجاب-گلین

H

Asteraceae

Calendula arvensis L.

همیشه بهار

گل‌ها و سرشاخه گل‌دار

قصرشیرین-سرپل ذهاب

T

Asteraceae

Carthamus lanatus L.

گلرنگ مقدس

گل

بیستون-دالاهو

T

Asteraceae

Carthamus oxyacantha M. Bieb.

گلرنگ زرد

گل

ماهیدشت-ژاومرگ-ورله

T

Asteraceae

Centaurea bruguierana (DC.) Hand.-Mazz..

گل گندم مهاجر

گل

کوه قلاجه

T

Asteraceae

Centaurea depressa M. Bieb.

گل گندم

گل و برگ

مادیان کوه-هرسین-کرند غرب

T

Asteraceae

Chardinia orientalis (L.) Kuntze

--------------

سرشاخه گل‌دار

کوه دالاهو-جوانرود

T

Asteraceae

Cichorium intybus L.

کاسنی

برگ، گل، دانه و ریشه

کرمانشاه-جوانرود-گهواره

G

Asteraceae

Cirsium arvense (L.) Scop.

کنگر صحرایی

تمام اندام‌های گیاه

بیستون

H

Asteraceae

Echinops ritrodes Bunge

گونه‌ای شکر تیغال (کرتشی)

شیرابه

تالاب هشیلان

H

Asteraceae

Gundelia tournefortii L.

کنگر

ساقه

کرمانشاه-سنقر-سرپل ذهاب

H

Asteraceae

Helichrysum oligocephalum DC.

گل بی‌مرگ کم کپه

سرشاخه گل‌دار

کرند غرب

H

Asteraceae

Inula britannica L.

مصفای بریتانیایی

سرشاخه گل‌دار

نوسود

H

Asteraceae

Lactuca serriola L.

کاهوی خاردار

برگ و گل

بیستون-ژاومرگ-کوه دالاهو

H

Asteraceae

Pulicaria dysenterica (L.) Bernh.

کک کش

گل

بیستون-گهواره-نوسود-صحنه

H

Asteraceae

Serratula cerinthifolia (Sibth. & Sm.) Boiss.

گل گندمی (گیاه ژان)

سرشاخه گل‌دار

کوه پراو-کوه بیستون

H

Asteraceae

Tanacetum polycephalum Sch. Bip.

مینای پر کپه آذربایجان

سرشاخه گل‌دار

پاوه (قشلاق)-گهواره (نیلک)

H

Asteraceae

Tripleurospermum disciforme Sch. Bip.

بابونه کاذب

برگ و گل

اسلام‌آباد غرب (بانکول)

H

Berberidaceae

Berberis integerrima Bunge

زرشک

برگ، میوه و پوست ریشه

کوه دالاخانی

P

Boraginaceae

Anchusa italica Retz.

گاوزبان

گل

ریجاب-درود فرامان-قوری قلعه-سرپل­ذهاب-بریموند

H

Boraginaceae

Echium italicum L.

گاو زبان ایتالیایی

گل

ریجاب-سراب هولی-هشیلان

H

Boraginaceae

Nonea persica Boiss.

چشم گربه ایرانی

گل

تالاب هشیلان

T

Brassicaceae

Alliaria petiolata Cavara & Grande

علف سیر

دانه

دالاهو-ورمنجه-دار بادام

H

Brassicaceae

Alyssum meniocoides Boiss.

قدومه

دانه

کوه بیستون-کوه نوا

T

Brassicaceae

Capsella bursa-pastoris (L.) Medik.

کیسه کشیش

دانه، ریشه و برگ

کرمانشاه-گیلان‌غرب-دشت ذهاب-پیران-حبیبوند

T

Brassicaceae

Cardaria draba (L.) Desv.

ازمک

دانه

کرمانشاه-صحنه-سومار

H

Brassicaceae

Descurinia sophia L.

خاکشیر ایرانی

دانه، گل و برگ

کرمانشاه-زله زرد-ساتیاری

T

Brassicaceae

Eruca sativa (Mill..) Lam.

منداب

تمام اندام‌های هوایی

کرمانشاه-گیلان‌غرب

T

Brassicaceae

Erysimum crassipes Fich. & C. A. Mey.

خاکشیر تلخ

دانه

کرمانشاه-زله زرد-ساتیاری

H

Brassicaceae

Isatis cappadocica Desv.

وسمه تالشی

برگ

سنقر-دالاهو

H

Brassicaceae

Nasturtium officinale W.T. Aiton

علف چشمه، بولاغ اوتی (کیوز)

تمام اندام‌های هوایی

ازگله-دوآب (نوسود)

HY

Brassicaceae

Raphanus raphanistrum L.

ترب وحشی

ریشه

ریجاب-گهواره

G

Brassicaceae

Sinapis arvensis L.

خردل بیابانی

دانه

کرمانشاه

T

Brassicaceae

Sisymbrium irio L.

خاکشیر سوزنی

دانه

کرمانشاه-نفت شهر

T

Caesalpiniaceae

Cercis siliquastrum L.

ارغوان

گل

تنگه پیران-سراب هولی-داریان-دشه

P

Cannabinaceae

Cannabis sativa L.

شاهدانه

سرشاخه گل‌دار یا میوه‌دار پایه ماده، برگ و دانه

کرند غرب

T

Capparidaceae

Capparis spinosa L.

کور، کبر و علف مار

ریشه، پوست، دانه، برگ و ساقه

پاوه-قصرشیرین-صحنه-باینگان

P

Caprifoliaceae

Lonicera iberica M. Bieb.

پلاخور گرمستانی

تمام اندام‌های هوایی

کوه شاهو

P

Caprifoliaceae

Sambucus ebulus L.

آقطی

مغز ساقه

جوانرود-سررود

H

Caryophyllaceae

Arenaria serpyllifolia L

مرجانی

گل

کوه بیستون

T

Caryophyllaceae

Dianthus orientalis Donn

گونه‌ای میخک

گل

کوه زرده-بیستون-کوه پیری-پاوه

C

Caryophyllaceae

Silene conoidea L.

سلین هرز

گل

کوه دالاهو

T

Caryophyllaceae

Vaccaria oxyodonta Boiss.

صابونک دانه زرد (سیاه ژاوه)

گل

کرمانشاه-هرسین-سرپل ذهاب-گهواره

T

Chenopodiaceae

Chenopodium album L.

سلمک

برگ و میوه

نوسود-کرمانشاه-برناج-کوه امروله

T

Chenopodiaceae

Chenopodium botrys L.

درمنه ترکی

تمام اندام‌های هوایی

بیستون-گردنه پلنگانه-کوه نوا

T

Chenopodiaceae

Salsola kali L.

شورخاردار

تمام اندام‌های هوایی

کرمانشاه-کوه قلاجه

T

Colchicaceae

Colchicum speciosum Steven

گل حسرت زیبا

دانه

ژاومرگ-بابا یادگار-کوه پیری

G

Convolvulaceae

Convolvulus arvensis L.

پیچک (لولاو)

ریشه

هرسین-کرمانشاه-کرند غرب

G

Cucurbitaceae

Bryonia dioica Jacq.

فاشرا (قیره)

ریشه

دالاهو-قوری قلعه-کلکشوند-داربادام

G

Cupressaceae

Cupressus sempervirens L.

سرو

برگ، فلس و میوه

کرمانشاه

P

Cyperaceae

Cyperus rotundus L.

اویارسلام

ریزوم و ریشه

تالاب هشیلان

G

Dipsacaceae

Dipsacus laciniatus L.

خواجه‌باشی

ریشه

سراب یاوری

H

Elaegnaceae

Elaeagnus angustifolia L.

سنجد

برگ و میوه

دالاهو (روستای زاوله)-سنقر

P

Ephedraceae

Ephedra foliata Boiss.

ارمک رونده

تمام اندام‌های هوایی

هرسین-گلین

C

Ephedraceae

Ephedra major Host

ارمک کبیر

تمام اندام‌های هوایی

چهار زبر

P

Equisetaceae

Equisetum ramosissimum Desf.

دم اسب

تمام اندام‌ها

دالاهو (ورمانگ)

G

Euphorbiaceae

Chrozophora tinctoria (L.) A. Juss.

------------

دانه

ماهیدشت-کوه پیری

T

Euphorbiaceae

Euphorbia peplus L.

فرفیون زگیل دار

تمام اندام‌های هوایی

بیستون (برناج)-ریجاب

T

Euphorbiaceae

Euphorbia petiolata Banks et Soland.

فرفیون کرکی

تمام اندام‌های هوایی

بیستون (کمیجه)-کوه دالاهو

H

Fabaceae

Alhagi camelorum Fisch.

خارشتر

شیرابه سافه

خسروی-کنگاور (رحمت‌آباد)

C

Fabaceae

Anagyris foetida L.

قره تاج (قره قاج)

دانه

گیلان‌غرب-ریجاب-مله سرانه

P

Fabaceae

Astragalus brachycalyx Fisch. ex Boiss.

گز خوانسار

ساقه

نفت شهر-گردنه شمشیر (پاوه)

C

Fabaceae

Astragalus gossypinus Fisch.

گون پنبه ای

صمغ

سنقر

C

Fabaceae

Astragalus hamosus L.

ناخنک

میوه

قصرشیرین-سرپل ذهاب-جوانرود-کرمانشاه

T

Fabaceae

Coronilla varia L.

یونجه باغی

دانه

صحنه (اسلام‌آباد)

H

Fabaceae

Glycyrrhiza glabra L.

شیرین‌بیان (بلک)

ریشه

بیستون-کرمانشاه-ماهیدشت-گهواره-اسلام‌آباد غرب–ریجاب

H

Fabaceae

Hymenocarpus circinnatus (L.) Savi

یونجه اسپانیایی

دانه

قصر شیرین-گیلان‌غرب-نفت شهر

T

Fabaceae

Lathyrus aphaca L.

خلربی برگ

دانه

هرسین-گواور

T

Fabaceae

Lathyrus sativus L.

خلر(هلیره)

دانه

کنگاور ( گردنه بید سرخ)

T

Fabaceae

Lens orientalis Popow

عدس شرفی

دانه

سومار-نفت شهر

T

Fabaceae

Lotus corniculatus L.

یونجه پاکلاغی

برگ و دانه

کوه امروله-کوه دالاهو-تالاب هشیلان

H

Fabaceae

Medicago sativa L.

یونجه

دانه و تمام قسمت‌های هوایی

کرمانشاه-گهواره-بیستون

H

Fabaceae

Ononis spinosa L.

خارخر

برگ و دانه

بیستون-ماهیدشت-پاوه-بیونیج

H

Fabaceae

Pisum sativum L.

نخود فرنگی

دانه

کوه دالاهو-کوه نوا-کوه شاهو

T

Fabaceae

Sophora alopecuroides L.

تلخ بیان

ریشه

ماهیدشت-گهواره

H

Fabaceae

Vicia sativa L.

ماشک

دانه

قصرشیرین-گهواره-بریموند

T

Fagaceae

Quercus brantii Lindl.

بلوط (بریو)

پوست و میوه

گونه غالب جنگل‌های استان

P

Fagaceae

Quercus infectoria Oliv.

دارمازو

برگ و شاخه(تانن)

فریاد رس-گهواره-پاوه

P

Fumariaceae

Fumaria parviflora Lam.

شاه تره

تمام اندام‌های گیاه

کرمانشاه-کوه دالاهو-بان طاق

T

Gentianaceae

Gentiana olivieri Griseb.

گل سپاس

گل

قصرشیرین-گیلان‌غرب-دالاهو

H

Geraniacea

Biebersteinia multifida DC.

آدمک

ریشه

کوه نوا-کوه دالاهو-هرسین

G

Geraniacea

Erodium cicutarium (L.) L'Her.

نوک لک لکی هرز

برگ

کوه دالاهو

H

Geraniacea

Geranium dissectum L.

سوزن چوپان پاره پاره

تمام اندام‌های هوایی

سنقر (سلیمان‌شاه)

H

Geraniacea

Geraminum divaricatum Ehrh.

سوزن چوپان مجاری

تمام اندام‌های هوایی

گیلان‌غرب (کوه سرکش)

T

Hypericaceae

Hypericum helianthemoides (Spach) Boiss.

گل راعی آفتابی (زام داری)

میوه و برگ‌ها

کرمانشاه (کوه پیری)

H

Hypericaceae

Hypericum scabrum L.

گل راعی دیهیمی

سرشاخه گل‌دار

کرند غرب-ریجاب

H

Juglandacaea

Juglans regia L.

گردو

مغز، پوست ریشه و پوست خارجی میوه

صحنه-پاوه-گیلان‌غرب

P

Lamiaceae

Acinos graveolens (M. B.) Link

------------

دانه و سرشاخه گل‌دار

کوه دالاهو

T

Lamiaceae

Ballota nigra L.

فراسیون آسای سیاه

سرشاخه گل‌دار

پاوه (قشلاق)

H

Lamiaceae

Lallemantia iberica (Stev.) Fisch. & C. A. Mey.

بالنگو

دانه

کوه دالاهو-گواور-داربادام

T

Lamiaceae

Lamium album L.

گزنه سفید

گل، ریشه و شیره گیاه

کامیاران (کچله)

H

Lamiaceae

Lamium amplexicaule L.

گزنه

برگ‌های تازه، ریشه، شیره و دانه

بیستون-گهواره-کوه قلاجه-ریجاب

T

Lamiaceae

Marrubium vulgare L.

فراسیون

تمام اندام‌های هوایی

کوه سقید-بابا یادگار-مرزبانی-کوه شاهو-گهواره

H

Lamiaceae

Melissa officinalis L.

بادرنجبویه

دانه، برگ و سرشاخه‌ها

ریجاب (شالان)-پاوه (داریان)

H

Lamiaceae

Mentha longifolia (L.) Hudson

پونه

برگ

اسلام‌آباد غرب-هرسم-سراب سبز علی-کرند غرب

G

Lamiaceae

Nepeta cataria L.

گونه‌ای نعناع

برگ و شاخه گل‌دار

خضر الیاس-سراب یاوری

H

Lamiaceae

Origanum vulgare L.

مرزنگوش

تمام اندام‌های هوایی

پاوه

C

Lamiaceae

Salvia bracteata Banks & Sol.

مریم گلی برگه‌دار

برگ و سرشاخه گل‌دار

بابا یادگار-کرند غرب-گهواره

H

Lamiaceae

Salvia muticaulis Vahl

مریم گلی ارغوانی

برگ و سرشاخه گل‌دار

کوه سفید-کوه پراو-گون بان (هرسین)-گیلان‌غرب

H

Lamiaceae

Salvia reuterana Boiss.

مریم گلی

برگ و سرشاخه گل‌دار

کوه بیستون

H

Lamiaceae

Salvia spinosa L.

مریم گلی خاردار

برگ و سرشاخه گل‌دار

بابا یادگار

H

Lamiaceae

Salvia syriaca L.

مریم گلی سوری

برگ و سرشاخه گل‌دار

کوه دالاهو

H

Lamiaceae

Satureja bachtiarica Bunge

مرزه بختیاری

برگ و سرشاخه گل‌دار

کوه نوا (کرند غرب)

H

Lamiaceae

Satureja edmondii Briq.

مرزه پرویی

برگ

کوه پراو

H

Lamiaceae

Satureja sahendica Bornm.

مرزه سهندی

برگ

کوههای روانسر

H

Lamiaceae

Stachys inflata Benth.

سنبله‌ای ارغوانی

برگ، سرشاخه گل‌دار و میوه

کوه سفید-کوه پیری-مادیان کوه-هرسین-صحنه

H

Lamiaceae

Stachys lavandulifolia Vahl

چای کوهی

میوه

هرسین-بیستون-سنقر-جوانرود-بابا یادگار-شاهو

H

Lamiaceae

Teucrium orientale L.

مریم نخودی

سرشاخه گل‌دار

چهار زبر-حمیل-گهواره-کرند غرب-قصرشیرین

H

Lamiaceae

Teucrium polium L.

مریم نخودی، گلپوره

برگ و سرشاخه گل‌دار

کوه دالاهو-ریجاب-قلعه چهر (اسلام‌آباد غرب)

H

Lamiaceae

Thymus eriocalyx (Ronniger) Jalas

آویشن کرک‌آلود

تمام اندام‌های هوایی

کوه بیستون

C

Lamiaceae

Thymus kotschyanus Boiss. & Hohen.

آویشن

تمام اندام‌های هوایی

مادیان کوه

C

Lamiaceae

Ziziphora capitata L.

کاکوتی سرسان

تمام اندام‌های هوایی

کرمانشاه-اسلام‌آباد غرب-گیلان‌غرب-سرونو-کرند غرب

T

Lamiaceae

Ziziphora clinopodioides Lam.

 

 

محمود‌آباد-صحنه (دوآب)-سرماج-بابا یادگار

C

Lamiaceae

Ziziphora tenuior L.

کاکوتی

تمام قسمت‌های هوایی

مادیان کوه-سنقر-سرسگاز-گهواره-گواور-کوه دالاهو

T

Liliaceae

Bellevalia glauca (Lind) Kunth

تمشکین برگ آبی

گل‌ها و پیاز

کوه قلاجه

G

Liliaceae

Fritillaria imperialis L.

لاله سرنگون (هلال برم)

گل‌ها و پیاز

کوه نوا-کوه امروله-کوه گون بان-هرسین-کوه دالاهو

G

Liliaceae

Fritillaria persica L.

لاله واژگون

گل‌ها و پیاز

گون بان هرسین-کوه قلاجه-محمود‌آباد

G

Linaceae

Linum album Ky. ex Boiss.

کتان سفید

دانه و برگ

گردنه بید سرخ-درود فرامان-کوه سفید-سنقر

H

Linaceae

Linum mucronatum Bertol.

کتان زرد

دانه

ماهیدشت-کوه سفید

T

Linaceae

Linum usitatissimum L.

بزرک

روغن

ماهیدشت

H

Loranthaceae

Lorathus europaeus Jacq.

موخور

برگ و گل

جنگل‌های بلوط کوه قلاجه-کوه نوا-قوری قلعه-گهواره

E

Lythraceae

Lythrum salicaria L.

خون فام

گل و سرشاخه گل‌دار

تالاب هشیلان-صحنه (اسلام‌آباد)

H

Malvaceae

Alcea flavovirens (Boiss. & Buhse) Iljin

ختمی (گلیروک)

ریشه، برگ و گل

کوه امروله

H

Malvaceae

Althaea officinalis L.

ختمی

ریشه و برگ

تالاب هشیلان

H

Malvaceae

Malva neglecta Wallr.

پنیرک (توله)

گل و برگ

نفت شهر-سومار-گیلان‌غرب-درود فرامان-بیستون

H

Moraceae

Ficus carica L.

انجیر

میوه

بیستون-جوانرود-پاوه-گیلان‌غرب

P

Myrthaceae

Myrtus communis L.

مورد (مورت)

برگ و اسانس

گیلان‌غرب

P

Nymphaeaceae

Nuphar luteum (L.) Sm.

نیلوفرآبی (نیلوفر)

ریزوم

تالاب هشیلان-سراب نیلوفر

HY

Oleaceae

Olea europaea L.

زیتون خوراکی

میوه، پوست، برگ و ریشه

ریجاب

P

Onagraceae

Epilobium hirsutum L.

بید علفی کرکی

سرشاخه گل‌دار

سراب صحنه-تالاب هشیلان-دامنه کوه دالاهو

H

Orchidaceae

Orchis mascula L.

ثعلب

غده، برگ و دانه

کوه شارزول

G

Papaveraceae

Glaucium corniculatum (L) Rudolph

شقایق شاخدار

ساقه گل‌دار

کرمانشاه (عین الکش)

H

Papaveraceae

Papaver dubium L.

شقایق

میوه و دانه

کوه امروله

T

Papaveraceae

Papaver rhoeas L.

خشخاش زراعی

میوه و دانه

کوه دالاهو

T

Plantaginaceae

Plantago lanceolata L.

بارهنگ سرنیزه‌ای

دانه، ریشه و برگ

هرسین-کرند غرب-سرپل ذهاب-قصر شیرین

H

Plantaginaceae

Plantago major L.

بارهنگ کبیر

برگ، ریشه و دانه

سراب یاوری-گهواره (چنگر)

H

Plantaginaceae

Plantago psyllium L.

اسفرزه

برگ و دانه

گیلان‌غرب-قصرشیرین-نفت شهر-سومار

T

Platanaceae

Plantanus orientalis L.

چنار

برگ‌های تازه، گل، میوه و پوست

کرمانشاه-ماهیدشت-گهواره-توت شامی

P

Plumbaginaceae

Plumbago europaea L.

علف سربی

تمام اندام‌ها و اغلب ریشه

محمودآباد-گهواره-چشمه خیر-ریجاب-صحنه

H

Poaceae

Phragmites australis (Cav.) Steud.

نی

برگ و گل

سراب نیلوفر-نوسود-قصرشیرین-خسروی

G

Poaceae

Sorghum halepense (L.) Pers.

سورگوم

دانه

برناج-ماهیدشت-سراب هولی-اسلام‌آباد غرب

H

Podophyllaceae

Bongardia chrysogonum (L.) Spach

سینه کبکی، دان حاجی لق لق

سرشاخه گل‌دار

بابا یادگار-شیره چقا-پاطاق-گیلان‌غرب

G

Polygonaceae

Atraphaxis spinosa L.

کاروان کش

برگ

تنگه خاموش-مله فردین-گیلان‌غرب-کوه سراوان

P

Polygonaceae

Polygonum convolvulus L.

علف هفت بند پیچکی

تمام اندام‌های هوایی

غرب کرمانشاه

H

Polygonaceae

Rheum ribes L.

ریواس

دمبرگ جوان

محمودآباد-سنقر (گون بان)-کوه شاهو

G

Polygonaceae

Rumex crispus L.

ترشک مواج

برگ، دانه و ریشه

سراب بابا مقصود-ورله (چیاماران)

H

Portulacaceae

Portulaca oleracea L.

خرفه

برگ، ساقه و دانه

برناج-صحنه (اسلام‌آباد)-نوسود-قصرشیرین

T

Primulaceae

Anagallis arvensis L.

آناغالیس

کلیه قسمت‌های هوایی

بوژان-دشت ذهاب-گیلان‌غرب-قصرشیرین-سومار

T

Punicaceae

Punica granatum L.

اناروحشی

قسمت‌های مختلف گیاه

پاوه-کوه مزران-بابا یادگار

P

Ranunculaceae

Caltha palustris L.

همیشه بهار باتلاقی

میوه و دانه

ریجاب

H

Ranunculaceae

Ceratocephala falcata (L.) Pers

گل آفتاب رو

سرشاخه

جوانرود-گهواره-قصرشیرین

T

Ranunculaceae

Clematis orientalis L.

کلک، کلماتیس

جوانه و برگ‌ها

بیستون (حسین‌آباد)

P

Ranunculaceae

Consolida oliveriana (DC.) Schrod.

زبان پس قفا

برگ و گل

کرمانشاه (سرتیپ‌آباد)

T

Ranunculaceae

Ranunculus arvensis L.

آلاله

برگ‌ها و گل‌ها

تالاب هشیلان-درود فرامان-سرپل ذهاب (بریموند)

T

Resedaceae

Reseda lutea L.

ورث

ریشه و سرشاخه گل‌دار

گردنه بید سرخ-غرب کرمانشاه-قلاجه-سومار

H

Rhamnaceae

Paliurus spina-christii Miller

سیاه تلو(تلو)

ریشه، میوه و برگ

سرماج-پاوه-دوآب-جوانرود-کل کش

P

Rhamnaceae

Rhamnus cathartica L.

سیاه تنگرس طبی

میوه و پوست درخت

گیلان‌غرب (حیدریه)

P

Rosaceae

Amygdalus communis L.

بادام

مغز، برگ و پوست میوه

روانسر (خانیله)-کرند غرب (کوه زرده)

P

Rosaceae

Cotoneaster nummularius Fisch. & Mey.

شیرخشت سکه‌ای

قسمت‌های مختلف گیاه

کوه دالاهو-کوه زرده (کرند غرب)

P

Rosaceae

Fragaria vesca L.

توت فرنگی

میوه، برگ و ریشه

کرند غرب

H

Rosaceae

Geum urbanum L.

علف مبارک

ریزوم و ریشه

ریجاب-پاوه (داریان)

G

Rosaceae

Pyrus communis L.

خج، گلابی وحشی

میوه، برگ، شکوفه و دانه

باینگان (لاران)-پاوه (سراب هولی)

P

Rosaceae

Rosa canina L.

نسترن وحشی

پایه جهت پیوند

کوه بیستون-کوه پیری-کوه دالاهو-ریجاب

P

Rosaceae

Rubus sanctus Schreb.

تمشک درختی (تویرگ)

میوه

بیستون (حسین‌آباد)

P

Rosaceae

Sanguisorba minor Scop.

توت روباهی

قسمت‌های مختلف گیاه

بیستون-کوه پیری –حسن‌آباد-دشت دیره-ریجاب

H

Rubiaceae

Galium aparine L.

بی تی راخ

میوه، ریشه و اندام‌های هوایی

محمود‌آباد-کوه دالاهو-ریجاب

T

Rubiaceae

Galium verum L.

شیرپنیر

قسمت‌های هوایی

کوه دالاهو

H

Salicaceae

Populus euphratica Olivier

پده

پوست، جوانه و چوب

بین چفته و سرخک-بابا یادگار-جوانرود-سومار

P

Salicaceae

Salix alba L.

فک

سرشاخه جوان و برگ

درود فرامان-محمود‌آباد-اسلام‌آباد غرب-قصر شیرین

P

Salicaceae

Salix excelsa J. F. Gmel.

سیاه بید

سرشاخه جوان و برگ

غرب کرمانشاه

P

Salicaceae

Salix acmophylla Boiss.

زرد بید

سرشاخه جوان و برگ

ریجاب

P

Scrophulariaceae

Scrophularia umbrosa Dumort.

گل میمونی

ساقه، ریشه، برگ و سرشاخه گل‌دار

صحنه (اسلام‌آباد)

H

Scrophulariaceae

Veronica anagallis-aquatica L.

سیزاب آبی

ساقه، برگ و سرشاخه گل‌دار

پاوه (نجار)-نوسود-بان زرده (تنگه یاران)

H

Solanaceae

Hyoscyamus insanus Stocks

بذرالبنج مضر

تمام قسمت‌های هوایی

 

H

Solanaceae

Physalis alkekengi L.

عروسک پشت پرده

سرشاخه، برگ، ریشه و دانه

گیلان‌غرب (گور سفید)-ریجاب-قصرشیرین

H

Solanaceae

Solanum nigrum L.

تاج‌ریزی (هله ریزه له)

دانه، سرشاخه گل‌دار، ریشه و برگ

تالاب هشیلان

T

Thymeleaceae

Daphne mucronata Royle

برگ بوی زاگرسی (تریو)

پوست، ساقه، برگ و میوه

امروله-کوه سفید-جلالوند-گهواره –جوانرود-پاوه

P

Ulmaceae

Celtis caucasica Willd.

درخت تا

برگ، جوانه و ریشه

هرسم-داربادام-کوه سراوان-دالاهو

P

Urticaceae

Urtica dioica L.

گزنه دو پایه

ریشه و برگ

بیستون-محمود‌آباد-حبیبوند-نوسود

H

Verbenaceae

Vitex pseudo-negundo (Hausskn.) Hand. Mzt.

پنج انگشتی (کرف)

میوه، برگ و سرشاخه گل‌دار

ماهیدشت-پاوه-گیلان‌غرب-نوسود-سومار

P

Zygophyllaceae

Peganum harmala L.

اسپند، اسفند

دانه، برگ و ریشه

کنگاور-چهار زبر-حمیل-کوه قلاجه

H

Zygophyllaceae

Tribulus terrestris L.

خارخسک

دانه و غده

صحنه-غرب کرمانشاه-گیلان‌غرب-قصرشیرین

H

 

 

 

 

 

جدول 2- مقایسه اشکال زیستی گیاهان‌ دارویی استان کرمانشاه از نظر تعداد گونه

جدول 3- فهرست گونه‌های‌ دارویی انحصاری ایران که در استان کرمانشاه می‌رویند

شکل زیستی

تعداد گونه

همی‌کریپتوفیت

89

تروفیت

52

فانروفیت

35

ژئوفیت

21

کامفیت

9

هیدروفیت

3

اپی‌فیت

1

 

نام علمی

خانواده

Dorema aucheri Boiss.

Apiaceae

Echinophora platyloba DC.

Helichrysum oligocephalum DC.

Asteraceae

Satureja bachtiarica Bunge

Lamiaceae

Satureja edmondii Briq.

Satureja sahandica Bornm.

Linum album Ky. ex Boiss.

Linaceae

 

 

 

تشکر و قدردانی

نویسندگان لازم می‌دانند از گیاه‌شناسان محترم مؤسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور به خاطر راهنمایی‌ در زمینه شناسایی نمونه‌های هرباریومی، همکاری و توجه مسؤولین محترم مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان کرمانشاه در فراهم آوردن زمینه لازم برای این تحقیق و همچنین همکاری آقای مهندس محمد قادری، کارشناس و سرکار خانم معصومه خان‌حسنی عضو هیأت علمی بخش تحقیقات منابع طبیعی سپاسگزاری نمایند.

اسدی، م. (1390-1367) فلور ایران. شماره 1-73. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
امامی، ا.، آقازری، ف.، جوهرچی، م. و طالب، ا. م. (1390) پیدازادان انحصاری ایران. انتشارات آبژ، تهران.
دینی، م. (1384) اسامی علمی گیاهان‌ دارویی مورد مصرف در طب سنتی. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
زرگری‌، ع. (1368-1370) گیاهان‌‌ دارویی‌. جلدهای 1-5. انتشارات‌ دانشگاه‌ تهران‌، تهران.
صمصام‌ شریعت‌، ه. و‌ معطر، ف. (1370)‌ دارو پزشکی سنتی (مفردات پزشکی). انتشارات‌روزبهان، تهران.
قهرمان، ا. (1365-1386) فلور رنگی ایران، 26 جلد. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور. تهران.
مبین، ص. (1358-1374) رُستنی‌های ایران، فلور گیاهان آوندی، جلدهای 1-4. انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
مظفریان، و. (1375) فرهنگ نام‌های گیاهان ایران. انتشارات فرهنگ معاصر، تهران.
معصومی، ع. (1365-1379) گونه‌ای ایران، جلدهای 1-4. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور. تهران.
نجف‌پور نوایی، م.، سفیدکن، ف. و میرزا، م. (1386) معرفی گیاهان‌ دارویی ضد سرطان ایران. انتشارات مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور، تهران.
نعمتی پیکانی، م.، جلیلیان، ن.، باباخانلو، پ.، و نوری، ف. (1380) گزارش نهایی طرح تحقیقاتی جمع‌آوری و شناسایی گیاهان‌ دارویی استان کرمانشاه. دفتر طرح و برنامه‌ریزی و هماهنگی امور پژوهشی وزارت جهاد سازندگی، تهران.
نعمتی پیکانی، م.، جم‌زاد، ز، نوری، ف. و جلیلیان، ن. (1388) گزارش نهایی طرح جمع‌آوری و شناسایی فلور استان کرمانشاه و تشکیل هرباریوم. به شماره ثبت 1006/88.
Cheavallier, A. (1977) The encyclopedia of medicinal plants. Darling Kindersley, London.
Davis, P. H. (1965-1985) Flora of Turkey, vol 1-9. The University Press. Edinburgh.
Govil, J. N. and Singh, V. K. (2010) Recent progress in medicinal plants. vol 1. Studium Press. Texas.
Jalili, A. and Jamzad, Z. (1999) Red data book of Iran. Research Institute of Forests and Rangelands. Tehran.
Raunkiaer, C. (1934) The life forms of plants and statistical plant geography. Larendon, Oxford.
Rechinger, K. H. (1963-2005) Flora Iranica, vol 1-176. Akademische Druck-u. Verlagsanstalt.-Graz. Austria.
Townsend, C. C., Guest, E. and Al-Rawi, A. (1966-1985) Flora of Iraq, vol 1-9. Ministry of Agriculture of the Republic of Iraq, Baghdad.