Authors
Research Center of Agriculture and Natural Resources, Ardabil province, Ardabil, Iran
Abstract
Keywords
Main Subjects
مقدمه
ضمن این که شناسایی پوشش گیاهی و بررسی پراکنش جغرافیایی گیاهان یک منطقه، اساس بررسی‌ها و تحقیقات بوم‌شناختی در منطقه است، راه‌کاری مناسب برای تعیین ظرفیت اکولوژیک منطقه از جنبه‌های مختلف نیز هست (رضوی و حسن‌عباسی، 1388). جنگل‌ها سرمایه‌های ملی هر کشور محسوب می‌شوند، بنابراین، حفاظت و استفاده درست از آن‌ها، علاوه بر ثروت‌آفرینی، بقای محیط‌زیست را نیز تضمین می‌کند. وجود جنگل‌ها در کشور پهناور ایران، که در واقع روی کمربند خشکی زمین قرار دارد، موقعیت حساسی را برای حفاظت، توسعه و پژوهش به وجود می‌آورد (نقی‌نژاد و همکاران، 1389).
فندق دارای رویشگاه‌های طبیعی محدودی در کشور است، که عمده آن در مرز جنگل‌های گیلان و اردبیل قرار دارد. این جنگل که به فندقلو معروف است، در فاصله 25 کیلومتری شهرستان اردبیل و 10 کیلومتری جنوب شهر نمین قرار گرفته است. علاوه بر پوشش گیاهی بسیار زیبا، گونه‌های جانوری مختلفی، از قبیل گرگ، روباه، خوک وحشی، خرگوش، خرس قهوه‌ای و پرندگانی، همچون عقاب طلایی، بلدرچین، هدهد، قرقاول، کبک، چکاوک، کلاغ ابلق و ... در این منطقه جنگلی مشاهده می‌شوند (عظیمی مطعم، 1380).
شناخت عناصر گیاهی موجود در یک منطقه، به عنوان مطالعه‌ای زیربنایی برای پژوهش‌های بوم‌شناختی، مدیریت و حفاظت گیاهان محسوب می‌شود (اجتهادی و همکاران، 1383). در چند دهه اخیر پژوهش‌هایی در زمینه مطالعات فلوریستیک مناطق تقریباً مشابه محدوده مورد مطالعه در این پژوهش، در کشور صورت گرفته است، می‌توان به پژوهش‌های اکبری‌نیا و همکاران (1383)، اسماعیل‌زاده و همکاران (1384)، رضوی (1387)، رضوی و حسن عباسی (1388)، اجتهادی و همکاران (1383)، حمزه و همکاران (1389)، نقی‌نژاد و همکاران (1389) و اسدی و همکاران (1390) و Assadi (1987 و 1988) اشاره کرد.
تاکنون مطالعه دقیق و متمرکزی برای مشخص نمودن ترکیب فلوریستیک منطقه انجام نگرفته است و با توجه به این که جنگل فندقلو از نظر ژنتیکی و تنوع گیاهی جزو مناطق منحصر به فرد کشور محسوب می‌شود، شناخت و بررسی رویش‌های طبیعی آن حائز اهمیت است.
هدف از این پژوهش، جمع‌آوری و شناخت گیاهان منطقه و ارائه اطلاعات حاصل از پراکنش جغرافیایی و اشکال زیستی گیاهان است. پژوهش حاضر، بخشی از نتایج طرح تحقیقاتی با عنوان « بررسی جوامع گیاهی جنگل فندقلو و ارائه نقشه جوامع گیاهی منطقه » است.
مواد و روش‌ها
ویژگی‌های عمومی منطقه مورد مطالعه
منطقه مورد مطالعه با مساحتی معادل 70 کیلومتر مربع در بین َ17 و˚38 تا َ25 و˚38 عرض شمالی و َ53 و˚31 تا َ40 و˚48 طول شرقی در استان اردبیل واقع شده است (شکل‌های 1 و 2). حداکثر ارتفاع از سطح دریا در محدوده مطالعاتی 1850 متر و حداقل ارتفاع از سطح دریا 1500 متر است. این منطقه از شرق و شمال به رشته کوههای البرز و از جنوب و غرب به دشت اردبیل محدود می‌شود. همچنین، از شرق نیز به جنگل راشستان گیلان منتهی میگردد. منطقه مورد بررسی در قسمت شمالی ناحیه جنب حاره قرار گرفته است و اکثر بارندگیهای آن در فصل پاییز و زمستان و اوایل بهار رخ می‌دهد. ناحیه مزبور بیشتر متأثر از جریانهای شمال غربی و غربی است که تودههای متفاوتی را بنابه موقعیت وارد ناحیه میسازد. به علت وجود کوههای مرزی کم ارتفاع بین ایران و جمهوری آذربایجان و وجود دره حیران در این ناحیه، جریانهای تابستانه بیشتر شرقی و شمال شرقی است و سبب نفوذ رطوبت از دریای مازندران به سوی منطقه شده، منطقه را از نم نسبی بالایی برخوردار میسازد. لذا علیرغم کمبود نسبی بارندگی، این ناحیه از پوشش گیاهی نسبتاً خوبی برخوردار است. میانگین بارندگی 4/290 میلی‌متر در سال و دمای حداکثر مطلق 37 درجه در شهریور و دمای حداقل مطلق آن 37- درجه سانتیگراد در بهمن ماه است (عظیمی مطعم، 1380).
مطالعات زمین‌شناسی مشخص کرد که عمده تشکیلات محدوده از سازند‌های دوران سنوزوئیک بوده که با یک دگرشیب روی تشکیلات کرتاسه قرار گرفته است. خاک منطقه از نوع کم عمق تا متوسط و قهوه‌ای جنگلی با اسیدیته نسبتاً اسیدی است (عظیمی مطعم، 1380).
|
شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقه فندقلو |
شکل 2- الف) نمایی از بخش غربی منطقه در محل جاده اصلی اردبیل-آستارا ( گردنه حیران)؛ ب) نمایی از بخش شمال غربی منطقه و اراضی تخریب شده در آن
روش کار
تعیین واحدهای رویشی اصلی
تیپ‌های گیاهی به صورت زیرتقسیماتی از یک پوشش گیاهی در نظر گرفته می‌شوند. هنگامی که این پوشش تغییرات فضایی کم و بیش مشخصی را نشان دهد، تشخیص یک تیپ مختلف امکان‌پذیر است. این تغییرات ممکن است از تغییرات فضایی در ترکیب آرایه‌ها، تغییرات در موقعیت و ارتفاع گیاهان، تغییر در شکل رویشی یا شکل حیاتی گیاهان و یا واکنش‌های فصلی گیاهان از سایر خصوصیات رویشی ناشی شده باشد (عصری، 1374). با استفاده از نقشه توپوگرافی 1:50000 و بازدید صحرایی، واحدهای رویشی اصلی بر اساس روش فیزیونومیک تعیین گردید.
جمع‌آوری و شناسایی نمونه‌های گیاهی
جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی به منظور شناسایی دقیق رُستنی‌های منطقه، در زمان‌های مختلف و مرحله‌ای از رشد گیاهان، که قابل شناسایی هستند (داشتن گل و میوه)، انجام گرفت. با توجه به آب و هوای استان، جمع‌آوری از اواسط فروردین تا اواخر مهر (بین سال‌های 74 تا 79) ادامه یافت. نمونه‌های گیاهی پس از جمع‌آوری، به هرباریوم مرکز تحقیقات استان اردبیل منتقل گردید و با استفاده از منابع معتبر موجود، مانند فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2001)، فلور ترکیه (Davis,1965- 1988)، درختان و درختچه‌های ایران (ثابتی، 1355)، مجموعه فلور ایران (اسدی و همکاران، 1369-1378)، فلور رنگی ایران (قهرمان، 1358-1377) و رُستنی‌های ایران (جلدهای 1، 2 و 3) (مبین، 1359-1375) شناسایی شدند.
تعیین اشکال زیستی و پراکنش جغرافیایی
به منظور تعیین اشکال زیستی گیاهان منطقه از روش موسوم به رانکایر (Braun-Blanquet, 1972) استفاده شد. وی بر اساس محل ظهور جوانه‌های رشد در هر آرایه (که معمولاً رشد گیاهان در فصل مساعد، از همین محل شروع می‌شود) یک طیف بیولوژیک را ارائه داد. طبقه‌بندی رانکایر بر این فرض است که مورفولوژی آرایه‌ها با عوامل آب و هوایی کاملاً مرتبط است (مصداقی، 1380). در این پژوهش، تعیین عناصر رویشی آرایه‌ها با استفاده از فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-2001)، انجام شد. برای ترسیم نمودارهای مورد نیاز از نرم‌افزار Excel و Word 2003 استفاده شده است.
نتایج
در این پژوهش مشخص شد که منطقه مورد مطالعه دارای چهار واحد رویشی اصلی به شرح ذیل است:
Corylus avellana - Carpinus betulus
Quercus macranthera - Carpinus betulus
Fagus orientalis - Carpinus betulus
Trifolium repens - Poa bulbosa
نتایج حاصل از برداشت نمونه‌ها نشان می‌دهد که در منطقه فندقلو، تعداد 191 آرایه متعلق به 145 جنس و 47 خانواده از گیاهان آوندی حضور دارند (جدول 1) که از میان آن‌ها دولپه‌ای‌ها با 158 آرایه و 38 خانواده غنی‌ترین گروه هستند. تک لپه‌ای‌ها با 28 آرایه و 6 خانواده و نهان‌زادان آوندی با 5 آرایه و 3 خانواده از نظر فراوانی به ترتیب در ردیف دوم و سوم قرار دارند (جدول 2). خانواده‌های نعناعیان (Lamiaceae) با 21 آرایه، گل‌سرخیان (Rosaceae) با 20 آرایه، کاسنی (Asteraceae) با 18 آرایه، گندمیان (Poaceae) با 17 آرایه و نخود (Fabaceae) با 15 آرایه به عنوان مهمترین خانواده‌های گیاهی از نظر سهم آرایه‌های گیاهی هستند که در مجموع 6/47 درصد از کل آرایه‌ها را شامل می‌شوند (جدول 3).
اشکال زیستی گیاهان منطقه شامل همی‌کریپتوفیت‌ها با 87 آرایه (6/45 درصد)، تروفیت‌ها با 46 آرایه (24 درصد)، فانروفیت‌ها با 32 آرایه (8/16 درصد)، ژئوفیت‌ها با 21 آرایه (11 درصد)، کامفیت‌ها با 3 آرایه (6/1 درصد) و پارازیت‌ها با 2 آرایه (1 درصد) هستند (شکل 3).
از نظر عناصر رویشی منطقه ایرانی-تورانی با 57 آرایه (8/29 درصد)، ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای با 34 آرایه (2/17 درصد ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری با 31 آرایه (2/16 درصد) و ایرانی-تورانی/اروپا-سیبری/مدیترانه‌ای با 29 آرایه (1/15 درصد) در منطقه مورد مطالعه غلبه دارند. سایر عناصر رویشی مانند اروپا-سیبری با 18 گونه (4/9 درصد)، اروپا-سیبری/مدیترانه‌ای با 10 گونه (2/5 درصد)، جهانی با 9 آرایه ( 7/4 درصد)، مدیترانه‌ای با 3 آرایه (5/1 درصد) و ایرانی-تورانی/صحرا-سندی با 1 آرایه (5/0 درصد) در مراتب بعدی قرار دارند (شکل 4). از مجموع 191 آرایه جمع‌آوری شده، تعداد 9 آرایه بوم‌زاد بوده که 6 آرایه آن بوم‌زاد ناحیه ایرانی-تورانی ، 2 آرایه بوم‌زاد ایرانی-تورانی/اروپا- سیبری و یک آرایه نیز بوم‌زاد ایرانی-تورانی/مدیترانه‌ای است.
جدول 1- فهرست آرایه‌های گیاهی، شکل زیستی و پراکنش جغرافیایی در منطقه فندقلو. اشکال زیستی (life form): Ch= کامفیت،
Ge= ژئوفیت، He= همی‌کریپتوفیت، Ph= فانروفیت، Th= تروفیت و Pa= پارازیت. پراکنش‌های جغرافیایی :(Chorotype)
IT= ایرانی-تورانی، M = مدیترانه‌ای، Es= اروپا-سیبری، Cosm=جهانی، SS=صحرا-سندی، En= انحصاری.
|
شماره هرباریومی |
شکل زیستی |
پراکنش جغرافیایی |
آرایه |
|
|
|
|
Cryptogams |
|
|
|
|
Aspidiaceae |
|
1701 |
Ge |
IT |
Dryopteris borreri Newn. |
|
|
|
|
Aspleniaceae |
|
1689 |
Ge |
IT, ES |
Asplenium trichomanes L. |
|
1703 |
Ge |
IT, ES |
Matteuccia strutiopteris L. |
|
1700 |
He |
IT, ES |
Phyllitis scolopendrium L. |
|
|
|
|
Equisetaceae |
|
166 |
Th |
Cosm |
Equisetum arvense L. |
|
|
|
|
Monocotyledons |
|
|
|
|
Araceae |
|
1005 |
Ge |
IT, M |
Arum conophalloidesKotschy. ex Schott. |
|
|
|
|
Cyperaceae |
|
172 |
Ge |
IT, ES |
Carex strigosa (L.) Willd. ex Kunth. |
|
|
|
|
Iridaceae |
|
681 |
Ge |
IT |
Gladiolus imbricatus L. |
|
687 |
Ge |
IT |
Iris acutiloba C. A. Mey. |
|
680 |
Th |
IT, ES, M |
Iris spuria L. |
|
|
|
|
Liliaceae |
|
659 |
Ge |
IT, M |
Allium laceratum Boiss. & Noë. |
|
662 |
Ge |
IT, Es |
Allium rubellum M. Bieb. |
|
675 |
Ge |
IT, M |
Muscari neglectum Guss. ex Ten. |
|
1343 |
Ph |
ES |
Ruscus hyrcanus Woronow. |
|
1299 |
Ph |
ES |
Smilax aspera L. |
|
|
|
|
Orchidaceae |
|
456 |
Ge |
IT, ES |
Orchis mascula L. subsp. mascula |
|
|
|
|
Poaceae |
|
179 |
He |
IT, ES, M |
Agropyron elongatum Host. ex P. Beauv. |
|
182 |
Th |
IT, ES |
Bromus briziformis Fisch. & C. A. Mey. |
|
185 |
Th |
IT, ES, M |
Bromus tectorum L. |
|
188 |
He |
IT |
Bromus tomentellus Boiss. |
|
190 |
Ge |
Cosm |
Cynodon dactylon (L.) Pers. |
|
713 |
He |
IT, ES, M |
Dactylis glomerata L. |
|
743 |
He |
IT |
Elymus baldschuanicus Roshev. |
|
750 |
Th |
IT |
Eremopyrum distans (C. Koch.) Nevski. |
|
752 |
He |
IT |
Festuca heterophylla Lam. |
|
761 |
Ge |
IT, M |
Hordeum bulbosum L. |
|
763 |
Th |
IT, M |
Hordeum glaucum Steud. |
|
764 |
He |
IT |
Hordeum violaceum Boiss. & Hohen. |
|
769 |
Th |
IT |
Hordeum vulgare L. |
|
770 |
He |
Cosm |
Lolium perenne L. |
|
771 |
Th |
IT |
Phalaris minor Retz. |
|
186 |
Th |
IT |
Poa annua L. |
|
1048 |
Ge |
IT, M |
Poa bulbosa L. |
|
|
|
|
Dicotyledons |
|
|
|
|
Aceraceae |
|
3 |
Ph |
IT, ES, M |
Acer cappadocicum Gled. |
|
|
|
|
Apiaceae |
|
1158 |
He |
IT |
Chaerophyllum aureum L. |
|
212 |
He |
IT |
Heracleum persicum Desf. |
|
218 |
He |
IT |
Malabaila dasyantha Fisch. & C.A.Mey. ex C. Koch. |
|
1152 |
Th |
IT |
Malabaila porphyrodiscus Stapf. & Wettst. ex Stapf. |
|
|
|
|
Asteraceae |
|
102 |
He |
IT |
Achillea biebersteinii Afanasiev. |
|
1045 |
He |
IT |
Achillea millefolium L. subsp. millefolium |
|
94 |
He |
IT, ES, M |
Achillea setacea Waldst. and Kit. |
|
994 |
He |
IT (En) |
Anthemis triumfettii (L.) All. Subsp. triumfettii |
|
160 |
He |
IT, ES |
Arctium lappa L. |
|
1715 |
He |
IT, ES |
Artemisia absinthium L. |
|
934 |
He |
IT, ES, M |
Bellis perennis L. |
|
935 |
He |
IT, ES |
Carduus seminudus M. Bieb. |
|
79 |
He |
Es (En) |
Centaurea hyrcanica Bornm. |
|
995 |
He |
IT, ES |
Cichorium intybus L. |
|
1614 |
He |
IT |
Cirsium echinus (M. Bieb.) Sch. Bip. |
|
124 |
He |
IT |
Cirsium hygrophilum Boiss. |
|
143 |
He |
IT (En) |
Senecio elbursensis Boiss. |
|
933 |
He |
IT, M |
Senecio othonnae M. Bieb. |
|
959 |
He |
IT, ES, M |
Tanacetum parthenium Sch. Bip |
|
1728 |
He |
IT, M |
Taraxacum syriacum Boiss. |
|
958 |
He |
IT, ES |
Tragopogon caricifolius Boiss. |
|
952 |
Th |
IT |
Tripleurospermum decipiens(Fisch. & Mey.)Brnum. |
|
|
|
|
Boraginaceae |
|
1701 |
He |
ES |
Echium amoenum Fisch. & C. A. Mey. |
|
11 |
Th |
Cosm |
Myosotis stricta Link. ex Roem. & Schult. |
|
|
|
|
Brassicaceae |
|
922 |
Th |
IT |
Alyssum dasycarpum Stephan. ex willd. |
|
50 |
Th |
IT |
Arabidopsis pumila Buch. |
|
48 |
He |
IT |
Barbarea minor C. Koch. |
|
929 |
He |
IT, M |
Barbarea plantaginea DC. |
|
908 |
Th |
Cosm |
Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. |
|
910 |
He |
IT, M |
Cardaria draba (L.) Desv. |
|
1729 |
Th |
IT |
Lepidium perfoliatum L. |
|
1698 |
Th |
IT |
Thlaspi perfoliatum L. |
|
|
|
|
Campanulaceae |
|
23 |
He |
IT, ES, M |
Campanula latifolia L. |
|
901 |
He |
IT, ES, M |
Campanula rapunculoides L. |
|
|
|
|
Caprifoliaceae |
|
240 |
Ph |
IT |
Lonicera nummulariifolia Jaub. & Spach. |
|
1306 |
He |
ES, M |
Sambucus ebulus L. |
|
42 |
Ph |
ES, M |
Viburnum lantana L. |
|
1095 |
Ph |
ES, M |
Viburnum opulus L. |
|
|
|
|
Caryophyllaceae |
|
965 |
He |
IT, ES, M |
Cerastium cerastioides (L.) Britton. |
|
1030 |
He |
IT |
Dianthus orientalis Donn. |
|
1653 |
Th |
IT, ES |
Holosteum umbellatum L. |
|
|
Ge |
IT, ES |
Stellaria holostea L. |
|
967 |
Th |
IT, ES |
Stellaria holosteaL. |
|
|
|
|
Celasteraeae |
|
249 |
Ph |
IT, M |
Evonymus latifolia (L.) Mill. |
|
|
|
|
Cornaceae |
|
1747 |
Ph |
IT, M |
Cornus australis C. A. Mey. |
|
|
|
|
Corylaceae |
|
1741 |
Ph |
IT, ES |
Carpinus betulus L. |
|
1122 |
Ph |
IT, ES, M |
Corylus avellanaL. |
|
|
|
|
Crassulacae |
|
1109 |
Th |
IT, SS |
Crassula alata A. Berger. |
|
905 |
He |
IT |
Rosularia paniculata Berger. |
|
1332 |
He |
M |
Sedum stoloniferum S. G. Gmel. |
|
|
|
|
Dipsacaceae |
|
877 |
Th |
IT, M |
Scabiosa calocephala Boiss. |
|
|
|
|
Euphorbiaceous |
|
1732 |
He |
IT |
Euphorbia seguieriana Neck. |
|
|
|
|
Fabaceae |
|
1658 |
Ph |
IT |
Colutea arborescens L. |
|
1631 |
He |
IT, ES |
Coronilla varia L. |
|
1059 |
He |
IT- M |
Lathyrus pratensis L. |
|
333 |
He |
IT |
Lotus corniculatus L. |
|
299 |
He |
IT, ES |
Medicago lupulina L. |
|
367 |
Th |
IT |
Melilotus officinalis (L.) Lam. |
|
366 |
Th |
IT, ES |
Trifolium angustifolium L. |
|
294 |
Th |
IT, M |
Trifolium arvense L. |
|
1704 |
Th |
IT, ES, M |
Trifolium campestre Schreb. |
|
354 |
He |
IT, ES |
Trifolium canescens Willd. |
|
1311 |
Th |
IT |
Trifolium lappaceum L. |
|
327 |
He |
IT |
Trifolium pratense L. |
|
331 |
Th |
IT |
Trifolium repens L. |
|
377 |
Th |
IT, M |
Vicia sativa L. |
|
374 |
Th |
ES, M |
Vicia villosa Roth. |
|
|
|
|
Fagaceae |
|
1740 |
Ph |
IT, ES |
Fagus orientalis Lipsky. |
|
1749 |
Ph |
IT, ES |
Quercus castaneifolia C. A. Mey. |
|
1100 |
Ph |
IT, ES |
Quercus macranthera Fisch. & C. A. Mey. |
|
|
|
|
Geraniaceae |
|
702 |
Th |
IT, ES, M |
Erodium cicutarium (L.) L′Her. ex Aiton. |
|
698 |
He |
IT, ES |
Geranium albanum M. Bieb. |
|
|
|
|
Grossulariaceae |
|
1762 |
Ph |
M |
Ribes biebersteinii Berland. |
|
|
|
|
Hypericaceae |
|
1096 |
He |
Cosm |
Hypericum perforatum L. |
|
1322 |
He |
IT |
Hypericum scabrum L. |
|
|
|
|
Lamiaceae |
|
607 |
Ch |
IT, M |
Ajuga comata Stapf. |
|
569 |
He |
IT |
Clinopodium vulgare L. |
|
530 |
Th |
IT, ES, M |
Lamium album L. subsp. album |
|
554 |
He |
IT, M |
Marrubium astracanicum Jacq. |
|
604 |
He |
IT, M |
Marrubium parviflorum Fisch. & C. A. Mey. |
|
1104 |
Th |
IT |
Nepeta daenensis Boiss. |
|
630 |
Th |
IT |
Nepeta fissa C. A. Mey. |
|
186 |
He |
IT, M |
Origanum vulgare L. |
|
1647 |
He |
IT |
Phlomis herba-venti L. |
|
506 |
Ch |
IT(En) |
Phlomis orientalis Mill. |
|
1126 |
He |
IT, M |
Prunella vulgaris L. |
|
479 |
He |
IT, ES, M |
Salvia aethiopis L. |
|
602 |
He |
IT |
Salvia limbata C. A. Mey. |
|
1043 |
He |
IT, M |
Salvia nemorosa L. |
|
609 |
He |
IT |
Salvia verticillata L. |
|
1060 |
He |
IT(En) |
Scutellaria pinnatifida A. Ham. |
|
414 |
He |
IT, M |
Stachys byzantina K. Koch. |
|
1221 |
He |
IT, M |
Stachys germanica L. |
|
619 |
He |
IT(En) |
Stachys persica S. G. Gmel. ex C. A. Mey. |
|
1097 |
He |
ES |
Teucrium hyrcanicum Steud. |
|
605 |
Ch |
IT, M |
Teucrium polium L. |
|
|
|
|
Malvaceae |
|
452 |
He |
IT, ES (En) |
Alcea lineariloba I. Riedl. |
|
1110 |
He |
IT, ES |
Althaea officinalis L. |
|
1103 |
He |
IT |
Lavatera thuringiaca L. |
|
443 |
Th |
IT, ES, M |
Malva negleacta Wallr. |
|
|
|
|
Oleaceae |
|
202 |
Ph |
ES |
Ligustrum vulgare L. |
|
|
|
|
Onagraceae |
|
1750 |
Ge |
ES |
Epilobium montanum L. |
|
|
|
|
Orobanchaceae |
|
1754 |
Pa |
IT, M |
Lathraea squamaria L. |
|
1752 |
Pa |
IT, M |
Orobanche coelestis Boiss. & Reut. ex Reut. |
|
|
|
|
Paeoniaceae |
|
1756 |
Ge |
ES |
Paeonia wittmanniana Hartwiss. ex Lindl. |
|
|
|
|
Papaveraceae |
|
1441 |
Th |
ES |
Papaver dubium L. |
|
1105 |
Th |
IT |
Papaver arenarium M. Bieb. |
|
|
|
|
Plantaginaceae |
|
422 |
He |
IT, M |
Plantago lanceolata L. |
|
424 |
He |
IT, M |
Plantago major L. |
|
|
|
|
Polygalaceae |
|
1757 |
He |
IT(En) |
Polygala platyptera Bornm. & Gauba. |
|
|
|
|
Primulaceae |
|
1518 |
Th |
IT, Es, M |
Anagalis arvensis L. subsp. arvensis |
|
407 |
He |
ES, M |
Primula heterochroma Stapf. |
|
410 |
He |
ES, M |
Primula macrocalyx Bunge. |
|
|
|
|
Ranunculaceae |
|
402 |
Th |
IT, M |
Adonis aestivalis L. |
|
1610 |
Ge |
IT |
Anemone biflora Dc. |
|
391 |
Th |
IT, M |
Consolida orientalis (J. Gay.) R. Schrödinger. |
|
392 |
Th |
IT |
Consolida regalis Gray. |
|
404 |
He |
IT, ES, M |
Ranunculus brutius Ten. |
|
263 |
Th |
IT, M |
Ranunculus bulbosus L. |
|
389 |
He |
IT, ES |
Ranunculus orientalis L. |
|
292 |
He |
IT |
Thalictrum elatum Jacq. |
|
|
|
|
Rhamnaceae |
|
1141 |
Ph |
IT, Es |
Paliurus spina-christi Mill. |
|
1759 |
Ph |
Es |
Rhamnus elbursensis Gauba & Rech. f. |
|
|
|
|
Rosaceae |
|
254 |
Ge |
IT, ES, M |
Agrimonia eupatoria L. |
|
1710 |
Th |
ES |
Alchemilla sericata Rchb. |
|
231 |
Ph |
IT, ES, M |
Cotoneaster nummularia Fish. & C. A. Mey. |
|
268 |
Ph |
ES, M |
Crataegus microphylla C. Koch. |
|
1035 |
Ph |
ES,M |
Crataegus pentagyna Waldst. & Kit. ex Willd.Kit. |
|
260 |
Ph |
ES,M |
Crataegus pontica C. Koch. |
|
262 |
Ph |
IT, Es |
Cydonia oblonga Mill. |
|
252 |
He |
IT, ES, M |
Filipendula vulgaris Moench. |
|
261 |
Ge |
Cosm |
Fragaria vesca L. |
|
243 |
Ph |
Es |
Malus orientalis Uglitzk. ex Juz. |
|
241 |
Ph |
Es |
Mespilus germanica L. |
|
255 |
He |
Es |
Potentilla bungei Boiss. |
|
1718 |
He |
Es |
Potentilla reptans L. |
|
1717 |
Ph |
IT, Es |
Prunus divaricata Ledeb. |
|
237 |
Ph |
IT |
Pyrus salicifolia Pall. |
|
235 |
Ph |
IT |
Rosa boissieri Crép. |
|
1714 |
Ph |
IT |
Rosa canina L. |
|
253 |
Ph |
Es |
Rubus raddeanus Focke. |
|
258 |
He |
IT, ES, M |
Sanguisorba minor Scope. |
|
245 |
Ph |
IT, ES, M |
Sorbus graeca (Spach.) Lodd. ex S. Schauer. |
|
|
|
|
Rubiaceae |
|
1760 |
He |
ES, M |
Galium odoratum (L.). Scop. |
|
|
|
|
Salicaceae |
|
1071 |
Ph |
IT, Es, M |
Salix aegyptiaca L. |
|
|
|
|
Scrophulariaceae |
|
1093 |
He |
IT |
Digitalis nervosa Steud. & Hochst. ex Benth. |
|
1550 |
Th |
IT, ES, M |
Linaria simplex DC. |
|
1049 |
He |
IT, ES, M |
Pedicularis sibthorpii Boiss. |
|
1046 |
He |
IT, M(En) |
Rhynchocorys elephas Griseb. |
|
1703 |
He |
Es |
Scrophularia vernalis L. |
|
203 |
He |
Es |
Verbascum punalense Boiss. & Buhse. |
|
1042 |
He |
IT, ES(En) |
Verbascum stachydiforme Boiss. & Buhse. |
|
1570 |
Th |
IT, ES, M |
Veronica gentianoides Vahl. |
|
|
|
|
Solanaceae |
|
1123 |
Th |
Cosm |
Datura stramonium L. |
|
1348 |
Th |
IT, Es, M |
Hyoscyamus niger L. |
|
1763 |
He |
M |
Physalis alkekengi L. |
|
|
|
|
Urticaceae |
|
210 |
He |
Cosm |
Urtica dioica L. |
|
|
|
|
Violaceae |
|
222 |
Ge |
IT, Es |
Viola odorata L. |
جدول 2- تعداد خانواده، جنس و آرایه‌ها در گروه‌های گیاهی در منطقه فندقلو
|
گروه گیاهی |
خانواده |
جنس |
آرایه |
|
نهان‌زادان آوندی |
3 |
5 |
5 |
|
نهان‌دانگان تک‌لپه |
6 |
20 |
28 |
|
نهان‌دانگان دولپه |
38 |
120 |
158 |
|
مجموع |
47 |
145 |
191 |
جدول 3-تعداد آرایه‌ها و جنس‌های موجود در خانواده‌های گیاهی در منطقه فندقلو
|
جنس |
آرایه |
خانواده |
جنس |
آرایه |
خانواده |
جنس |
آرایه |
خانواده |
|
1 |
2 |
Plantaginaceae |
8 |
15 |
Fabaceae |
3 |
4 |
Apiaceae |
|
11 |
17 |
Poaceae |
2 |
3 |
Fagaceae |
3 |
3 |
Aspleniaceae |
|
2 |
3 |
Primulaceae |
2 |
2 |
Geraniaceae |
14 |
18 |
Asteraceae |
|
5 |
8 |
Ranunculaceae |
1 |
2 |
Hypericaceae |
2 |
2 |
Boraginaceae |
|
2 |
2 |
Rhamnaceae |
2 |
3 |
Iridaceae |
7 |
8 |
Brassicaceae |
|
16 |
20 |
Rosaceae |
12 |
21 |
Lamiaceae |
1 |
2 |
Campanulaceae |
|
7 |
8 |
Scrophulariaceae |
4 |
5 |
Liliaceae |
3 |
4 |
Caprifoliaceae |
|
3 |
3 |
Solanaceae |
4 |
4 |
Malvaceae |
4 |
4 |
Caryophyllaceae |
|
1 |
1 |
Others |
2 |
2 |
Orobanchaceae |
2 |
2 |
Corylaceae |
|
|
|
|
1 |
2 |
Papaveraceae |
3 |
3 |
Crassulaceae |
|
شکل 3- درصد فراوانی اشکال زیستی گیاهان منطقه فندقلو. |
شکل 4- درصد فراوانی پراکنش جغرافیایی گیاهان منطقه فندقلو. |
بحث و نتیجه‌گیری
در پژوهش حاضر، فلور جنگل فندقلو، مطالعه شده است. براساس نتایج به دست آمده، تعداد 191 آرایه متعلق به 145 جنس و 47 خانواده شناسایی شد. خانواده‌های Lamiaceae، Rosaceae، Asteraceae، Poaceae و Fabaceae نسبت به سایر خانواده‌ها سهم بیشتری در فلور منطقه دارند. خانواده‌های مذکور در مطالعات اکبری‌نیا و همکاران (1383) در اجتماعات توس در سنگده ساری، و حمزه و همکاران (1389) در ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران نیز به عنوان مهمترین خانواده‌های گیاهی از نظر سهم آرایه‌ها معرفی شدند. مقایسه آرایه‌های گیاهی منطقه پژوهش با آرایه‌های جنگل‌های هیرکانی مطالعه شده توسط سایرین (روانبخش و همکاران، 1386؛ محمودی، 1386؛ رضوی، 1387؛ نقی‌نژاد و همکاران، 1389 و اسدی و همکاران، 1390) نشان داد که، درصد تشابه آرایه‌های گیاهی این دو منطقه، بین 17 تا 35 درصد متغیر است. همچنین مقایسه آرایه‌های گیاهی موجود در منطقه فندقلو با آرایه‌های شناسایی شده از ارسباران توسط Assadi (1987 و 1988) و حمزه و همکاران (1389) تشابه نسبتاً متوسطی را بین پوشش گیاهی این دو منطقه نشان داد.
شکل زیستی هر گونه در هر اجتماع گیاهی متفاوت است که همین اختلاف، مبنای ساختار اجتماعات گیاهی به‌‌شمار می‌رود (مبین، 1360). طبق تقسیم‌بندی‌های انجام شده بر اساس سیستم رانکایر، همی‌کریپتوفیت‌ها با داشتن 6/45 درصد سهم، از تعداد کل آرایه‌ها، شکل زیستی غالب منطقه را تشکیل می‌دهند، که در اقلیم سرد و کوهستانی معمول بوده، نشان‌دهندة سازگاری آن‌ها با شرایط اکولوژیک منطقه‌ای است (قهرمانی‌نژاد و عاقلی، 1388). تروفیت‌ها با 24 درصد از نظر فراوانی در منطقه، در ردیف بعدی قرار دارند. فراوانی تروفیت‌ها در منطقه به عواملی مانند، مداخله انسان مربوط است، که باعث کاهش انبوهی گیاهان و افزایش فرصت برای توسعه گیاهان یک‌ساله می‌شود (قهرمانی‌نژاد و عاقلی، 1388). فانروفیت‌ها با 8/16 درصد در مرتبه سوم قرار می‌گیرند. در مجموع، همی‌کریپتوفیت‌ها و فانروفیت‌ها 4/62 درصد از آرایه‌های گیاهی منطقه را شامل می‌شوند. این امر نشان‌دهنده وجود شرایط اقلیمی مناسب برای رویش‌های مناطق معتدله است (اسماعیل‌زاده و همکاران، 1384). این نوع از اشکال زیستی نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در تثبیت خاک دارند (بتولی، 1382). نتایج به‌دست آمده از مطالعات خاک‌شناسی در منطقه، وجود خاک قهوه‌ای بسیار غنی و حاصل‌‌‌خیز را تأیید می‌کند (عظیمی مطعم، 1380). با افزایش ارتفاع در منطقه، ژئوفیت‌های بیشتری مشاهده می‌شود. در کل، سهم این نوع شکل زیستی از فلور گیاهی منطقه، 11 درصد است. کمترین سهم از آرایه‌های گیاهی منطقه، متعلق به دو شکل زیستی کامفیت‌ها با 6/1 درصد و پارازیت‌ها با یک درصد است. نتایج به‌دست آمده از مطالعه شکل زیستی منطقه فندقلو، تشابه زیادی با نتایج به دست آمده از مطالعه شکل زیستی آرایه‌های منطقه جنگلی ارسباران توسط حمزه و همکاران (1389) دارد. در هر دو منطقه شکل زیستی همی‌کریپتوفیت و تروفیت، شکل زیستی غالب است.
بر اساس اطلاعات جمع‌آوری شده، فلور منطقه فندقلو متعلق به یک، دو و سه ناحیه جغرافیای رویشی است. عناصر ایرانی-تورانی با 8/29 درصد در رتبه نخست قرار دارد. درصد زیاد گونه‌های ایرانی-تورانی به سبب افزایش دامنه ارتفاعی در منطقه است (نجفی‌تیره شبانکاره و همکاران، 1384). بر اساس نتایج به‌دست آمده، بیش از نیمی از آرایه‌های شناسایی شده (2/54 درصد) پراکنش دو یا چند ناحیه‌ای دارند. این امر از یک طرف نشان‌دهنده همپوشانی چند ناحیه جغرافیایی گیاهی در این منطقه بوده (حمزه و همکاران، 1389)، و از طرفی دیگر ناشی از وجود مکان‌های مرطوب مناسب برای این عناصر و فعالیت‌های انسانی که باعث ورود و استقرار گیاهان با ویژگی‌های مشابه با علف‌های هرز در برخی مناطق شده (Naqinezhad et al., 2006) سرچشمه گرفته است. از نظر وجود پراکنش دو یا چند ناحیه‌ای، منطقه مورد پژوهش وضعیت تقریباً مشابهی با ذخیره‌گاه زیست‌کره ارسباران (حمزه و همکاران، 1389) دارد. آرایه‌های انحصاری منطقه شامل 9 آرایه است. آرایه‌های Centaurea hyrcanica، Stachys persica و Verbascum stachydiforme علاوه بر ایران، در تالش آذربایجان نیز وجود دارند (Rechinger, 1963-2001).
عامل پستی و بلندی با تغییرات شرایط آب و هوایی و با به وجود آوردن اقلیم‌های موضعی و خُرد اقلیم‌های متعدد در انتشار گیاهان دخالت می‌کند. توزیع آرایه‌های گیاهی بر حسب جهت جغرافیایی بسیار متفاوت است. در شیب‌های رو به شمال و غرب کوهستان‌ها و ارتفاعات، تابش خورشید و اشعه آن مایل است و از شیب رو به جنوب که اشعه آفتاب به طور عمود به آن می‌تابد، سردتر است. این وضع متفاوت تابش خورشید، موجب تفاوت‌های بسیار مهمی در پوشش گیاهی می‌شود. میزان شیب زمین نیز از طریق تأثیر بر عمق خاک و رطوبت خاک در توزیع گیاهان اثر دارد. Corylus avellana که از آرایه‌های شاخص منطقه محسوب می‌شود، در شیب بین 10 تا 20، جهت جنوب و جنوب غربی و ارتفاع از سطح دریای بین 1400 تا 1500 متر به وفور یافت می‌شود. در اشکوب پایین در زیر درختچه‌های فندق آرایه‌هایی، مانند: Fragaria vesca،Euphorbia seguieriana،Galium odoratum،Rosularia paniculataبه فراوانی یافت می‌شوند. از آرایه‌های شاخص و مهم دیگر منطقه Quercus macrantheraاست که در شیب‌های شمالی و شمال شرقی، در شیب‌های 20 تا 30 درصد و ارتفاع از سطح دریای 1450 تا 1600 متر بیشترین فراوانی را داراست. آرایه‌هایی مانند Carpinus betulus و Crataegus spp. که در منطقه از فراوانی زیادی برخوردارند، در شیب‌های 10 تا 20 درصد، جهت غربی و در ارتفاع از سطح دریای 1400 تا 1500 بیشتر مشاهده می‌شوند. آرایه‌های علفی غالب منطقه، مانند Trifolium spp.،Cynodon dactylon،Poa bulbosaوPlantago majorدر شیب‌های بین 5 تا 20، دامنه‌های رو به جنوب غرب، جنوب و جنوب شرق و در ارتفاع از سطح دریای 1400 تا 1550 متر به فراوانی مشاهده می‌شوند.
منطقه فندقلو به علت وجود تعدادی از عوامل مخرب، نظیر دخالت‌های بی‌رویه انسان، از قبیل قطع درختان برای سوخت، تبدیل اراضی جنگلی به زراعی، برداشت گونه‌های مرغوب، حضور گردشگران، وجود اراضی زراعی در حاشیه جنگل و در نهایت چرای مفرط، تخریب شده است. برخی از گونه‌های خرابه روی در منطقه عبارت است از:
Mespilus germanica، Crataegus spp.،
Cirsium arvense، Cichorium intybus،
Achillea millefolium، Melilotus officinalis،
Stachys byzantina، Urtica dioica،
Bromus tectorum، Capsella bursa – pastoris،
Plantago major، Marrubium vulgare،
Cynodon dactylon و Sambacus ebulus.
حفاظت کل منطقه، به منظور ممانعت از گسترش زمین‌های زراعی حاشیه و داخل جنگل، کاهش فشار چرای دام و به حداقل رساندن عوامل تخریب در این منطقه، بسیار ضروری و لازم است. در ضمن، با توجه به ارزش اقتصادی میوه فندق، به نظر می‌رسد که کاشت آن در مناطق مناسب از لحاظ اقلیمی و اکولوژیک، می‌تواند بسیار سودآور باشد.
)