اشرف‌زاده, محمدرضا, مددی, حسین, شاهی, طیبه. (1390). بررسی ویژگی‌های ریختی و بوم‌شناختی موش خاردار (Acomys dimidiatus Cretzschmar, 1826) (Rodentia: Muridae) در منطقه حفاظتشده گنو و شهرستان میناب. تاکسونومی و بیوسیستماتیک, 3(9), 1-14.
محمدرضا اشرف‌زاده; حسین مددی; طیبه شاهی. "بررسی ویژگی‌های ریختی و بوم‌شناختی موش خاردار (Acomys dimidiatus Cretzschmar, 1826) (Rodentia: Muridae) در منطقه حفاظتشده گنو و شهرستان میناب". تاکسونومی و بیوسیستماتیک, 3, 9, 1390, 1-14.
اشرف‌زاده, محمدرضا, مددی, حسین, شاهی, طیبه. (1390). 'بررسی ویژگی‌های ریختی و بوم‌شناختی موش خاردار (Acomys dimidiatus Cretzschmar, 1826) (Rodentia: Muridae) در منطقه حفاظتشده گنو و شهرستان میناب', تاکسونومی و بیوسیستماتیک, 3(9), pp. 1-14.
اشرف‌زاده, محمدرضا, مددی, حسین, شاهی, طیبه. بررسی ویژگی‌های ریختی و بوم‌شناختی موش خاردار (Acomys dimidiatus Cretzschmar, 1826) (Rodentia: Muridae) در منطقه حفاظتشده گنو و شهرستان میناب. تاکسونومی و بیوسیستماتیک, 1390; 3(9): 1-14.
بررسی ویژگی‌های ریختی و بوم‌شناختی موش خاردار (Acomys dimidiatus Cretzschmar, 1826) (Rodentia: Muridae) در منطقه حفاظتشده گنو و شهرستان میناب
1گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه علوم و فنون دریایی خرمشهر، خرمشهر، ایران
2گروه محیط زیست، دانشکده منابع طبیعی، دانشگاه صنعتی خاتم الانبیاء، بهبهان، ایران
3اداره کل حفاظت محیط زیست استان هرمزگان، بندرعباس، ایران
چکیده
چکیده
این پژوهش به بررسی برخی ویژگی‌های ریختی و بوم‌شناختی موش خاردار (Acomys dimidiatus) در محدوده زیستگاههای منطقه حفاظتشده گنو و شهرستان میناب واقع در استان هرمزگان پرداخته است. تعداد 58 نمونه از این گونه با استفاده از تله‌های زنده‌گیر، از گستره زیستگاههای یاد شده جمع‌آوری گردید. یافته‌ها درصد بالای شب‌فعال بودن این گونه را نشان می‌دهد. نمونه‌ها از ارتفاع کمتر از 100 متر تا بالاتر از 1500 متر از سطح دریا به‌دست آمدند. تعداد 5 صفت ظاهری و 15 صفت جمجمه‌ای و دندانی اندازه‌گیری و نسبتهای تمامی اندازه‌ها به طول سر و بدن محاسبه گردید. برای بررسی نرمال بودن داده‌ها از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف استفاده گردید. نتایج محاسبه آمار توصیفی نشان داد که متوسط اندازه 14 صفت از 20 صفت در نمونههای میناب بزرگتر از نمونههای گنو است. همچنین متوسط اندازه تمامی نسبت‌ها در نمونههای میناب بزرگتر از گنو است. به منظور نشان دادن اختلاف‌های معنی‌دار میان اندازه‌ها و نسبتهای به‌دست آمده جمعیتهای دو منطقه، آزمون Independent Sample T-Test به‌کار رفت. تحلیل‌ها نشان داد، از میان 20 صفت مورد بررسی، تنها 5 صفت در میان جمعیتهای دو منطقه دارای اختلاف معنی‌داری هستند (p<0.05). همچنین، 9 نسبت از 20 نسبت مورد بررسی در میان جمعیتهای دو منطقه دارای اختلاف‌های معنی‌دار هستند (p<0.01, p<0.05). آزمون MANOVA نیز برای بررسی وجود اختلاف در میان جمعیت‌ها استفاده گردید، که در سطح (p<0.05) معنی‌دار بود. یافته‌های حاصل از تحلیل مؤلفه‌های اصلی (PCA)، جمعیتهای دو منطقه را تقریباً به‌طور مشخص از نظر صفات و نسبتهای مورد بررسی از هم تفکیک نمود. بر این اساس، دو مؤلفه اصلی اول بیش از 60 درصد کل تغییرات و تفاوت‌ها را تشریح می‌کنند.
A study on ecology, morphology and morphometry of Acomys dimidiatus Cretzschmar, 1826 (Rodentia: Muridae) in Geno sanctuary and Minab County, Hormozgan Province, Iran
نویسندگان [English]
Mohammad Reza Ashrafzadeh1؛ Hossein Madadi2؛ Taybeh Shahi3
1Department of Environment, Faculty of Natural Resources, Khorramshahr University of Marine Science and Technology, Khorramshahr, Iran
2Department of Environment, Faculty of Natural Resources, Khatam Al-Anbia University of Technology, Behbahan, Iran
3Department of Environment, Hormozgan Province, Bandar Abbas, Iran
چکیده [English]
Abstract
In the present study, two populations of Acomys dimidiatus from different locations of Hormozgan Province (Geno sanctuary and Minab County) were compared according to their morphometric, morphological and ecological characteristics. Fifty eight specimens of adult A. dimidiatus were collected by live traps (Sherman traps, Havahart traps and locally made traps) from these regions. We caught the rodents from the height ranging from <100 to >1500 meters. According to our field observations, the studied species was mostly nocturnal. At first, five external and fifteen cranial- dental characters were measured, then ratios of measured characters to head and body length were calculated. The normality of data was analyzed by Kolmogorov- Smironov test. Descriptive statistics were calculated for characters and ratios. The results showed that the average of 14 out of 20 characters in Minab specimens was greater than Geno specimens. Also, the average of all of the ratios (20 ratios) in Minab specimens was greater than that of Geno region. Independent Sample T-Test was used to test the statistical significance between length and ratios. The results indicated that there were significance differences in five out of twenty characters and nine out of twenty ratios in two regions(p<0.05). In addition, MANOVA test revealed significant differences among the studied populations (p<0.05). Also, intraspecific variations were assessed with the principal components analysis (PCA). The first two principal components accounted for more than 60% of the total variance and the species were fairly well separated by them.
کلیدواژه‌ها [English]
Acomys dimidiatus, Ecology, Morphometry, PCA, Hormozgan Province
اصل مقاله
مقدمه
Wilson و Reeder (2005) گونه موش خاردار (Acomys dimidiatus) را در بالاخانواده Muroidea، خانواده Muridae، زیرخانواده Deomyinae، جنس Acomys و زیرجنس Acomys قرار دادند. بر اساس Denys (1990) قدیمی‌ترین فسیل مربوط به جنس Acomys در رسوبات جنوب آفریقا مربوط به حدود 5/4 میلیون سال پیش یافت شده است. Barome و همکاران (2001) دو فرضیه زیست‌جغرافیایی برای منشأ و ادامه پراکنش گونه‌های این جنس تشریح کردند. در یک فرضیه، منشأ Acomys در آفریقای جنوبی در نظر گرفته شده است، که به سمت شمال پراکنش یافته و روند تکامل و گونه‌زایی در این جهت ادامه یافته است. فرضیه دیگر شرق آفریقا (اتیوپی و کنیا) را به‌عنوان مرکز معرفی می‌کند. همراه با پراکنش و ادامه روند گونه‌زایی در یک جهت به سمت منطقه مدیترانه و در جهتی دیگر به سمت آفریقای جنوبی. Wilson و Reeder (2005) تعداد 20 گونه را برای این جنس در سطح جهان معرفی نموده‌اند. از مشخصات این جنس خارهای سطح پشتی بدن و پهنی خاص قسمت عقبی استخوان بالای جمجمه است. گوش‌ها خوب رشد کرده و نسبتاً دراز و دم از حلقه‌های غضروفی نسبتاً پهنی تشکیل شده است که در فواصل بین حلقه‌ها موهای کوتاه و ریزی روییده شده؛ به طوری که حلقه‌ها و فلس‌های دم از خارج کاملاً نمایان هستند. جعبه جمجمه پهن، تیغه‌های فوق حدقه‌ای وجود دارد و پوزه تا حدی بلند است. سوراخ جلو حدقه‌ای کاملاً باز و خیلی کم در پایین باریک می‌شود. صندوق صماخ زیاد بزرگ نیست (اعتماد، 1357).
A. dimidiatus به وسیله Cretzschmar به‌عنوان Musdimidiatusتشریح گردید (Volobouev et al., 2007). به هر حال، وضعیت آرایه‌شناسی گروه cahirinus-dimidiatus و سایر گونه‌ها با تردیدهای زیادی همراه بوده است (Barome et al., 2001)، که به برآوردهای متفاوتی از شمار گونه‌های جنسAcomys از38 (Ellerman, 1941) تا 14 گونه (Musser and Carleton, 1993)، 9 گونه (Corbet and Hill, 1991)، یا 7 گونه (Honacki et al., 1982) منجر گردید.
گونه A. dimidiatus از شبه جزیره سینا در مصر، اردن، فلسطین اشغالی، لبنان، سوریه، عربستان سعودی، یمن، عمان، امارات متحده عربی، جنوب عراق، جنوب ایران تا جنوب پاکستان پراکنش دارد (Wilson and Reeder, 2005; Amr etal., 2008). این گونه در بخش عمده نواحی یاد شده، پیش از این به‌عنوان A. cahirinus شناخته می‌شد. شکل‌های 1 و 2 به ترتیب پراکنش گونه‌های A. dimidiatus و A. cahirinus را در سطح جهان نشان می‌دهند. میزون (1380) تشریح می‌کند که A.cahirinus یکی از گونه‌هایی است که بدون آنکه وارد فلات ایران شود، در عراق و هندوستان و سواحل خلیج‌فارس زندگی می‌کند. در ایران در منطقه چابهار، حاشیه بلوچستان و بوشهر یافت می‌شود. A. dimidiatus از نظر ریخت‌شناسی شباهت بسیار زیادی به A. cahirinus دارد و معمولاً مترادف با آن قرار داده شده است (Ellerman and Morrison-Scott, 1951; Musser and Carleton, 1993). بر اساس مطالعات و بررسی‌های Volobouev و همکاران (2007) به سختی می‌توان ویژگی‌های ریخت‌شناختی مشخص و متمایز‌کننده‌ای در میان گروه‌های cahirinus-dimidiatus پیدا کرد؛ به گونه‌ای که طبقه‌بندی شماری از شکل‌های این گروه‌ها موضوع مطالعات و تجدید نظرهای پیوسته است. به هر حال، تفاوت‌های کروموزومی، جداسازی کاملی را در میان این گونه‌ها تأیید نموده است.
شکل 1- نقشه پراکنش A. dimidiatus در سطح جهان (Amr et al., 2008)
شکل 2- نقشه پراکنش A. cahirinus در سطح جهان (Dieterlen et al., 2008)
گونه A. dimidiatus در طبقه کمترین نگرانی (LC or Least Concern) اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت و منابع طبیعی (IUCN) قرار گرفته است (Amr et al., 2008). این گونه در زیستگاههای خشک و نیمه‌خشک شامل نواحی سنگلاخی و صخره‌ای و تپه‌ماهورها در درخت‌زارهای مدیترانه‌ای، جنگل‌های خزان‌کننده خشک و بوته‌زارها زیست دارد. در مصر وارد سکونتگاه‌های انسانی شده، همچنین در زمین‌های کشاورزی نیز مشاهده می‌شود (Amr et al., 2008). Brohi وFakhri (2006) این گونه (A. cahirinus) را به‌عنوان یکی از پستانداران معمول تپه‌ها و زمین‌های سنگلاخی، صخره‌ای و شنی، شیب‌های کوه‌ها و کشت‌زارهای پارک ملی هین‌گل (Hingol National Park) در پاکستان معرفی نمودند. موش خاردار، یک پستاندار زودرس (Precocial) است که نوزادان آن پس از یک دوره بارداری 39 روزه با چشم و گوش باز به دنیا می‌آیند (Brunjes, 1990). از منابع غذایی متنوعی مانند حشرات، مارها و دانه‌های گیاهان تغذیه نموده و سازگاری مناسبی نیز با انسان دارد (Brunjes, 1990). بر اساس مطالعات ضیایی (1387) و Degen و همکاران (2004) گونه یاد شده عمدتاً از بذر و دانه گیاهان تغذیه می‌کند. مطالعه حاضر به بررسی ویژگی‌های ریختی و بوم‌شناختی موش خاردار در محدوده دو منطقه (شهرستان میناب و منطقه حفاظتشده گنو) در استان هرمزگان پرداخته است.
مواد و روش‌ها
در مطالعه حاضر، نمونههای A. dimidiatus از دو منطقه در محدوده استان هرمزگان، شامل منطقه حفاظتشده گنو و شهرستان میناب به‌دست آمدند (شکل 3). منطقه حفاظتشده گنو در حدود 30 کیلومتری شمال غربی بندرعباس (″33،΄42 ،˚27 - ″52،΄11،˚27 و ″44،΄26،˚56 - ″43،΄ 46 ،˚55) قرار گرفته و دارای دامنه ارتفاعی بین 50 تا 2347 متر از سطح دریاست. متوسط بارندگی سالیانه در ارتفاعات بالای 1550 متر 370 میلی‌متر و برای ارتفاعات پایین‌تر 5/257 میلی‌متر و متوسط دما نیز 8/26 درجه سانتیگراد است (اشرف‌زاده و همکاران، 1389؛ زهزاد و مجنونیان، 1376). تاکنون حدود 516 گونه گیاهی مانند بادام کوهی (Amygdalus scoparia)، بنه (Pistacia atlantica)، ارس (Juniperus excelsa)، کهور (Prosopis spp.) و آکاسیا (Acacia spp.) در این منطقه شناسایی شده است (نجفی تیره شبانکاره و همکاران، 1384).
شهرستان میناب، به‌عنوان دومین منطقه مورد مطالعه، با مساحت تقریبی 7/7494 کیلومتر مربع (΄9 ،˚27 و ΄4،˚57) در حاشیه ساحلی دریای عمان قرار گرفته است. دامنه ارتفاعی محدوده مطالعاتی در این منطقه از سطح دریا تا بیش از 2100 متر متغیر است. بیشینه و کمینه دمای سالیانه به ترتیب، حدود 2/33 و 9/19 درجه سانتیگراد و متوسط بارندگی سالیانه حدود 221 میلی‌متر برآورد شده است. پوشش گیاهی منطقه از نوع رویش‌‌های سازگار به آب و هوای گرمسیری و عمدتاً در برگیرنده تیپ‌ها و جوامع گیاهی، مانند Salsola، Hammada، Zygophillum sp.، Haloxylon sp.، Cymbopogon، Convolvulus و Haloxylon sp. است (استانداری هرمزگان، 1386).
روش نمونه‌برداری: نمونه‌برداری در این پژوهش بین سال‌های 1384 تا 1387 انجام گرفت. در مجموع تعداد 90 تله زنده‌گیر شامل تله‌های شرمن (مدل تا شو با ابعاد 8×9×23 سانتی‌متر)، تله سنتی ساخت داخل و هوهارت (با ابعاد 18×18×65 سانتی‌متر و 13×13×45 سانتی‌متر) مورد استفاده قرار گرفت. در ابتدا، به ترتیب در منطقه حفاظتشده گنو و شهرستان میناب، تعداد 30 و 35 مکان تله‌گذاری در وضعیت‌های متنوع پوشش گیاهی، ارتفاع‌های مختلف و خرد اقلیم‌های متفاوت به طور سیستماتیک-تصادفی انتخاب گردید. در این مکان‌ها از ترانسکت‌هایی به طول 600 متر استفاده شد. تله‌ها در هر ترانسکت در ایستگاه‌های با فواصل 20 متر قرار داده شدند. سعی گردید در هر ایستگاه از هر سه نوع تله زنده‌گیر استفاده گردد. فواصل تله‌ها از یکدیگر در هر ایستگاه شش متر در نظر گرفته شد (Cunningham and Moors, 1996; Lee, 1997). تله‌ها عصرها قبل از غروب آفتاب کار گذاشته شده، صبح روز بعد کنترل می‌شدند. در بعضی مواقع نیز تله‌ها صبح کار گذاشته شده، عصرها قبل از غروب آفتاب کنترل می‌شدند.
شکل 3- موقعیت محدوده مطالعاتی در کشور و استان همراه با توزیع مکان‌های نمونه‌بردار
شناسایی گونه‌ها: جوندگان به دام افتاده با استفاده از کلیدهای Harrison و Bates (1991)، Corbet (1978) و اعتماد (1357) شناسایی شدند. در این پژوهش، نمونه‌ها بر اساس صفات ظاهری جنسی و شکل دندان‌ها به گروه‌های سنی بالغ و نابالغ تقسیم شده، تنها نمونههای بالغ در تجزیه و تحلیل‌های آماری به کار رفتند (مؤمن‌زاده و همکاران، 1380، Moradi and Kivanc, 2003; Mirshamsi et al., 2007). اندازه‌های ظاهری بررسی شده عبارتند از: 1- طول سر و بدن (HBL)، 2- طول دم (TL)، 3- طول گوش (EL)، 4- طول پای عقب (HFL)؛ 5- وزن (Wgr) (شکل 4).
اندازه‌های جمجمه‌ای و دندانی: 1- طول اکسی پیتونازال (OL)؛ 2- طول کندیل و بازال (CL)؛ 3- پهنای زیگوماتیک (ZW)؛ 4- فاصله بین حدقه‌ای (LW)؛ 5- پهنای جعبه جمجمه (CW)؛ 6- طول استخوان بینی (LN)؛ 7- طول دیاستما (LD)؛ 8- طول شکاف کامی قدامی (LPF)؛ 9- طول صندوق صماخ (LTB)؛10- عرض صندوق صماخ (WTB)؛ 11- طول ردیف دندان‌های آسیای بالا (UCH)؛ 12- طول ردیف دندان‌های آسیای پایین (LCH)؛ 13- ارتفاع جمجمه (HS)؛ 14- پهنای پوزه در جمجمه (WR)؛ 15- طول فک پایین (LM). برای محاسبه وزن از ترازوهای با مقیاس 100 گرم و 500 گرم استفاده شد. همچنین، اندازه‌های ظاهری تا 1/0 میلی‌متر و اندازه‌های جمجمه‌ای و دندانی به وسیله کولیس با دقت 05/0 میلی‌متر به‌دست آمد (YiĞit et al., 2001; Moradi and Kivanc, 2003; Mirshamsi et al., 2007; Khaje and Meshkani, 2010) (شکل 4).
شکل 4- صفات ریخت‌سنجی ظاهری، جمجمه‌ای و دندانی اندازه‌گیری شده در A. dimidiatus
روش‌های آماری: تمامی تحلیل‌های این پژوهش در نرم‌افزارهای SPSS نسخه 5/11، MINITAB 14 و Excel انجام شد. برای بررسی وضعیت نرمال بودن داده‌ها از آزمون کولموگروف- اسمیرنوف استفاده گردید. برای بررسی معنی‌دار بودن اختلاف میان جنس‌ها Independent Sample T-Test به کار گرفته شد. نتایج این آزمون نشان داد که تفاوت معنی‌داری میان جنس‌های مختلف وجود ندارد. بنابراین، نمونههای مربوط به هر دو جنس برای انجام تحلیل‌های بعدی ترکیب شدند. در ادامه، آمار توصیفی مربوط به تمامی صفات ریخت‌سنجی ظاهری، جمجمه‌ای و دندانی و نسبت‌ها محاسبه گردید. برای بررسی معنی‌داری اختلاف میان تمامی اندازه‌های ظاهری، جمجمه‌ای و دندانی جمعیتهای دو منطقه از Independent Sample T-Test استفاده شد. در بعضی موارد، نقش نسبت‌ها برای شناسایی و بررسی گونه‌ها و جمعیتهای آنها مهم‌تر از نقش خود اندازه‌هاست. بنابراین، نسبت تمامی اندازه‌های به‌دست آمده به طول سر و بدن به‌عنوان یکی از موارد مطرح شده در مطالعات پیشین (Khaje and Meshkani, 2010)، بررسی و برای تحلیل معنی‌دار بودن اختلاف این نسبت‌ها در میان نمونههای دو منطقه نیز از Independent Sample T-Test استفاده گردید. جهت ارزیابی تغییرات درون‌گونه‌ای جمعیت‌ها، تحلیل مؤلفه‌های اصلی (PCA) به کار گرفته شد. تحلیل چند متغیره واریانس (MANOVA) نیز برای بررسی وجود اختلاف معنی‌دار میان جمعیت‌ها به کار رفت (Pillai,s Trace).
نتایج
طی فعالیت‌‌های صحرایی، در مجموع تعداد 58 نمونه A. dimidiatus از دو منطقه مورد مطالعه (منطقه حفاظتشده گنو: 46 نمونه و میناب: 12نمونه) جمع‌آوری گردید. شکل‌های 5 و6 تصاویری از دو نمونه صید شده و شکل‌های 7 و 8 طرح دندانی دو نمونه را در محدوده مطالعاتی نشان می‌دهد. این گونه در منطقه حفاظتشده گنو در نواحی پایین دست (محدوده خلیج- عمانی) گنو در همه فصول نمونه‌برداری مشاهده شد، اما در نواحی کوهستانی در ارتفاعات بالاتر از 1500 متر در فصل زمستان صید نشد.
در شهرستان میناب، در همه فصول نمونه‌برداری مشاهده گردید. در هر دو منطقه مطالعاتی، حفره‌های لانه در شکاف سنگ‌ها و صخره‌ها، سوراخ زیر سنگ‌ها و در بعضی موارد اطراف گیاهان و بوته‌های خشک مشاهده گردید. تمامی نمونه‌ها در تله‌های فعال در شب به دام افتاده و در طول روز مشاهده نگردید. در موارد متعددی نمونههای زنده آسیب دیده (به ویژه از ناحیه دم و گوش) مشاهده و به دام افتادند. در هنگام جدا کردن پوست این حیوان، دم به راحتی کنده شده، پوست نیز، به ویژه در قسمت خاری پاره می‌شد. از صیادان طبیعی این گونه در منطقه حفاظتشده گنو، سمور سنگی (Martesfoina)، خدنگ (Herpestesjavanicus)، شغال (Canisaureus)، روباه معمولی (Vulpesvulpes) مشاهده شدند و با تله‌های زنده‌گیر به دام افتادند. این گونه‌ها در ادامه بررسی‌ها در همان منطقه رهاسازی شدند. در زیستگاههای صخره‌ای و دره‌ها، در نواحی کوهستانی و کوهپایه‌ها و در مسیر رودخانه‌های فصلی و در مواردی در مناطق مسکونی از پایین‌ترین ارتفاع نمونه‌برداری تا ارتفاع بالاتر از 1500 متری صید شد. در اوایل زمستان یک نمونه موش خاردار که در اسارت نگهداری می‌شد، در یک زایمان دو نوزاد به دنیا آورد.
شکل 5- یک نمونه A. dimidiatus از میناب
شکل 6- یک نمونه A. dimidiatus از گنو
شکل 7- طرح دندانی A. dimidiatus از گنو (x4) راست: ردیف دندان‌های سمت چپ آسیای بالا؛ چپ: ردیف دندان‌های سمت چپ آسیای پایین
شکل 8- طرح دندانی A. dimidiatus از میناب (x4) راست: ردیف دندان‌های سمت راست آسیای بالا چپ: ردیف دندان‌های سمت راست آسیای پایین
جدول‌های 1 و 2 آمار توصیفی مربوط به اندازه‌ها و نسبتهای به‌دست آمده از جمعیتهای A. dimidiatus را در دو منطقه نشان می‌دهند. بر اساس جدول 1 و شکل‌های 9 و 10 میانگین اندازه صفات HFL، OL، CL، ZW، CW، LD، LPF، LTB، WTB، UCH، LCH، HS، WR و LM در نمونههای میناب، از نمونههای منطقه حفاظتشده گنو بزرگتر است. با توجه به نتایج به‌دست آمده از تحلیل Independent Sample T-Test میان برخی از اندازه‌های ظاهری، جمجمه‌ای و دندانی جمعیتهای دو منطقه اختلاف‌های معنی‌داری وجود دارد. این آزمون نشان داد از میان صفات ظاهری مورد بررسی صفت EL، HBL و W در جمعیتهای میناب و گنو دارای اختلاف معنی‌داری است (*p<0.05). اما اختلاف میان HFL و TL در جمعیتهای دو منطقه معنی‌دار نیست (p>0.05). همچنین، از میان اندازه‌های جمجمه‌ای و دندانی به‌دست آمده، تنها اختلاف میان صفات HS و UCH در میان جمعیتهای دو منطقه معنی‌دار است (*p<0.05). اما صفات جمجمه‌ای OL، CL، LW، CW، LN، LD، LPF، LTB، WTB، LCH، WR، LM و ZW در میان جمعیتهای دو منطقه اختلاف‌های معنی‌داری با هم ندارند (p>0.05).
جدول 1- آمار توصیفی 20 صفت (mm) اندازه‌گیری شده در نمونههای بالغ A. dimidiatus
منطقه حفاظتشده گنو
میناب
صفت‌ها
N
Mean
SD
Min
Max
N
Mean
SD
Min
Max
HBL
46
40/104
48/3
4/97
6/110
12
8/95
62/5
6/88
4/102
TL
46
59/113
37/2
4/107
3/117
12
93/111
53/7
3/105
3/123
HFL
46
55/18
23/0
1/18
2/19
12
75/18
49/0
2/18
5/19
EL
46
38/20
33/0
8/19
9/20
12
38/19
66/0
5/18
2/20
W
46
95/48
80/6
73/31
7/59
12
58/29
95/5
7/24
2/39
OL
41
02/30
22/1
82/26
92/31
12
95/30
25/1
34/29
55/32
CL
41
72/27
05/1
69/24
6/29
12
82/27
10/1
38/26
25/29
ZW
41
20/14
54/0
87/12
89/14
12
45/14
47/0
86/13
15/15
LW
41
78/4
15/0
48/4
24/5
12
77/4
35/0
35/4
23/5
CW
41
38/11
34/0
53/10
13/12
12
54/11
62/0
52/10
16/12
LN
41
33/13
15/0
11/13
62/13
12
10/13
24/0
84/12
49/13
LD
41
79/7
48/0
73/6
29/8
12
05/8
38/0
6/7
55/8
LPF
41
77/6
35/0
14/6
38/7
12
78/6
24/0
4/6
1/7
LTB
41
24/5
41/0
58/4
93/5
12
55/5
67/0
79/4
6/6
WTB
41
04/4
38/0
61/3
77/4
12
13/4
65/0
15/3
98/4
UCH
41
61/4
10/0
39/4
92/4
12
77/4
13/0
61/4
96/4
LCH
41
31/4
09/0
16/4
55/4
12
41/4
16/0
31/4
72/4
HS
41
08/9
33/0
42/8
67/9
12
70/9
43/0
94/8
12/10
WR
41
27/3
18/0
96/2
62/3
12
74/3
47/0
14/3
35/4
LM
41
35/15
67/0
87/13
54/16
12
42/15
67/0
25/14
24/16
جدول 2- آمار توصیفی نسبتهای ثبت شده در نمونههای بالغ A. dimidiatus
منطقه حفاظت شده گنو
میناب
نسبت‌ها
N
Mean
SD
Min
Max
N
Mean
SD
Min
Max
TL/HBL
41
0885/1
0251/0
0447/1
1427/1
12
1794/1
0665/0
0840/1
2844/1
HFL/HBL
41
1779/0
0064/0
1650/0
1914/0
12
1963/0
0134/0
1802/0
2144/0
EL/HBL
41
1954/0
0075/0
1814/0
2120/0
12
2026/0
0091/0
1881/0
2144/0
LD/OL
41
2593/0
0093/0
2430/0
2770/0
12
2607/0
0181/0
2350/0
2791/0
UCH/CL
41
1666/0
0058/0
1555/0
1790/0
12
1718/0
0077/0
1593/0
1828/0
OL/HBL
41
2881/0
0111/0
2449/0
3089/0
12
3229/0
0237/0
2997/0
3657/0
CL/HBL
41
2660/0
0105/0
2255/0
2847/0
12
2903/0
0228/0
2683/0
3287/0
ZW/HBL
41
1362/0
0052/0
1175/0
1466/0
12
1508/0
0111/0
1400/0
1702/0
LW/HBL
41
0459/0
0018/0
0409/0
0493/0
12
0498/0
0049/0
0438/0
0567/0
CW/HBL
41
1093/0
0043/0
0962/0
1231/0
12
1185/0
0094/0
1042/0
1292/0
LN/HBL
41
1280/0
0042/0
1203/0
1363/0
12
1367/0
0085/0
1284/0
1489/0
LD/HBL
41
0747/0
0042/0
0630/0
0822/0
12
0840/0
0063/0
0742/0
0918/0
LPF/HBL
41
0650/0
0031/0
0561/0
0731/0
12
0708/0
0060/0
0625/0
0781/0
LTB/HBL
41
0503/0
0039/0
0419/0
0582/0
12
0578/0
0060/0
0479/0
0645/0
WTB/HBL
41
0388/0
0036/0
0339/0
0476/0
12
0432/0
0074/0
0315/0
0510/0
UCH/HBL
41
0443/0
0015/0
0401/0
0471/0
12
0498/0
0036/0
0465/0
0560/0
LCH/HBL
41
0414/0
0016/0
0384/0
0451/0
12
0460/0
0022/0
0429/0
0486/0
HS/HBL
41
0872/0
0034/0
0769/0
0970/0
12
1011/0
0056/0
0945/0
1111/0
WR/HBL
41
0314/0
0017/0
0282/0
0345/0
12
0391/0
0057/0
0314/0
0489/0
LM/HBL
41
1473/0
0053/0
1267/0
1590/0
12
1612/0
0153/0
1425/0
1833/0
نتایج آزمون Tمیان نسبتهای به‌دست آمده نشان داد که در میان صفات ظاهری، تنها نسبت طول پای عقب به طول سر و بدن (HFL/HBL) در میان دو جمعیت دارای اختلاف معنی‌داری است (*p<0.05)، اما نسبتهای TL/HBL و EL/HBL در میان جمعیتهای دو منطقه اختلاف معنی‌داری ندارد (p>0.05). همانطور که شکل 11 نشان می‌دهد، میانگین نسبتهای TL/HBL، EL/HBL و HFL/HBL در نمونههای میناب بزرگتر از نمونههای منطقه گنو است. اختلاف میان نسبتهای HS/HBL، LCH/HBL، LD/HBL، LTB/HBL، OL/HBL، UCH/CL، WR/HBL و ZW/HBL در جمعیتهای دو منطقه معنی‌دار است (**p<0.01, *p<0.05). اما نسبتهای CL/HBL، UCH/HBL، LPF/HBL، LM/HBL، LW/HBL، CW/HBL، LN/HBL، LD/OL و WTB/HBL در میان جمعیتهای دو منطقه اختلاف‌های معنی‌داری با هم ندارند (p>0.05). با توجه به شکل 12 میانگین تمامی نسبتهای جمجمه‌ای و دندانی به طول سر و بدن در نمونههای میناب بزرگتر از نمونههای منطقه حفاظتشده گنو بزرگتر است. نتایج تحلیل MANOVA نیز اختلاف معنی‌داری از نظر صفات ریختی و نسبت‌ها میان جمعیتهای دو منطقه نشان داد (*p<0.05). در تحلیل PCA، دو مؤلفه اصلی اول بیش از 60 درصد کل تغییرات را نشان دادند و تقریباً جمعیتهای دو منطقه را از نظر صفات ریختی و نسبت‌ها از هم تفکیک نمودند (شکل‌های 13 و 14).
شکل 9- مقایسه اندازه صفات ظاهری در جمعیتهای A. dimidiatus دو منطقه
شکل 10- مقایسه اندازه‌های جمجمه‌ای و دندانی در جمعیتهای A. dimidiatus دو منطقه
شکل 11- مقایسه نسبت اندازه‌های ظاهری به طول سر و بدن در جمعیتهای A. dimidiatus دو منطقه
شکل 12- مقایسه نسبتهای اندازه‌های جمجمه‌ای به طول سر و بدن در جمعیتهای A. dimidiatus دو منطقه
شکل 13- نتایج تحلیل مؤلفه‌های اصلی برای صفات جمجمه‌ای و ظاهری (1:گنو؛ 2: میناب)
شکل 14- نتایج تحلیل مؤلفه‌های اصلی برای نسبت‌ها (1:گنو؛ 2: میناب)
بحث و نتیجه‌گیری
همانطور که پیش از این بیان گردید، تعداد 58 نمونه A. dimidiatus از محدوده مطالعاتی جمع‌آوری گردید. موافق یافته‌های مطالعات پیشین (اعتماد، 1357؛ ضیایی، 1387؛ Mendelssohn and Yom-Tov, 1987; Harrison and Bates, 1991; Degen et al., 2004)، این گونه عمدتاً در زیستگاههای خشک و نیمه‌خشک شامل نواحی سنگلاخی و صخره‌ای و تپه‌ماهورها و در مواردی در محدوده مناطق مسکونی مشاهده گردید. این جونده در تمام طول سال در گستره زیستگاههای خلیج عمانی محدوده مطالعاتی مشاهده و به دام افتاد، اما در نواحی کوهستانی و ارتفاع بالاتر از 1500 متر منطقه حفاظتشده گنو در طول فصل زمستان به‌دست نیامد. مطالعه حاضر این گونه را به‌عنوان جونده غالب و شاخص زیستگاههای خلیج- عمانی منطقه حفاظتشده گنو معرفی می‌کند. به هر حال، دلایل نفوذ گونه حاضر به زیستگاههای مرتفع و کوهستانی منطقه و همچنین عدم مشاهده آن در فصل زمستان نیازمند بررسی بیشتری است.
Harrison وBates (1991) میانگین‌های زیر را برای برخی از اندازه‌های تعداد بیش از 80 نمونه از این گونه در مناطق جنوب یمن، عمان، عربستان سعودی، فلسطین اشغالی و اردن به‌دست آورده‌اند: mm 8/103=TL، mm 8/18=HFL، mm 2/19=EL، mm 1/28=CL، mm 7/14=ZW، mm 6/4=UCH و mm 2/4=LCH. به هر حال، عمده اندازه‌های به‌دست آمده توسط Harrison و Bates (1991) اختلاف‌های چندانی با اندازه‌های به‌دست آمده در مطالعه حاضر ندارد.
بر اساس یافته‌ها، از میان پنج صفت ظاهری مورد بررسی، صفات طول گوش (EL)، طول سر و بدن (HBL) و وزن (Wgr) در جمعیتهای دو منطقه دارای اختلاف‌های خیلی معنی‌دار هستند (**p<0.01). نکته قابل ملاحظه در یافته‌ها، وجود اختلاف زیاد بین وزن نمونههای دو منطقه است. در این زمینه می‌توان به فرضیه‌هایی، مانند شرایط مناسب و مطلوب‌تر پوشش گیاهی و منابع غذایی در زیستگاههای منطقه حفاظتشده گنو نسبت به شهرستان میناب اشاره نمود؛ با توجه به اینکه طبق مطالعات پیشین، گونه یاد شده عمدتاً از بذر و دانه گیاهان تغذیه می‌کند (ضیایی، 1387؛ Degen et al, 2004).
تحلیل‌های آماری نشان داد، از میان 15 صفت جمجمه‌ای و دندانی مورد بررسی، تنها صفات ارتفاع جمجمه (HS) و طول ردیف دندان‌های آسیای بالا (UCH) در جمعیتهای دو منطقه اختلاف‌های معنی‌داری دارند (*p<0.05). همچنین، بر اساس تحلیل‌های آماری از میان 20 نسبت مورد بررسی نسبتهای HFL/HBL، HS/HBL، LCH/HBL، LD/HBL، LTB/HBL، OL/HBL، UCH/CL، WR/HBL و ZW/HBL در میان جمعیتهای دو منطقه اختلاف‌های معنی‌دار و خیلی معنی‌داری دارند (**p<0.01, *p<0.05). به‌طور خلاصه، از میان 20 صفت ظاهری، جمجمه‌ای و دندانی تنها 5 صفت در میان جمعیتهای دو منطقه دارای اختلاف معنی‌دار هستند. به هر حال، از این میان، 3 صفت ظاهری دارای اختلاف‌های خیلی معنی‌دار هستند. همچنین از میان 20 نسبت مورد بررسی، 9 نسبت دارای اختلاف‌های معنی‌دار هستند که از این میان 3 نسبت اختلاف‌های خیلی معنی‌داری دارند. تحلیل MANOVA نیز اختلاف معنی‌داری از نظر صفات ریختی و نسبت‌ها میان جمعیتهای دو منطقه نشان داد (*p<0.05). در ادامه از تحلیل PCA برای بررسی تغییرات درون گونه‌ای استفاده گردید، که تقریباً به‌طور مشخص جمعیتهای دو منطقه را از نظر صفات مورد بررسی از هم تفکیک نمود. بنابراین، مجموعه یافته‌های مطالعه حاضر، احتمال وجود اختلاف‌های نسبتاً معنی‌داری را از نظر تعدادی از صفات و نسبت‌ها در میان جمعیتهای دو منطقه پیش رو قرار می‌دهد.
مراجع
منابع
استانداری هرمزگان (1386) سیمای شهرستان میناب. دفتر برنامه‌ریزی و بودجه، بندرعباس.
اشرف‌زاده، م.، کرمی، م. و درویش، ج. (1389) بررسی رابطه تنوع و فراوانی جوندگان با پوشش گیاهی و ارتفاع در اندوختگاه زیست‌سپهر گنو (استان هرمزگان)، نشریه محیط‌زیست طبیعی دانشگاه تهران 62(21): 1-13.
اعتماد، ا. (1357) پستانداران ایران. جلد 1 (جوندگان و کلید تشخیص آنها)، انجمن ملی حفاظت منابع طبیعی و محیط انسانی، تهران.
زهزاد، ب. و مجنونیان، ه. (1376) شناسنامه منطقه حفاظتشده گنو. اداره کل حفاظت محیط زیست استان هرمزگان، بندرعباس.
ضیایی، ه. (1387) راهنمای صحرایی پستانداران ایران. کانون آشنایی با حیات وحش، تهران.
مؤمن‌زاده، م.، درویش، ج.، توتونیان، ف. و سرمد، م. (1380) بررسی تعیین سن و ارتباط آن با صفات جمجمه‌ای جرد ایرانی و جرد لیبی استان خراسان. دهمین کنفرانس سراسری زیست‌شناسی ایران، دانشگاه شیراز، شیراز.
نجفی تیره شبانکاره، ک.، جلیلی، ع.، خراسانی، ن.، جم‌زاد، ز. و عصری، ی. (1384) فلور، شکل‌های زیستی و کوروتیپ‌های گیاهان منطقه حفاظتشده گنو. پژوهش و سازندگی 69: 50-62.
Amr, Z., Shenbrot, G. and Molur, S. (2008) Acomys dimidiatus. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2011.2. Retrieved from www.iucnredlist.org.
Barome, P. O., Volobouev, V., Monnerot, M., Mfune, J. K., Chitaukali, W., Gautun, J. C. and Denys, C. (2001) Phylogeny of Acomys spinosissimus (Rodentia, Muridae) from Malawi and Tanzania: evidences from morphological, chromosomal and molecular analyses. Biological Journal of the Linnean Society 73: 321-340.
Brohi, M. A. and Fakhri, Sh. (2006) Survey of small mammals of Hingol National Park Balochistan, Records Zoological Survey of Pakistan 17: 7-10.
Brunjes, P. C. (1990) The precocial mouse, Acomys cahirinus. Psychobiology 18 (3): 339-350.
Corbet, G. B. (1978) The mammals of the Palaearctic region: A taxonomic review. British Museum (Natural History), London.
Corbet, G. B. and Hill, J. E. (1991) A world list of mammalian species. 3rd ed., British Museum (Natural History) Publications, London.
Cunningham, D. M. and Moors, P. J. (1996) Guide to the identification and collection of New Zealand rodents. 3rd ed. Department of Conservation,Wellington, New Zealand.
Degen, A. A., Khokhlova, I. S., Kam, M. and Snider, I. (2004) Water budget during reproduction in female Common Spiny Mice (Acomys cahirinus). Journal of Mammalogy 85: 1106-1110.
Denys, C. (1990) The oldest Acomys (Rodentia, Muridae) from the lower pliocene of south Africa and the problem of its murid affinities. Palaeontographica, Abteilung A 210:79-91.
Dieterlen, F., Schlitter, D. and Amori, G. (2008) Acomys cahirinus. IUCN Red List of Threatened Species. Version 2011.2. Retrieved from www.iucnredlist.org.
Ellerman, J. R. (1941) The families and genera of living rodents. Vol. II (Family Muridae). British Museum (Natural History), London.
Ellerman, J. R. and Morrison-Scott, T. C. S. (1951) Checklist of Palaearctic and Indian Mammals 1758 to 1946. Trustees of the British Museum (Natural History), London.
Harrison, D. L. and Bates, P. J. J. (1991) The mammals of Arabia. 2nd ed., Harrison Zoological Museum, Sevenoaks, United Kingdom.
Honacki, J. H., Kinman, K. E. and Koeppl, J. W. (1982) Mammal species of the world: a taxonomic and geographic reference. Allen Press, Inc. and The Association of Systematic Collections, Lawrence, Kansas.
Khaje, A. and Meshkani, J. (2010) A study of intraspecies variations of Indian Jerbil, Tatera indica Hardwicke, 1807 (Muridae, Rodentia) in eastern border of Iran. Pakistan Journal of Biological Science 13(2): 59-65.
Lee, L. L. (1997) Effectiveness of live traps and snap traps in trapping small mammals in Kinmen. Acta Zoologica Taiwanica 8(2): 79-85.
Mendelssohn, H. and Yom-Tov, Y. (1987) Plants and animals of the land of Israel. Vol. 7 (Mammals). Ministry of Defense, the Publishing House, Tel Aviv.
Mirshamsi, O., Darvish, J. and Kayvanfar, N. (2007) A preliminary study on Indian Gerbils, Tatera indica Hardwicke, 1807 at population level in eastern and southern parts of Iran (Rodentia: Muridae). Iranian Journal of Animal Biosystematics 3(1): 49-61.
Moradi, M. and Kivanc, E. (2003) A study on the morphology, karyology and distribution of Ellobius Fisher, 1814 (Mammalia: Rodentia) in Iran. Turk Journal of Zoology 27: 281-292
Musser, G. G., and Carleton, M. D. (1993) Family Muridae. In: Mammal species of the world: a taxonomic and geographic reference. (eds. Wilson, D. E. and Reeder, D. M.) 2nd ed, 501-755. Smithsonian Institution Press, Washington DC.
Volobouev, V., Auffray, J. C., Debat, V., Denys, C., Gautun, J. C., and Tranier, M. (2007) Species delimitation in the Acomys cahirinus-dimidiatus complex (Rodentia, Muridae) inferred from chromosomal and morphological analyses. Biological Journal of the Linnean Society 91: 203-214.
Wilson, D. E. and Reeder, D. M. (2005) Mammal species of the world, A Taxonomic and Geographic Reference. 3rd ed., Johns Hopkins University Press, Baltimore, Maryland.
YiĞit, N., Çolak, E., Verimli, R., Özkurt, Ş. and Sözen, M. (2001) A study on the distribution, morphology and karyology of Tatera indica (Hardwicke, 1807) (Mammalia: Rodentia) in Turkey. Turk Journal Zoology 25: 65-70.
ابتدای صفحه