صابری, عاطفه, حسن‌آبادی, زهرا, میرتاج‌الدینی, سید منصور, ناظری, وحیده. (1392). مطالعه فلور منطقه ریسه و پاقلعه شهرستان شهربابک استان کرمان. تاکسونومی و بیوسیستماتیک, 5(14), 67-78.
عاطفه صابری; زهرا حسن‌آبادی; سید منصور میرتاج‌الدینی; وحیده ناظری. "مطالعه فلور منطقه ریسه و پاقلعه شهرستان شهربابک استان کرمان". تاکسونومی و بیوسیستماتیک, 5, 14, 1392, 67-78.
صابری, عاطفه, حسن‌آبادی, زهرا, میرتاج‌الدینی, سید منصور, ناظری, وحیده. (1392). 'مطالعه فلور منطقه ریسه و پاقلعه شهرستان شهربابک استان کرمان', تاکسونومی و بیوسیستماتیک, 5(14), pp. 67-78.
صابری, عاطفه, حسن‌آبادی, زهرا, میرتاج‌الدینی, سید منصور, ناظری, وحیده. مطالعه فلور منطقه ریسه و پاقلعه شهرستان شهربابک استان کرمان. تاکسونومی و بیوسیستماتیک, 1392; 5(14): 67-78.
مطالعه فلور منطقه ریسه و پاقلعه شهرستان شهربابک استان کرمان
1گروه زیست‌شناسی، دانشکده علوم، دانشگاه شهید باهنر، کرمان، ایران
2گروه گیاهان دارویی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهربابک، شهربابک، ایران
3گروه علوم باغبانی، دانشکده منابع طبیعی، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی کرج، دانشگاه تهران، کرج، ایران
چکیده
در این بررسی، گیاهان خودروی منطقه ریسه و پاقلعه از توابع شهرستان شهربابک واقع در استان کرمان جمع‌آوری و شناسایی شد. این منطقه در حدود 60 کیلومتری شمال‌شرق شهربابک و 300 کیلومتری غرب شهر کرمان قرار گرفته است. مساحت این منطقه در حدود 40000 هکتار و ارتفاع متوسط آن از سطح دریا 2300 متر است. همچنین، این منطقه از مناطق خشک و کوهستانی محسوب می‌شود و در ناحیه ایرانی-تورانی قرار دارد و از نظر سیمای پوشش گیاهی، استپ یا بوته‌زاری و گیاه غالب آن، درمنه دشتی است. حدود 1000 نمونه گیاهی از این منطقه جمع‌آوری و شناسایی گردید. در مجموع، 205 گونه گیاهی متعلق به 41 تیره و 151 جنس تشخیص داده شد که از این میان 37 تیره، 132 جنس و 182 گونه متعلق به دولپه‌ای‌ها و 4 تیره، 19 جنس و 23 گونه مربوط به تک‌لپه‌ای‌ها بودند. بزرگترین آنها تیره کاسنی با 33 گونه و بزرگترین جنس، جنس گون با 16 گونه بود. همچنین، 9 گونه نادر، 33 گونه بوم‌زاد و 13 جنس تک‌گونه‌ای در این منطقه شناسایی شد. 86 درصد گونه‌های مطالعه شده از نظر جغرافیای گیاهی متعلق به ناحیه ایرانی-تورانی هستند. اشکال زیستی این منطقه 5/45 درصد همی‌کریپتوفیت، 5/34 درصد تروفیت، 5/9 درصد کامفیت، 5/5 درصد ژئوفیت و 5 درصد فانروفیت هستند.
1Department of Biology, Faculty of Sciences, Shahid Bahonar University, Kerman, Iran
2Department of Medicinal Plants, Islamic Azad University, Shahrbabak Branch, Shahrbabak, Iran
3Department of Science and Gardening Engineering, College of Agriculture and Natural Resources,
University of Tehran, Tehran, Iran
چکیده [English]
In this project, the wild plants of Riseh-Paqal'e area which is located about 60 km in northeast of Shahrebabak and 300 Km in west of Kerman city were identified. Total area is about 40000 hectars and with average altitude about 2300 meters from the sea level. This mountainous and arid area belongs to Irano-Turanian region. More than 1000 specimens were collected and indentified from the area. According to this study, 205 plant species which belonged to 41 families and 151 genera were identified. 37 families, 132 genera and 182 species belonged to dicotyledons and 4 families, 19 genera and 23 species belonged to monocotyledons. The biggest family was Asteraceae with 33 species and the biggest genus was Astragalus with 16 species. Meanwhile, there were 9 rare species, 33 endemic species and 13 monospeciefic genera in the studied area. Phytogeographically, 54% of the studied plant species belonged to Irano-Turanian region. Biological types of this area included: hemicryptophytes 45.5%, therophytes 34.5%, chamaephytes 9.5%, geophytes 5.5% and phanerophytes 5%.
کلیدواژه‌ها [English]
Riseh and Paqal'e, Biological forms, Shahrebabak, Flora, Kerman
اصل مقاله
مقدمه
شناخت فلور و شناسایی گونه‌های مقاوم، مهاجم، بوم‌زاد، نادر، در حال انقراض و گیاهان دارویی نقش عمده‌ای در تعیین پتانسیل زیستی محیط دارد و تا حدود زیادی دستیابی به اطلاعات در زمینه توان زیستی منطقه و برنامه‌ریزی جهت حفاظت، احیا و بهره‌برداری اصولی از آنها به منظور حفظ محیط‌زیست را امکان‌پذیر می‌نماید. بُعد دیگر شناخت گیاهان، تعیین پوشش گیاهی و تکمیل فلور کشور است که با توجه به تنوع اقلیم و در نتیجه تنوع گونه‌های گیاهی آن با وجود جمع‌آوری های متعدد و تحقیقات بسیاری که توسط گیاه‌شناسان، انجام شده است، اما هنوز مناطق بسیاری وجود دارد که گیاهان آن جمع‌آوری و شناسایی نشده است. گیاهان منطقه شهربابک به طور پراکنده جمع‌آوری شده‌اند که می‌توان به جمع‌آوری‌های وکیلی (1378) و حسن‌آبادی (1383) اشاره نمود اما تاکنون از منطقه ریسه و پاقلعه جمع‌آوری مدونی صورت نگرفته است. سیمای کلی پوشش گیاهی منطقه با بوته‌های درمنه مشخص می‌شود که در برخی مناطق با گونه‌هایی از گون یا درختچه‌هایی چون دیو خار (Lycium depressum Stocks.)، نسترن (Rosa moschata J. Hermann.)، گز (Tamarix ramosissima Ladeb.)، زالزالک (Crataegus meyeri Pojark.) و زرشک (Berberis integerrima Bunge.) همراه می‌شوند.
شهرستان شهربابک در شمال‌غربی استان کرمان واقع شده است. این شهرستان از شمال و غرب به استان یزد، از شرق به شهرستان رفسنجان و از جنوب به شهرستان سیرجان محدود می‌شود (بیگلری، 1385). منطقه مطالعه شده، در فاصله حدود 300 کیلومتری شهر کرمان و 60 کیلومتری شمال‌شرقی شهر مرکزی شهربابک و در محدوده دو دهستان ریسه و پاقلعه، با مساحتی در حدود 40000 هکتار و ارتفاع متوسط 2300 متر از سطح دریا و در مسیر ارتفاعات مرکزی ایران و به طور جزیی‌تر در مسیر رشته‌کوهی موسوم به کمربند دهج-ساردو قرار دارد. رودخانه پاقلعه از مهم‌ترین رودخانه‌های این منطقه است که در بخش‌های بالایی به صورت دایم و در قسمت‌های پایین دست به صورت فصلی جریان دارد. رودخانه ریسه نیز به صورت فصلی در بخش جنوبی منطقه جریان دارد. طبق گزارش‌های سازمان هواشناسی در سطح ایستگاه‌های شهرستان و روستا، میانگین تراز شده کمینه، بیشینه و روزانه دما در بررسی رژیم حرارتی منطقه، با حداقل دمای 7/1 درجه و حداکثر 23 درجه و روزانه 6/13 درجه سانتیگراد اعلام و بیشینه بارش سالانه در ایستگاه‌های منطقه 2/196 میلی‌متر گزارش شده است.شکل 1 منحنی آمبروترمیک منطقه را طبق آمار سال‌های 1375 تا 1387 نشان می‌دهد. با توجه به آمار ایستگاه سینوپتیک شهربابک، میانگین درجه حرارت سالانه در این منطقه 6/14 درجه سانتیگراد و تعداد روزهای یخبندان 94 روز است که از اواخر مهر ماه شروع شده، تا اوایل اردیبهشت ماه ادامه می‌یابد. میانگین بارندگی سالانه 8/209 میلی‌متر است. بیشینه رطوبت نسبی در آذر ماه با 68 درصد و کمینه آن در مرداد ماه با 5/21 درصد به وقوع می‌پیوندد و میانگین سالانه رطوبت نسبی 41 درصد است (بیگلری، 1385).
شکل 1- منحنی آمبروترمیک منطقه ریسه و پاقلعه طی دوره آماری 1375- 1387
مواد و روش‌ها
به دلیل اهمیت زیاد نمونه‌‌برداری در یک تحقیق فلوریستی (فلوریستیک) و به منظور شناخت هر چه بهتر ترکیب و اجزای فلوری منطقه، این کار به طور برنامه‌ریزی‌شده و با توجه به آغاز فصل رویش در این منطقه، در صدر امور قرار داده شد. نخستین جمع‌آوری در پاییز 1386 صورت گرفت. به دلیل کوهستانی و سرد بودن منطقه، فصل رویشی عمده گیاهان آن از اواسط فروردین آغاز می‌شود. اما برای جمع‌آوری کامل گیاهان علاوه بر فصل پاییز، دو دوره در فصل زمستان سال 1386 نیز جمع‌آوری صورت گرفت. سپس با آغاز فصل بهار (1387) فاصله بین جمع‌آوری‌ها کوتاه‌تر شد و هر هفته دو بار تا اواسط تیر ماه همان سال جمع‌آوری صورت گرفت. سپس چند دوره جمع‌آوری دیگر هم تا اواخر شهریور ماه صورت گرفت. نمونه‌ها پس از جمع‌آوری و خشک کردن، بر روی مقوای هرباریومی الصاق گردیدند. اطلاعاتی همچون نام تیره، نام گونه، محل دقیق جمع‌آوری، تاریخ جمع‌آوری، نام جمع‌آوری‌کننده و شناسایی‌کننده و ارتفاع محل در کنار نمونه پیوست گردید. بیش از 1000 نمونه گیاهی جمع‌آوری و با فلورهای فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-1998)، فلور رنگی ایران (قهرمان، 1362-1382)، رُستنی‌های ایران (مبین، 1354-1374)، رده‌بندی گیاهی (مظفریان، 1373)، گون‌های ایران (معصومی، 1365-1385)، گونه‌های جدید و جالب توجه از جنس گون در ایران (معصومی و وکیلی، 1381) و شالوده جغرافیای گیاهی خاورمیانه (Zohary, 1973) شناسایی شدند که در هرباریوم دانشکده کشاورزی کرج دانشگاه تهران نگهداری می‌شوند. تعیین اشکال زیستی و گونه‌های بوم‌زاد با استناد به کتاب‌های فلورا ایرانیکا (Rechinger, 1963-1998)، فلور ایران (اسدی و همکاران، 1367-1387) و تنوع زیستی گونه‌های گیاهی ایران (قهرمان و عطار، 1377) انجام شد.
نتایج
با بررسی فلور منطقه ریسه و پاقلعه، 205 گونه گیاهی متعلق به 41 تیره و 151 جنس شناسایی شد (شکل 2). بزرگترین تیرههای دو‌لپه‌ای به ترتیب: تیره آفتابگردان (Asteraceae) با 25 جنس و 33 گونه، باقلائیان (Fabaceae) با 12 جنس و 27 گونه، تیره نعناع (Lamiaceae) با 11 جنس و 19 گونه و تیره شب‌بو (Brassicaceae) با 13 جنس و 15 گونه بودند (شکل 4). بیشترین گونه‌ها متعلق به دولپه‌ای‌ها، جنس Astragalus L. از تیره باقلائیان با 16 گونه و Nepeta L. از تیره نعناع با 7 گونه بودند (شکل 5).
بزرگترین تیرههای تک لپه به ترتیب گندمیان (Poaceae) با 13 جنس و 16 گونه و تیره لاله (Liliaceae) با 4 جنس و 5 گونه بودند که 8/9 درصد گونه‌های منطقه را به خود اختصاص می‌دهند. بیشترین گونه‌ها در تک‌لپه‌ای‌ها متعلق به جنس L. Allium از تیره لاله و Eremopyrum Jaub. & Spach، L. Poa و Bromus L. از تیره گندمیان هرکدام با دوگونه بودند.
گرچه در دید کلی، منطقه توسط گونه‌های Artemisia L. پوشیده شده، اما اختلاف ارتفاع و وجود اقلیم‌های خُرد و شرایط بوم‌شناختی مختلف سبب رویش گیاهان مختلفی در منطقه شده است. علاوه بر گروه فراگیر درمنه (Artemisia sieberi Besser)، برخی از گونه‌های گیاهی دیگر نیز به صورت اجتماعات گسترده در منطقه دیده می‌شوند. از جمله، جامعه بادام (Amygdalus scoparia Spach.)، جامعه درمنه سفید (Artemisia santolina Schrenk.)، جامعه درمنه آبراهه‌ای (Artemisia deserti Krasch) جامعه سریش (Eremurus sp.)، جامعه تخریبی تلخ بیان (Sophora alopecuroides L.)، و جوامع گون (Astragalus spp.). در مقابل، برخی گونه‌ها نیز به صورت اندک و نادر هستند که از بین 1405 گونه نادر در ایران، 9 گونه (64/0 درصد) آنها در این منطقه مشاهده شدند، به عبارتی، 4/4 درصد گونه‌های گیاهی منطقه نادر هستند (جدول 1). از حدود 1810 گونه گیاهی انحصاری در ایران، 33 گونه (82/1 درصد) از آنها در منطقه مورد مطالعه وجود دارد و 1/16 درصد گونه‌های گیاهی منطقه، بوم‌زاد ایران هستند (جدول 1).
در این منطقه 13 جنس تک‌گونه‌ای یافت شد که در مقایسه با 556 جنس تک‌گونه‌ای در ایران (قهرمان و عطار، 1377) 33/2 درصد و در مقایسه با 150 جنس در منطقه 7/8 درصد آنها تک‌گونه‌ای بودند. بیشترین جنس‌های تک‌گونه‌ای متعلق به تیره شب‌بو (Brassicaceae) بود (جدول 1). تنوع گونه‌های علفی و بوته‌ای منطقه نسبت به گونه‌های درختی و درختچه‌ای بیشتر است. از گونه‌های درختی و درختچه‌ای منطقه می‌توان به بادام (Amygdalus scoparia)، نسترن شیرازی (Rosa moschata J. Hermann.) و گز (Tamarix ramosissima Ladeb.) اشاره نمود.
بررسی اشکال زیستی منطقه نشان می‌دهد که بیشتر گونه‌های گیاهی همی‌کریپتوفیت (91 گونه) هستند که بیشترین آنها مربوط به تیرههای کاسنی (20 گونه) و نعناع (11 گونه) بودند. سایر اشکال زیستی منطقه به این ترتیب زیر بود: تروفیت‌ها (69 گونه) که بیشترین آنها تیرههای شب‌بو (13 گونه) و کاسنی (9 گونه) بود. کامفیت‌ها (33 گونه) بیشترین آنها تیره باقلائیان (11 گونه)، فانروفیت‌ها (10 گونه) بیشترین آنها تیره گل‌سرخ (4 گونه) و ژئوفیت‌ها (10 گونه) که بیشترین آنها از تیره لاله و گرامینه (هر کدام 4 گونه) بود. در مجموع، 5/45 درصد گونه‌ها همی‌کریپتوفیت، 5/34 درصد تروفیت، 5/ 9 درصد کامفیت، 5 درصد فانروفیت و 5/5 درصد ژئوفیت بودند.
بحث و نتیجه‌گیری
نتایج حاصل از بررسی فلوریستیک منطقه ریسه و پاقلعه نشان می‌دهد که از حدود 8000 گونه گزارش شده در کشور 205 گونه یعنی 3/2 درصد آنها در منطقه مطالعه شده، یافت شدند. 19 گونه که اسامی آنها در جدول 1 آمده است، بر اساس منابع منتشر شده تاکنون از منطقه جنوب‌شرق کشور گزارش نشده‌اند. هر چند با توجه به خشکسالی چند سال اخیر و کاهش رویش بسیاری گونه‌های تروفیت و حتی عدم رشد و فعالیت برخی گونه‌های همی‌کریپتوفیت و برخی گونه‌های دیگر، منطقه تنوع اصلی خود را نشان نمی‌دهد، اما با توجه به قرار داشتن این منطقه در بخش کم باران مرکزی ایران، شناسایی 205 گونه گیاهی متعلق به 151 جنس و 41 تیره، نشان‌دهنده تنوع زیستی نسبتاً خوبی در این منطقه است. با توجه به مساحت منطقه (حدود 40000 هکتار و حدود 024/0 درصد مساحت ایران)، حدود 24 درصد تیرهها، 12 درصد جنس‌ها و 2/3 درصد گونه‌های گیاهی ایران در این محدوده یافت می‌شوند که در مقایسه با مناطق دیگر و نسبتاً نزدیک به آن که از نظر فلوریستیکی بررسی شده‌اند نیز تنوع قابل قبولی نشان می‌دهد. برای مثال: جوزم شهربابک با 74000 هکتار وسعت و 420 گونه (حسن‌آبادی، 1383)، گوغر بافت با 15000 هکتار وسعت و 414 گونه گیاهی (میرتاج‌الدینی، 1375).
بررسی پراکنش جغرافیایی نشان داد که درصد بالایی از گیاهان متعلق به ناحیه ایرانی-تورانی هستند و شکل زیستی غالب منطقه را همی‌کریپتوفیت‌ها تشکیل می‌دهند. بالا بودن درصد گیاهان همی‌کریپتوفیت در منطقه که جوانه رویشی آنها در زمستان‌های سرد در سطح خاک با بقایای شاخ و برگ سال‌های قبل و یا برف پوشیده و حفاظت می‌شوند، به همراه منحنی آمبروترمیک (شکل 1) نشان‌دهنده حاکمیت اقلیمی سرد و خشک در منطقه است. همچنین، بالا بودن درصد تروفیت‌ها نشان‌دهنده طولانی بودن دوره خشکی است. بنابراین، منطقه از اقلیم سرد و خشک برخوردار است (شکل 3). انتشار جغرافیایی گیاهان منطقه مطالعه شده نشان می‌دهد که گونه‌هایی با انتشار جغرافیایی ایرانی-تورانی 54 درصد، ایرانی-تورانی/ هیرکانی 10 درصد، ایرانی-تورانی/ اروپا-سیبری 7 درصد، ایرانی-تورانی/صحرا-سندی 10 درصد و ایرانی-تورانی/هیرکانی/صحرا-سندی 7 درصد و جهان‌وطن 7 درصد هستند (شکل 6).
جدول 1- فهرست شکل زیستی، بوم‌زاد، نادر و تک‌گونه‌ای گیاهان و پراکنش جغرافیایی منطقه. شکل زیستی: Th: تروفیت‌ها، Ch: کامفیت‌ها، Ge: ژئوفیت‌ها، He: همی‌کریپتوفیت‌ها، Ph: فانروفیت‌ها. پراکنش جغرافیایی: Cosm: جهان وطن، IT: ایرانی-تورانی، H: هیرکانی، SS: صحرا-سندی، ES: اروپا-سیبری، En: بوم‌زاد، Ra: نادر، Mo: تک‌گونه‌ای. * گونه‌هایی که تاکنون از منطقه جنوب‌شرق ایران گزارش نشده‌اند.
ابتدای صفحه